نقش دين در بهداشت روان

بيماريهاي رواني

مجد تيموري، مير محمد ولي

چكيده مباحث همايش بين المللى نقش دين در بهداشت روان

اولين همايش بين المللى نقش دين در بهداشت روان با حضور متخصصان, روان پزشكان و كارشناسان داخلى و خارجى از 27 تا 30 فروردين ماه در محل دانشگاه علوم پزشكى تهران برگزار شد.

در اين همايش كه از سوى دانشگاه علوم پزشكى ايران, نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها, گروه روان پزشكى و انستيتوى روان پزشكى و برخى سازمان هاى ملى و بين المللى برگزار شد, سخنرانان پيرامون نقش دين, نگرش و اعتقادات دينى در پيشگيرى اوليه و ارتقإ بهداشت روان, مراسم دينى, عبادات و مكان هاى دينى در بهداشت روان, مقابله با استرس از طريق روش هاى دينى, روان شناسى دينى, ويژگى هاى اختصاصى و مشترك بهداشت روانى اديان توحيدى, سخنرانى نمودند. در اين همايش جمعا 130 مقاله به زبان هاى فارسى و انگليسى ارايه شد.

روان شناسى و مذهب:

دو رويكرد به بهداشت روان

در اين همايش ((دكتر عنبر حق)) استاد دانشگاه مالزى در سخنانى با عنوان ((روان شناسى و مذهب: دو رويكرد به بهداشت روان)) گفت: آيا مذهب و روان شناسى مى توانند با يك ديگر همكارى كنند تا نتايج بهترى براى انسان بدست آيد؟ وى با اشاره به اهميت و نقش مذهب در زندگى انسان ها, خاطرنشان كرد: روان شناسى در گذشته به مذهب توجه ويژه اى نكرده و به سادگى از كنار آن گذشته است, اما امروزه رويكردى به وجود آمده است كه بين روان شناسى و مذهب ارتباط مستقيم برقرار مى كند.

((دكتر عنبر حق)) كه استاد دانشگاه در آمريكا نيز بوده است گفت: تحقيقات در امريكا نشان مى دهد كه 20 درصد از بزرگسالان اين كشور داراى اختلالات روانى قابل تشخيص هستند. و در اين كشور سالانه 148 ميليارد دلار براى بهبود اختلالات روانى و رسيدن به بهداشت و روان هزينه مى شود.

وى با اشاره به گسترش مذهب در بين كشورهاى مختلف جهان, افزود: تحقيقات در امريكاى شمالى نشان مى دهد كه بيش از 90 درصد مردم خود را صاحب يك دين معرفى مى كنند و هر روز نيز در حال گسترش است. ايشان خاطر نشان كرد تحقيقات انجام شده نشان مى دهد كه بايد به مذهب به عنوان يك ارزش, بهاى بيش ترى داد, چرا كه گرايش انسان به مذهب در حال افزايش است.

وى افزود: هر چند روان شناسى علمى معتقد بوده است كه درمان بيماران را بايد از مسايل ارزشى دور نگه داشت, اما از سال 1987 تا 1993 ميلادى بيش از 6 هزار مقاله ى علمى در خصوص نقش و اهميت مذهب در درمان بيماران به چاپ رسيده است.

دكتر عنبر حق گفت: براساس بررسى هاى انجام شده, تاثير نگرش هاى گروهى در احساس عذاب وجدان بسيار موثر است و مذهب عاملى است كه مى تواند در كاهش عذاب وجدان نقش فراوان داشته و به فرد آرامش بيش ترى بدهد.

وى در عين حال افزود: تعصب در مذهبى بودن و افراط در اعمال مذهبى باعث مى شود آدمى فكر كند از قدرت زيادى برخوردار است و در نتيجه به انزوا كشيده خواهد شد.

استاد سابق دانشگاه امريكا گفت: تحقيقات نشان مى دهد افراد خيلى مذهبى انسان هاى متعصبى هستند, اما كسانى كه در اين زمينه اعتدال دارند, تعصب مذهبى كمترى دارند. وى با اشاره به اين كه برخى صاحب نظران, روان شناسى مذهب را به عنوان يك عامل منفى در زندگى بشرى مى دانند, افزود: امروزه مشخص شده است كه از طريق مذهب مى توان به بازسازى شناخت افراد از خود پرداخت و اختلالات روانى را در آنها درمان كرد.

دكتر عنبر حق خاطر نشان كرد: مذاهب داراى مضامينى هستند كه مى توانند در تكوين شخصيت افراد تاثير گذار باشند. و اسلام تاكيد فراوان دارد كه سلامت روانى زمانى به وجود مىآيد كه انسان به ارشاد فطرى خودش توجه كند.

وى افزود: اصولا مذهب و سلامت روان, يك روى سكه اند و نظرات روان شناسى را نمى توان بدون توجه به مسايل متافيزيكى تحليل كرد.

نقش مراسم و اماكن مذهبى در آرامش روان

((دكتر مير محمد ولى مجد تيمورى)) استاد دانشگاه علوم پزشكى ايران و روان پزشك در سخنانى با عنوان ((مراسم مذهبى, عبادات و مكان هاى دينى در بهداشت روانى)) گفت: بسيارى از افراد عقايد افراطى و تفريطى در خصوص نقش مذهب در درمان بيمارىهاى روانى افراد دارند كه اين امر نمى تواند صحيح باشد, اما اگر پلى ميان اين دو زده شود و در مسير اعتدال حركت كند در اين صورت مى توان به نتايج آن نيز اميدوار بود. وى افزود: به عنوان يك پزشك معتقدم نه دارو و نه اعتقادات هيچ كدام به تنهايى نمى توانند در افراد داراى اختلالات روانى موثر باشند, بلكه بايد ابتدا دارو را مصرف كرد, سپس دعا را چاشنى آن قرار داد.

دكتر تيمورى با اشاره به اين كه انسان هاى اوليه به دليل ترس, به شكل گروهى زندگى مى كردند و براى احساس و ايجاد آرامش سرود مى خواندند افزود: مردم كره ى زمين اگرچه روزگارانى را بدون اعتقاد به خدا سپرى كرده اند, اما در آن زمان ها به قدرت هاى طبيعت; مانند خورشيد و ماه اعتقاد فراوان داشتند.

وى خاطرنشان كرد: تاريخ مدون مذهبى از زمانى شروع شد كه وحدانيت آغاز شد و اين زمانى بود كه ابراهيم خليل اقدام به شكستن بت ها كرد.

استاد دانشگاه علوم پزشكى ايران در ادامه به تشريح مكان هاى مذهبى در طول تاريخ پرداخته و افزود: در گذشته هاى دور محل تجمع پيامبران, بيابان ها بوده است و به مرور زمان اين مكان ها مسقف شده و محل عبادتى به نام معبد, كليسا و مسجد شكل گرفته و آراسته شد.

وى با اشاره به اين كه آراستگى محل عبادت تإثير زيادى روى افراد دارد, افزود: آراستگى محل عبادت در عين حال سادگى, زيبايى خاصى را براى افراد فراهم مى كند, به گونه اى كه آدمى با نگاه به اين مكان ها احساس آرامش مى كند. و مردمى كه در زمان هاى خاصى به عبادات مى پردازند, آرامش خاصى را احساس مى كنند.

وى با اشاره به انجام مراسم مذهبى به صورت جمعى, افزود: گروهى درمانى در افراد بيش تر موثر است, چراكه دردها مشترك است و انسان احساس برقرارى ارتباط با ديگران كرده و احساس تنها بودن نمى كند و بر اين اساس مردم بنابر اعتقاد خود در روزهاى جمعه, شنبه و يكشنبه و با شركت در مراسم مذهبى احساس آرامش مى كنند.

دكتر تيمورى گفت: خداوند متعال نياز به آراستگى محيطهاى مذهبى ندارد, بلكه اين انسان است كه به آن نياز دارد و با تلاش زياد آنها را آراسته كرده است تا با ديدن آنها احساس آرامش كند, همانگونه كه وقتى به حرم امام رضا (ع) وارد مى شويم احساس آرامش مى كنيم.

وى در پايان تاكيد كرد: رنگ معمارى و حضور جمعيت در مكان هاى مذهبى, در ميزان آرامش انسان تاثير فراوان دارد; زيرا بر اساس تحقيقاتى كه در خصوص رابطه ى بين نگرش مذهبى, مهارت هاى مقابله و سلامت روان بر روى 200 تن از دانشجويان دانشگاه علوم پزشكى شهر كرد انجام شد; در اين تحقيق مشخص گرديد هرچه سن افراد بالاتر مى رود نگرش مذهبى آن ها نيز بيش تر مى شود.

ارزش هايى مانند: توكل و استعانت با 5/13 درصد, صبر كردن با 5/12 درصد, دعا كردن با 5/10 درصد, توسل به پيامبران و ائمه با 5/3 درصد و توسل به قرآن, نماز و مغفرت هر كدام با 5/2 درصد در رتبه هاى بعدى مقابله با استرس قرار داشتند.

سيد كمال صولتى محقق اين طرح مى گويد: افرادى كه سلامت روانى ندارند, همبستگى بين سلامت روان و نگرش مذهبى آنها 42 درصد بوده است, اما افرادى كه داراى سلامت روانى هستند, همبستگى سلامت روانى آنها با نگرش مذهبى, 71 درصد بوده است.

اعمال مذهبى و پيشگيرى از بيمارىهاى حاد قلبى

((دكتر سيد غفور موسوى)) روان پزشك و استاد دانشگاه اصفهان نيز در سخنانى در همايش بين المللى نقش دين در بهداشت روانى, گفت: بر اساس مطالعات انجام شده, بيمارىهاى حاد قلبى تحت تاثير وضعيت روانى افراد است بگونه اى كه هر چه فرد آرام تر باشد, وضعيت قلبى وى نيز بهتر است.

وى حضور در مساجد و شركت در جلسات قرآن را براى ايجاد آرامش در انسان بسيار ضرورى دانسته و گفت: در تحقيقاتى كه بر روى يك صد نفر از بيماران مبتلا به حملات قلبى و گروه گواه انجام شد, مشخص گرديد, كسانى كه در مراسم مذهبى حضور پيدا مى كنند, 37 بار امكان ابتلإ آنها به حملات قلبى كمتر است.

وى تإثير حضور فرد در جمع مومنين را بسيار موثر و در احساس تنها بودن وى و احساس آرامش روانى فرد مفيد دانست.

استاد دانشگاه اصفهان گفت: آشنايى با معارف توحيدى موجب مى شود فرد در برابر مشكلات و اضطراب ها تصميم گيرى بهترى داشته باشد. وى شركت در مراسم و اجتماعات مذهبى را به عنوان يك استراتژى در پيشگيرى از ابتلإ به حملات قلبى براى انسان ها عنوان كرد.

تإمين نيازهاى روحى و معنوى بيمار

((دكتر سلما ياكوب)) از انگلستان, در سخنانش با عنوان ((به سوى مدل يكپارچه ى روان درمانى, شامل معنويت و عوامل اجتماعى ـ سياسى در زندگى مراجعان)), گفت: درمان هاى غربى فقط به يك جنبه ى زندگى انسان محدود مى شود و آن رفتار شناختى بر اساس رفتار و اقدامات فرد است و در اين نوع درمان ابعاد معنوى انسان در نظر گرفته نمى شود.

وى با بيان اين كه معنويت بندرت در روان شناسى بكار گرفته شده است, افزود: چه چيزى مى تواند به اين سوال پاسخ دهد كه از كجا آمده ايم, به كجا مى رويم, و پس از مرگ چه اتفاقى براى انسان خواهد افتاد؟

استاد دانشگاه هاى انگلستان گفت: طبيب اسلامى سعى مى كند به بيمار كمك كند تا آن بخش از نيازهاى روحى و معنوى را كه بيمار به آنها نياز دارد براى وى فراهم كند. وى با اشاره به كه انسان قبل از تولد از نظر معنوى با خداوند رابطه اى داشته است خاطرنشان كرد: اعتقاد به اين كه هيچ چيز خارج از اراده ى خداوند اتفاق نخواهد افتاد و انسان ها نيز بر اساس اعمالشان در دنياى پس از مرگ ارزيابى خواهند شد, براى بسيارى از بيماران روانى راه گشا است.

دكتر ياكوب تاكيد كرد: آموزش, كار و پول درآوردن بيش ترين وقت زندگى مردم را به خود اختصاص داده است و به انسان اجازه ى تفكر در خصوص ابعاد معنوى و اين كه هدف از خلقت او چه بوده است را به وى نمى دهد. وى با اشاره به نقش معنويت در كسب موفقيت در زندگى گفت: موفقيت انسان به قلب او بستگى دارد و بايد تلاش كنيم به مرتبه ى بالاترى از خلوص قلبى از طريق ارتباط با خداوند و دعا كردن دست يابيم.

استاد دانشگاه هاى انگلستان تصريح كرد: جنبه هاى معنوى مى تواند تمام زندگى بشر را تحت تاثير قرار دهد و آرامش را در جوامع دينى بر افراد و قلب آنها حاكم كند.

وى با بيان اين كه انسان معمولا وقتى با مشكل روبرو مى شود, به طرف خداوند مى رود, گفت: مشكلات زندگى كه انسانها آنها را دوست ندارند, هدايايى هستند كه براى افراد فرستاده شده است و خداوند نيز تاكيد كرده است مى توانيم تسهيلاتى را براى كسانى كه بسوى ما توجه كرده اند, فراهم كنيم.

دكتر ياكوب افزود: انسان بر اثر فشار, مانند الماس خالص شده و مشكلات نيز براى پاك كردن روحى وى است.

وى گفت: در مدل اسلامى تكامل معنوى, بين غرايز طبيعى و نيازهاى معنوى وى تعادل برقرار مى شود كه نبايد بيش از حد بر هر كدام از آنها تكيه كرد.

استاد دانشگاه هاى انگلستان علت بروز برخى مشكلات روحى و روانى براى انسان را مشغله ى دنيوى زياد و غفلت از عوامل معنوى دانست و تاكيد كرد: مهم ترين ويژگى روان شناسى اسلامى اين است كه مى تواند با خدا رابطه برقرار كند, اين شيوه هر چند كه قديمى است اما شيوه اى منسوخ براى هزاره ى جديد نيست.

سوگوارى مذهبى و كاهش تمايل به خودكشى

((دكتر تراور گريفيت)) عضو كميته ى برنامه ريزى بهداشت روانى در يكى از مناطق انگلستان, در سخنانى گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده سوگوارى موثر, باعث از بين رفتن علاقه به خودكشى مى شود. وى افزود: مذهب احساس اميدوارى به زندگى انسان داده و نويد بخشيده شدن گناهان را به انسان مى دهد.

دكتر گريفيت تاكيد كرد: سوگوارى موثر مى تواند بر احساس عذاب وجدان غلبه كند, چيزى كه دارو در مورد آن تاثير چندانى ندارد.

در ادامه ى اين همايش ((پروفسور دريس موساوى)) استاد دانشگاه مراكش در سخنانى با عنوان ((عبادت و سلامت روان)), گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده هرگونه افراط و تفريط در انجام اعمال و مراسم مذهبى غير قابل قبول است.

وى با اشاره به اين كه اگر كسى بخواهد در زمينه ى عبادت تفريط كرده و از بقيه جلوتر باشد, شكست خواهد خورد, وى افزود: در تمام كارها و حتى عبادت بايد اعتدال را رعايت كرد. دكتر موساوى گفت: بر اساس تحقيقات انجام شده كسانى كه به انجام فرايض مذهبى مى پردازند, بسيار كمتر از كسانى كه اين اعمال را انجام نمى دهند دست به خودكشى مى زنند.

وى خاطرنشان كرد: بر اين اساس كسانى كه تعهدات اجتماعى بالاترى نيز دارند كمتر دست به خود كشى مى زنند.

كم توجهى روان شناسى به مذهب

((دكتر محمد ابهرى)) روان پزشك و استاد سابق دانشگاه علوم پزشكى ايران در گفت و گوى اختصاصى با نشريه ى پگاه حوزه در خصوص نقش دين در تإمين بهداشت روانى گفت: انسان داراى چهار بعد زيستى, روانى, اجتماعى و معنوى است كه همه ى اين عوامل بر روى يك ديگر تإثير گذارند و همان گونه كه عامل زيستى مى تواند در خصوص بقيه ى عوامل تاثير گذار باشد, عامل و بعد معنوى نيز مى تواند سبب بهبود بيمارىهاى ديگر عوامل باشد.

وى با بيان اين كه اغتشاش معنوى و يا سردرگمى در هدف مى تواند سبب بروز اختلال روانى در فرد شود, افزود: ميزان اضطراب, افسردگى و خودكشى در ميان كسانى كه نمى توانند معنويت را براى خود معنا كنند, بيش تر از ساير افراد است.

دكتر ابهرى گفت: افكار, هيجانات و آداب مذهبى از عوامل نگرش مذهبى هستند و اگر اين سه عامل با يك ديگر هماهنگ باشند, مجموعه اى از زيبايى هاى معنوى براى فرد بوجود مىآيد و موجب سلامت در بهداشت روانى او مى شود.

وى افزود: با انجام مراسم مذهبى, خيرات و كارهاى نيك به انسان احساس تعالى و رضايت دست مى دهد و اگر متناسب با فرد و جامعه باشد به سلامت روانى افراد مى انجامد, اين روان پزشك تاكيد كرد: اگر مذهب با روحيات انسان متناسب نباشد, سبب پرخاشگرى, احساس طرد و گناه, افراط و تفريط در كارها و احساس سرخوردگى به وى دست مى دهد كه مى تواند تصوير مذهب را مخدوش كند. وى با اشاره به تجاربش در زمينه ى درمان مبتلايان به بيمارى روانى, افزود: انسان عاقل خود را مسوول اعمالش مى داند و مذاهبى كه سرنوشت بشر را در دست تقدير مى دانند, باعث تزلزل شخصيت افراد و احساس سرخوردگى در آنها مى شود.

استاد سابق دانشگاه علوم پزشكى ايران با اشاره به اين كه روان شناسى هيچ گاه نقش مذهب را بطور كامل رد نكرده است افزود: در دنياى امروز داشتن معنا و مفهوم براى زندگى بيش از پيش روشن شده است و بر همين اساس نگرش مذهبى در روان شناسى مورد توجه بيش تر قرار گرفته است.

وى علت كم توجهى روان شناسى به مذهب را استفاده از ابزار تجربى در علم روان شناسى و فراهم بودن امكان فرضيه و آزمون سازى در مسايل جسمى و فيزيولوژى نسبت به مسايل شناختى و فلسفى دانست و خاطر نشان كرد: دانشمندان در گذشته به مسايلى گرايش داشتند كه قابل كميت سازى باشد و اين براى پاسخ به معناى زندگى انسان كافى نبود.

دكتر ابهرى با اشاره به اين كه ديدگاه هاى مادى گرايانه در قرون گذشته از قدرت زيادى برخوردار بودند, افزود: امروزه ديدگاه هاى صرفا مادى ديدگاهى تك بعدى شناخته مى شوند كه از جامعيت كافى برخوردار نيستند.

وى در پاسخ به اين سوال كه چرا امروزه روان شناسى اسلامى از جايگاه قابل قبولى برخوردار نيست, گفت: در خصوص روان شناسى در مسايل اسلامى كم كار شده است و افرادى كه روى آنها تحقيقاتى صورت گرفته است به مخاطبان; يعنى مردم معرفى نشده و بايگانى شده اند.

اين روان پزشك با تاكيد بر ضرورت تحقيقات بيش تر در خصوص روان شناسى اسلامى گفت: به روش هاى درمانى در اسلام ـ مثلا در خصوص وسواس ـ توجه كافى نشده است و در اين خصوص سعى كرده ايم تا از ديدگاه هاى وارداتى و عاريتى استفاده كنيم.

وى با اشاره به عدم همبستگى بين افراد جامعه از لحاظ گرايش به مذهب و اعتقادات دينى, خاطر نشان كرد: علت عدم تمايل و اعتقاد برخى به روش هاى درمانى مذهبى, شناخت كم آنها نسبت به روش هاى درمانى اسلامى است.

استاد سابق دانشگاه علوم پزشكى ايران گفت: هر چند كه ممكن است برخى ظاهرا مسلمان باشند, اما به روش هاى درمان اسلامى اعتقاد كافى ندارند و عده اى نيز به رغم اعتقاد به روش هاى درمان اسلامى, در مثمر ثمر بودن اين روش ها ترديد دارند.

وى تاكيد كرد كه روش هاى روان درمانى اسلامى بايد به صورت كلاسيك تدوين شود و در دانشگاه ها مورد تدريس قرار گيرد.

دكتر ابهرى با اشاره به احساس مسئوليت اجتماعى در حوزه هاى علميه, براى اصلاح ناهنجارىهاى جامعه گفت: روحانيون بايد بدون دعوت ديگران وارد تحقيقات در خصوص مسايل علمى شوند و آنها را با زبان قابل فهم به مردم منتقل كنند.

وى در پايان بر اين مسئله تصريح كرد كه اگر مردم احساس كنند در فرآيند حل مسايل معنوى و اجتماعى مى توانند مشاركت علمى و موثرى داشته باشند, نه تنها احساس تحميل شدن نخواهند كرد, بلكه فرآيندهاى حل بحران هاى معنوى را بهتر پذيرا خواهند شد.