جهان و نهضت بيداري اسلام - جهان و نهضت بیداری اسلام نسخه متنی

جهان و نهضت بيداري اسلام

آنچه از نظر خوانندگان ارجمند مي‏گذرد حاصل نشستي است با عنوان «بيداري اسلامي» با حضور اساتيدي از جمله ايراني و غيرايراني حميد مولانا، محمدعلي تسخيري، دكتر منوچهر محمدي، علي‏اكبر رشاد و حسن رحيم‏پور از ايران كه در مراسم موسم حج (اسفند 81) در مكه مكرمه در هم‏انديشي فرهيختگان كشورهاي اسلامي، با حضور دهها تن از متفكران، دانشگاهيان، علماء دين و صاحبان رسانه‏هاي جهان اسلام برگزار شد.

علي‏اكبر رشاد: عنوان «بيداري اسلامي»، موضوع بحث ماست. ممكن است بعضي حضّار محترم بفرمايند كه بيداري اسلامي، مساله نويني نيست بلكه دهه‏ها است كه پيرامون آن نظريه‏هاي ارزشمندي طرح و عرضه شده است. «بيداري اسلامي» گرچه ادواري را پشت سر نهاده امّا امروز دور جديدي از جنبش در سراسر جهان به‏چشم مي‏خورد. در ارتباط با ملل مسلمان و اقوام مختلفي كه در موسم حجّ حضور پيدا مي‏كنند ما به روشني مي‏بينيم كه اين موج بيداري، بسيار گسترده شده و گستره آن امروز شرق و غرب و شمال و جنوب جهان اسلام را فرا گرفته است و اينك افرادي با مليت‏هاي گوناگون به مسائل فكري و سياسي اسلام مي‏پردازند و درخصوص مسائل اساسي جهان اسلام موضع مي‏گيرند كه تا چند سال پيش دشوار بود باور كنيم چنين اتفاقي مي‏افتد، حال كمتر نقطه‏اي از جهان اسلام باقي مانده كه در آنجا جهش و جنبشي به چشم نخورد. آنچه در جهان جريان دارد تهديدات كشورهاي غربي به ويژه آمريكا و انگليس عليه جهان اسلام در حقيقت بازتاب همان بيداري و نگراني از گسترش و تعميق اين بيداري است و اگر گاهي در لسان رهبر معظم انقلاب، تعبير «تهاجم فرهنگي» مطرح است در حقيقت بايد گفت كه اين پاتكي است در قبال تك گسترده و يورش فكري و فرهنگي كه از سوي جهان اسلام آغاز شده است. تحركات دشمن، ابراز نگراني عملي دربرابر گسترش اين بيداري است. بيداري، ضدخواب است و در خواب، اعمال حياتي برين جامعه و نشانه‏هاي حيات برين در انسان يعني حيات فراتر از حيات نباتي و حيواني، تعطيل مي‏شود و هوش از كار مي‏ايستد، انسان، فعال نيست، تنفّس هست اما تفكّر نيست و «بيداري»، عبارت است از فعال شدن هوش و نشانه‏هاي حيات برين. حيات برين از دين، اخذ مي‏شود و خدا و پيامبرش ما را به آنچه زنده مي‏كند فرا مي‏خوانند. درحقيقت، «بيداري اسلامي» به مفهوم «احياءگري اسلامي» است كه با آن، استقلال، عدالت و همه آموزه‏ها و ارزش‏هاي متعالي الهي زنده مي‏شود. «احياءگري ديني» البته غير از «اصلاح دين» از نوع غربي است كه آنجا دين، دستخوش تغيير و تبديل قرار مي‏گيرد و جامعه، ديني نمي‏شود بلكه دين را با زمانه تطبيق مي‏دهند امّا احياءگري اسلامي، زنده داشتن انسان و حيات اجتماعي بر مبناي دين و به شيوه ديني است و درنتيجه عملاً مي‏بايست غبار غربت از سيماي دين زدوده شود و دين به عرصه حيات آدمي بيايد. مهجوريّت‏زدايي از دين يا بازپيرايي و واخواني گزاره‏ها و آموزه‏هاي ديني در جهت رفع اجمال و ابهاماتي است كه بر سيماي دين نشسته است. اگر خواب، برادر مرگ است بيداري نيز دست در آغوش زندگي دارد.

منوچهر محمدي:براي اين‏كه احياءگري اسلام و بيداري مسلمانان جهان را درك كنيم ضرورت دارد به اجمال به گذشته تاريخي آن بپردازيم. بيش از 14 قرن قبل با ظهور اسلام، تحوّلي عظيم در تاريخ بشريت اتفاق افتاد. پديده اسلام، مرزهاي نژادي، جغرافيايي و قومي را در نورديد و بر پايه كلمة‏الله، جوامع مختلف را به يكديگر نزديك كرد و قدرتي عظيم و شگفت به وجود آورد در ميان قومي كه نه بهره‏اي از فرهنگ و تمدن آن زمان برده بودند و نه داراي قدرت مادي قومي بودند و در شرايطي كه هم تمدن يونان در اوج شهرت خود بود و هم قدرت‏هايي مانند امپراطوري‏هاي روم و ايران ابر قدرت‏هاي زمان بودند، اسلام ظهور كرد و آن دو قدرت بزرگ را شكست داد و به سرعت در جغرافياي زمان گسترش پيدا كرد و ديري نپاييد كه بخش عظيمي از دنياي متمدن آن زمان را در اختيار گرفت و علاوه بر آن دنياي فكر و انديشه اسلامي به موازات قدرت نظامي و اقتصادي جهان اسلام گسترش پيدا كرد و اين زماني بود كه اروپاي متمدن آن دوران، دوران افول خود را طي مي‏كرد. زماني كه تمدن اسلامي در اوج شهرت و معروفيت خود قرار گرفت تمدن غرب در خواب فرو رفت به طرزي كه امروزه غربي‏ها از آن دوران به نام «عصر تاريكي» در غرب، ياد مي‏كنند زيرا در برابر اسلام، آنان چيزي براي ارائه كردن به جهان بشريت نداشتند. جنگ‏هاي صليبي در حقيقت، پاتكي بود كه غرب به جهان اسلام وارد آورد و اگر چه در طول دو قرن نتوانست آنچه را مي‏خواست از نظر نظامي به دست بياورد ولي توانست خود را با فرهنگ و ادبيات و پيشرفت‏هاي فكري جهان اسلام به تدريج آشنا بكند و اين خود زمينه‏اي براي بيداري غرب شد. دوره رنسانس براي غرب، درحقيقت، پشت سرگذاشتن عصر تاريكي و آغاز دوره‏اي بود كه به آن «عصر روشنايي» مي‏گويند. و بدين ترتيب تحت تأثير جهان اسلام، غربي‏ها بتدريج توانستند پيشرفت‏هاي شگفتي را به وجود آورند و قرون 17 و 18 و 19 دوران شكوفايي جهان غرب بود و در اين دوران است كه متاسفانه جهان اسلام، تحت تاثير دو عامل به خواب فرو رفت: يكي استعمار و استثماري بود كه غرب در اين منطقه مهم جغرافيايي و فكري انجام داد و دوم استبداد و انحرافاتي بود كه حكام مسلمان در اين دوران داشتند و راه انحراف از افكار و انديشه‏هاي ناب اسلامي را طي كردند و آخرين ضربه هم به پيكر باقيمانده جهان اسلام در جنگ جهاني اول، انقراض خلافت عثماني بود و در اين دوران، قرن بيستم در واقع، آغاز تهاجمي دهشتناك از لحاظ نظامي و از لحاظ فكري از ناحيه غرب بر جهان اسلام وارد آمد به طوري كه مسلمانان از خود بيگانه شده، نگاه به دست غرب كرده و اميدوار بودند كه شايد با الگوگرفتن از غرب بتوانند عقب‏افتادگي خود را جبران بكنند و البته در اين دوران كساني هم واقع‏بينانه متوجه شدند كه علت عقب‏افتادگي و به خواب رفتن جهان اسلام، نه اين است كه به اسلام پيوند داشته‏اند بلكه بدان خاطر است كه از اسلام، دور شده و از انديشه‏هاي اسلامي فاصله گرفته‏اند. شخصيت‏هايي مانند سيدجمال‏الدين اسدآبادي، سيدقطب، حسن بنّاءِ و امثالهم در اين دوران تلاش زيادي كردند تا مسلمانان را از خواب سنگين بيدار و به آنها بفهمانند كه علت شكست و عقب‏افتادگي آنها چيست و چه بايد كرد؟ آخرين ضربه‏اي كه جهان غرب بر جهان اسلام زد شكل دادن و تحميل مسلمانان صهيونيسم بود كه در سرزمين مقدس فلسطين كاشت و قرار شد كه از نيل تا فرات در سيطره او قرار بگيرد. در اين زمان بود كه مورخ معروف انگليسي «آرنولد توين بي»، در بررسي تمدن‏ها جمله بسيار مهم و تاريخي بيان مي‏كند و در كتاب «تمدن در بوته آزمايش» چنين مي‏گويد:

«پان اسلاميزم خوابيده است با اين حال ما بايد اين امكان را در نظر داشته باشيم كه اگر مستضعفين جهان بر ضدّ سلطه غرب به شورش برخيزد و خواستار يك رهبري ضدّغربي شود اين خفته، بيدار خواهد شد و بانگ اين شورش، ممكن است در برانگيختن روح نظامي اسلام مؤثّر افتد و حتي اگر اين روح به‏قدر خفتگان هفت‏گانه در خواب بوده باشد، اثر جبران‏ناپذيري دارد زيرا ممكن است پژواك‏هاي يك عصر قهرماني را منعكس سازد. اگر وضع كنوني بشر به جنگ نژادي يا عقيدتي منجر شود اسلام ممكن است بار ديگر براي ايفاي نقش تاريخي خود قيام كند.»

اين مطلبي بود كه در سال 1947 يعني 55 سال قبل توين بي مطرح كرد و در حقيقت، پيش‏بيني توين بي در 1979 با انقلاب اسلامي ايران كه به قول امام، انفجار نور بود، واقع شد. انقلابي كه با دست خالي و با تكيه بر شعار الله اكبر و بازگشت به ارزش‏هاي اسلامي در مقابل همه قدرت‏هاي بزرگ و ابرقدرتها ايستاد و توانست نه تنها نقطه عطفي در تاريخ تحولات ايران بلكه نقطه عطفي در جهان اسلام و بلكه در كل تاريخ بشري گردد.

با اين حركت، آن خفته، بيدار شد و به سرعت در سراسر جهان اسلام گسترش پيدا كرد. دو سالي نگذشته بود كه در لبنان، ملتي كه در محروميت نگه داشته شده بودند عده‏اي جوان با ايمان پنج قدرت بزرگ آن زمان را كه در لبنان پايگاه داشتند يعني امريكا، انگليس، فرانسه، ايتاليا و اسرائيل را به زانو در آوردند و بدون دادن كوچكترين امتيازي، آنها را وادار به فرار كردند. در افغانستان كه معروف به گورستان امپراطوري‏هاست، بعد از آنكه امپراطوري انگليس و روسيه را به زانو درآورده، اينك مي‏رود كه امپراطوري امريكا را هم به زانو درآورد. در تركيه، الجزاير و ساير كشورهاي اسلامي، تنها بانگي كه امروز بلند مي‏شود نداي اسلام است و در فلسطين اشغالي، انتفاضه، امان را از صهيونيسم و امپرياليسم گرفته و اگر آمريكا امروز به فكر اشغال عراق است درواقع براي ضربه زدن به اين بيداري و آگاهي است كه مسلمانان پيدا كرده‏اند. مسلمان‏ها بيدار شده‏اند و بر پايه سه اصل مهم، كار بزرگ خويش آغاز كرده‏اند: يكي، «بازگشت به اسلام ناب» كه در صدر اسلام توانست بر قدرت‏هاي بزرگ آن زمان غلبه كند، دوم، «وحدت جهان اسلام» است كه امپرياليسم و استعمار، ساليان دراز سعي مي‏كرد با تكيه بر اصل «تفرقه بينداز و حكومت كن»، بين فرقه‏هاي مختلف اسلامي فاصله بيشتر بيندازد و امروز وحدت جهان اسلام، اساسي كه راهي جزء وحدت براي اقتدار بيشتر نداريم و سومين اصل اين بيداري، «استكبارستيزي» و مقابله با كفرو الحاد و طاغوت و طاغوتيان زمان است. اين حركت مبارك يقينا به پيروزي اسلام و شكست استكبار ختم خواهد شد.

حميد مولانا: حضرت امام خميني نه‏تنها در بيداري اسلامي بلكه در بيداري بين‏المللي و جهاني، جايگاه بزرگي دارند و انقلاب اسلامي، يك نقطه عطف در تاريخ جهاني است. من در اين فرصت كوتاه به بخشي از اين دستاوردهاي بزرگ، اشاره مي‏كنم و ده نكته مهم كه به عقيده بنده، موضوع كتاب‏ها و پايان‏نامه‏هاي دكترا مي‏تواند باشد بنده فقط به صورت فهرست، اسم مي‏برم.

يكي، جايگاه حضرت امام خميني از جنبه ديني و اسلامي در بيداري مسلمانان و در حقيقت، بيداري جهانيان است كه به عقيده بنده از قرن پانزدهم در دنياي غرب و شايد كمي پس از صدر اسلام ما شخصيتي را نمي‏بينيم كه اين همه در سطح جهاني، نهضت او و افكار و عملكرد و راهبردهاي او تاثير داشته باشد. اين نكته بسيار مهمي است كه بايد عميقا مطالعه كرد.

جنبه دوم، جنبه «قدرت» است. حضرت امام خميني از قدرت، رعب نداشت و درعين حال، معناي «قدرت» را در سطح جهاني تغيير داد. معناي قدرت قبلاً بر منابع ملموس مادّي تكيه مي‏كرد ولي پس از انقلاب اسلامي ايران و گفتمان حضرت امام، اين معنا و تعريف قدرت در سطح جهاني از جنبه‏هاي منابع ملموس به غيرملموس يعني به عقايد و پرورش افكار و اطلاعات و اطلاع‏رساني، تغيير پيدا كرده است.

سوم، جنبه مشروعيت و مقبوليت خود ايشان در سطح جهاني بود. به عقيده بنده در 6 و 7 قرن گذشته، شما پيدا نمي‏كنيد يك شخصيت ديني و علمي را كه انقلابي كرده و ملتي را رهبري كرده باشد و مشروعيت و مقبوليت او صددرصد حتي از طرف مخالفين‏اش تصديق شده باشد. مشروعيت سياسي و ديني امام در سطح تاريخ بين‏المللي در قرون اخير، بي‏نظير بود.

جنبه چهارم، نوع رابطه امام خميني با امت اسلامي به ويژه و به طور كلي با مستضعفين جهان مي‏باشد. يكي از خصايص بزرگ كساني كه رهبري انقلاب‏ها را به دست گرفتند اين است كه توانايي بيشتري دارند براي آنكه با توده‏هاي وسيع مردم، ارتباط پيدا كنند ولي وقتي رهبران انقلاب‏هاي دو قرن گذشته را مطالعه مي‏كنيم هيچ‏كس به توانايي امام خميني نمي‏رسد كه چگونه با مستضعفين و بلكه با همه طبقات به ويژه در كشورهاي اسلامي، چنين ارتباط مردمي و خودماني و عاشقانه برقرار بكنند. ايشان بيش از هر قائد ديگري موفق شدند كه پيام‏هاي قرآني را به زبان بسيار ساده به توده‏ها برسانند و اين از اسرار بزرگ پيروزي انقلاب اسلامي بود.

پنجم، زندگي معنوي و بي‏تجمل ايشان بود كه صلاحيت رهبري مستضعفان را به او مي‏داد. زندگي ايشان بي‏تجمل بود، چه موقعي كه طلبه بودند و چه موقعي كه فقيه و وقتي كه انقلاب را هدايت كردند و نيز وقتي ما را ترك فرمودند. در بين رهبران انقلاب‏ها، ما چنين تواضع و فروتني و چنين ايستادگي و بي‏تجملي را ملاحظه نمي‏كنيم.

ششم، تقوا و اخلاق اسلامي است كه باعث مي‏شد ايشان نه‏تنها تاثيرات فراوان و شاياني در قلمروي سياسي اجتماعي و فرهنگي، بلكه درباب تقوي و اخلاق اسلامي بگذارند. درواقع ايشان خدمات بسيار بزرگي به‏عنوان يك رهبر كردند و جايگاه معنوي ايشان هم در بيداري مسلمانان نقش بسيار مهم داشت.

هفتم، گفت‏وگو و خطاب ايشان با ساير تمدن‏ها و امت‏ها بود. صحبت ايشان با وزير خارجه اتحاد جماهير شوروي سابق، پيام‏هاي ايشان به واتيكان و...، درواقع، ايشان ترجيح دادند كه اين انقلاب نه‏تنها كلامي باشد بلكه ارتباطات اين انقلاب در يك محيط گفت‏وگوي ساده و انساني صورت بگيرد.

هشتم، ايشان پافشاري زيادي بر جهان‏شمولي اسلامي نهضت كردند. امام خميني فقط به جهان شمولي اسلامي تكيه كردند نه به «دولت ملي» و الگوهاي غربي كه امروز آشنائي با آن داريم. در ميان خيلي از متفكرين اسلامي اين اصرار و اين نوع نظريه‏پردازي نمي‏بينيم.

جنبه نهم در مورد امام‏خميني اين است كه ايشان تنها متفكري هستند كه در شايد پنج يا شش قرن گذشته، نه تنها نظريه‏پردازي كردند و تئوري انقلاب را تبيين فرمودند بلكه خودشان آن را به‏عمل آوردند. در تاريخ نداريم كساني كه هم بنويسند كه چرا بايد انقلاب بشود؟ و بعد هم خودشان موفق بشوند اين طرح را اجرا بكنند.

نكته دهم اينست كه ما نمي‏توانيم جايگاه حضرت امام خميني را به طور كامل در سطح جهاني و به ويژه در امت اسلامي درك كنيم مگر اينكه توجه كنيم ايشان موفق شدند «دستور روز» بين‏المللي را عوض كنند و موضوع بحث را در دنيا تغيير دهند. چون قدرت تعيين «دستور روز»، يكي از پايه‏هاي بزرگ قدرت سياسي، اجتماعي و اقتصادي است و ما مي‏بينيم كه 24 سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، مسلمانان و مسائل مسلمانان و مسائل مربوط به تمام مستضعفين جهان عليرغم خواسته‏هاي ديگران در دستور روز قرار گرفته است، يعني ايشان دستور روز بين‏المللي را عوض كردند و همين «دستور روز بين‏المللي را عوض كردن»، باعث شد كه قدرتمندان دنيا و كساني كه نظام جهاني را در دست داشتند عليه انقلاب شوريدند.

حسن رحيم‏پور: براي اينكه بحث را مهار بكنم و حتّي‏الامكان در فرصتي كه در نظر گرفتند به «عنوان بحث»، هم وفابشود در ذيل عنوان «آسيب‏شناسي نهضت بيداري اسلام»، سعي مي‏كنم به پنج يا شش آسيب مهم كه ما در خطر آن هستيم اشاره كنم. اين خودآگاهي و احساسي كه آن‏را «بيداري ديني» بمفهوم جديد (حال به‏مفهوم لغوي «بيداري»، كاري ندارم) مي‏ناميم و پديده‏اي تقريبا صدساله در جهان اسلام است و عليرغم تنوّع گرايش‏ها و زيرمجموعه‏هاي متفاوت اسلامي پيام واحدي به تاريخ، مخابره مي‏كند و مضمون آن اين است كه: «ما دوباره برگشتيم و نوبتي هم كه باشد نوبت ماست.» شايد حدود يك قرن قبل، اين عزم بيداري در گروه‏هاي كوچكي از نخبگان جهان اسلام، به وجود آمده بود ولي امروز در سطح امت اسلام، گسترش پيدا كرده است. جوهر اصلي اين بيداري، آن است كه به‏تدريج امت اسلام متوجه مي‏شوند كه از اسلام، فاصله گرفته‏اند و جوامع اسلامي اگر دچار انحطاط اخلاقي شده‏اند، اگر زير بار عقب‏ماندگي اقتصادي و علمي، در دنيا تحقير مي‏شوند، اگر دچار تفرقه و تجزيه شده‏اند، اگر به‏راحتي مورد تهاجم اشغالگران قرار مي‏گيرند و استعمار مي‏شوند و منابعش به غارت مي‏رود، در همه اين انحطاط‏ها خود مسلمين هم شريك جرم هستند و مقصّرند. توجه به كوتاهي‏ها و مسئوليتِ خود، به‏نظر من، نقطه شروع بيداري اسلامي است چون خوي تجاوز كه هميشه عليه مسلمين وجود داشته، اما چرا اين ميل به تجاوز در دوره‏اي موثّر ميافتد و در دوره‏اي موثر نمي‏افتد؟ علّت را بايد در انحطاط خود مسلمين جست‏وجو كرد. نخبگان جهان اسلام كم‏كم به اين نتيجه رسيده‏اند كه گويا در چند قرن اخير ما به‏تدريج، هم از عقلانيت اسلامي و هم از ارزش‏هاي اخلاقي اسلام، و هم از قوانين الهي با فهم اجتهادي فاصله گرفتيم و دور شده‏ايم. اين احساس و خودآگاهي، تركيبي از دو حالت «شرمندگي» و «عزم بازگشت» است. يكي، «شرمندگي» در برابر عزّتي كه خداوند به مؤمنين، وعده داده و امروز مسلمين، فاقد آنند دربرابر سابقه فخر و عزّت گذشته امّت در صدر اسلام و دوّم، تركيب اين شرمندگي با «ميل بيداري» و «عزم بازگشت به اسلام» است كه در صد سال گذشته، بتدريج در حلقه‏هاي خواصّ و سپس در دو دهه اخير به بركت انقلاب اسلامي به طرز بسيار انفجاري و عظيم در كلّ جهان اسلام، تعميم يافت و از حلقه خواصّ به متن جهان اسلامي توسعه پيدا كرد. اين يك نوع، «توبه اجتماعي» است. شما سي سال پيش، مفاهيمي مثل «عدم جدايي دين از سياست»، «ضرورت جهاد اسلامي»، مفهوم «شهادت» يا «عمليات استشهادي»، مفهوم «وحدت امّت اسلام و شيعه و سنّي و همه فرقه‏هاي اسلامي»، «تشكيل اتحاديه‏هاي اسلامي» در سراسر جهان در حوزه‏هاي فرهنگي، اقتصادي، سياسي و نظامي، مفهوم «امكان نجات مستضعفين عالم»، مفهوم «تشكيل حكومت اسلامي» يا بازگشت به «حضاره و تمدن اسلامي»، سي سال پيش، اين مفاهيم در سطح افكار عمومي جهان اسلام، مطرح نبوده است بلكه حدّاكثر در سطح خواص و روشنفكران ديني و بخشي از حلقه‏هاي خاصّ وجود داشت كه آنهم توأم با عدم تفاهم بر سر حتي همين مفاهيم بوده ولي امروز اينها همه، پرچم‏هائي شده‏اند كه در بيشتر كشورهاي اسلامي حتي كشورهايي كه مسلمين، اقليّت هستند برافراشته شده و اين مفاهيم كاملاً برجسته شده‏اند دنيا در شُرف تغيير است. اگر بخواهيم اين خودآگاهي جديد و اين بيداري اسلامي را در يك عبارت، جمع‏بندي كنم، مي‏گويم معنا و پيامش اين است كه «به اسلام با همه جامعيت آن و با همه ابعادش بازگرديم.» و وقتي از كلمه «بازگشت»، استفاده مي‏كنم مراد، سير معكوس تاريخي نيست. نبايد از بازگشت، بازگشت به گذشته و سير قهقرايي تصور بشود بلكه مفهوم و منظور، «بازگشت به اسلام» و توبه‏اي تاريخي و يك جبران اجتماعي است يعني امت اسلام توجه كنند به فاصله عظيمي كه در عقيده، اخلاق و عمل اجتماعي از مفاهيم و ارزش‏هاي اسلامي گرفتند و براي جبران كوتاهي‏هاي چند قرن اخير، تلاش كنند. هدف از اين بازگشت، ساختن يك تمدن جديد اسلامي است براساس فرهنگ اسلامي و با استفاده از همه تجربه‏هاي مباح بشري تا آنجا كه در خدمت اهداف و احكام اسلام قرار گيرد و اين البته بدون اجتهاد و بدون يك هاضمه قوي اسلامي براي درك، تجزيه و تحليل و ردّ و قبول مفاهيمي كه در دنيا جاري است و تمدني كه در دنيا حاكم و مسلط است امكان ندارد.

نهضت بيداري اسلامي هدفش تشكيل يك تمدن محمدي جهاني است كه در آن، عقلانيت با معنويت، قدرت با اخلاق، دانش با ارزش، علم با عمل، جمع شود يعني خلاّقيت درعين اصول‏گرايي باشد و اصول‏گرايي هم با تحجّر، اشتباه نشود و نوانديشي هم با بدعت‏گذاري، اشتباه نشود. يكي از مهم‏ترين نقاط آسيب‏پذير، اين است كه جامعيت اسلام، مورد تجزيه قرار بگيرد و برخورد گزينشي با اسلام، صورت گيرد. اين همان خطري است كه قرآن كريم هم پيش‏بيني فرموده و اخطار كرده است كه نكند چنين برخوردي با متن دين، صورت بگيرد. تعبير قرآن كريم، «ايمان به بعض و كفر به بعض» است يعني اسلام را به‏عنوان يك موجود زنده، تفسير كنيد و همه ابعادش را در كنار يكديگر، بفهميد نه آنكه اسلام را زنده زنده، تجزيه و مثله كنيد و هر فرقه و گروهي و هر مليتي و حزبي، بخشي از اسلام را به دليلي برجسته كند و ابعاد ديگر آن را نديده بگيرد يا تضعيف كند. قرآن كريم با تعبير ديگري و از زاويه ديگري هم به همين آفت اشاره كرده و تعبير «تحريف‏الكلم عن مواضعه» را آورده كه در مورد اديان ديگر هم صورت گرفته و بدين‏معني است. كه مفاهيم ديني، جايگاه و موضع‏شان اگر ديده نشود و هندسه معارف دين درهم بشكند و همه ابعادش رعايت نشود ما صدمه خواهيم خورد.

مراقب باشيم كه اين نهضت بيداري در جهان اسلام در آينده، آماج اين آسيب بزرگ قرار نگيرد. برخورد گزينشي با مفاهيم اسلامي، قابل مقايسه با تهيه تصوير كاريكاتوري از افراد است. در كاريكاتور، چهره فرد معلوم مي‏شود كه چه كسي است يعني نمي‏توانيد بگوئيد كه مفاد اين كاريكاتور، دروغ است بلكه هركس متوجه مي‏شود كه اين تصوير آقاي الف است نه آقاي ب. پس دروغ نيست اما ابعاد واقعي آن هم رعايت نشده، و بيني آن، دوبرابر بيني واقعي اوست، چشمش يك سوم چشم واقعي است پس دروغ نگفته و اين چهره همان فرد است اما مضحك از آب درآمده، چون اعتدال در ابعاد ندارد. برخوردي كه با اسلام در چند قرن گذشته، صورت گرفته چنين بوده يعني تصويرهاي كاريكاتوري از اسلام، در فرقه‏هاي مختلف ساخته شده مي‏بينيد چيزهايي نقل مي‏كنند كه همه، ادلّه قرآني و روايي دارد و كلماتي مي‏گويند كه برايش ما بازاءِ در قرآن و سنّت هست ولي نتيجه آن، يك اسلام غيرعلمي و نامفهوم و غيرعملي است، حتي گاهي مضحك بنظر مي‏رسد و حتما توان رقابت با سيطره تمدن‏هاي مهاجم نخواهد داشت. ما بايد برگرديم به اسلام با همه جامعيت آن، يعني جمع عقلانيت و اخلاق، جمع حق و تكليف، جمع دانش و ارزش و جمع همه ابعاد، همانگونه كه در قرآن و سنّت بوده است. اگر اين كار را كرديم و اگر اين تصوير كاريكاتوري به تصوير واقعي اسلام برگشت و معادله‏اي كه قرآن و سنّت بين دنيا و آخرت، بين عقل و نقل، بين حقّ و تكليف، فرد و جامعه، مدارا و خشونت، حقوق و اخلاق، قدرت و مسؤوليت برقرار كردند، در امّت اسلام هم بخصوص نزد نخبگان و بالاخّص نزد حاكميت‏هاي اسلامي رعايت بشود بعد از اين عقب‏گردها و انحطاط‏ها دوباره فرقه‏هاي مختلف اسلامي به وحدت و تعادل باز خواهند گشت و ما مي‏توانيم نقاط سوق‏الجيشي كه از دست داديم و مواضعي كه در جهان و در تاريخ بشر از دست داديم دوباره برگرديم و آنها را پس بگيريم. طبقه‏بندي اين مفاهيم اسلامي تنها در اين صورت است كه نزد ما اصلاح خواهد شد چون گاهي بعضي از مفاهيم هست كه در اسلام، در قرآن و سنّت، بر روي آنها صد درصد، تأكيد شده ولي ما در جوامع اسلامي بر آنها يك درصد، تأكيد مي‏كنيم و متقابلاً بعضي مفاهيم كه در قرآن و سنّت، يك درصد، تأكيد شده ما بر آنها صد درصد تأكيد مي‏كنيم. معنايش اين است كه نوع جدول‏بندي و طبقه‏بندي و نوع اولويت‏بندي كه بين مفاهيم، ارزش‏ها و احكام اسلامي در كتاب و سنّت هست با آنچه در جوامع اسلامي وجود دارد مطابق نيست و علّت انحطاط مسلمين هم همين بوده است. يكي از آسيب‏هايي كه پس از اين هم نهضت بيداري اسلام را تهديد خواهد كرد همين است كه ما دوباره نتوانيم اين هندسه را آنگونه كه در كتاب و سنّت است و امام(رض) آن‏را عملاً ارائه كرد، بجا بياوريم. مثلاً ما هميشه دعواي عشق و عقل، دعواي فقه و عرفان، دعواي زاهد و عاشق را در ادبيات و محافل مذهبي‏مان داشتيم. ولي امام با نحوه زندگي و عملكردش همه اين تضادّها را حلّ كرد و ما انسان برجسته‏اي ديديم كه در اوج عرفان، فقيه بود و در اوج فقه، عارف بود. در اوج زهد، مجاهد بود و در اوج جهاد، زاهد بود، آدمي كه براي دنيا، هيچ ارزش و اصالتي از حيث هدف، قائل نبود اما در عين حال، آن‏قدر جدّي و منظم با مسائل دنيوي و سياسي برخورد مي‏كرد كه توانست در عرض يك دهه، معادله قوا را در دنيا تغيير بدهد.

علي‏اكبر رشاد: يك يادداشت از جانب جناب آقاي دكتر عرفه سالم حسن سيف‏الدين از اساتيد الازهر مصر، استاد دانشكده اصول دين و صاحب آثار و تاليفات رسيده كه هم‏اكنون مدرّس دانشگاه در حوزه اديان تطبيقي، هستند. از جناب آقاي سيف‏الدين تشكر مي‏كنيم كه به جمع فكري و علمي ما پيوستند، يادداشت دوم از حضرت آيت‏الله تسخيري دبيركل مجمع جهاني تقريب بين مذاهب اسلامي رسيده كه با ايشان، همه آشنا هستيم، چهره فعال فكري و اجتماعي كه در عرصه مباحث جهاني اسلام، حضوري مؤثر دارند. خواهش مي‏كنم نظر خود را بفرمايند.

محمدعلي تسخيري: مي‏خواستم تأكيدي كنم بر آنچه آقايان، بخصوص آقاي رحيم‏پور مطرح كردند. همه مي‏دانيم كه جنگ‏هاي صليبي در قرن‏هاي يازده و دوازده، و تماس‏هاي فرهنگي و علمي ديگر كه اوج آن در قرن سيزده و چهارده و پانزده ميلادي بود هويت غرب را تغيير اساسي داد. و ما مي‏دانيم كه اسلام به اعتراف متفكران غربي، عامل اصلي و بيروني رنسانس در اروپا بود و محور آن، ميراث ارزشمند علم و دانش بزرگ علماي اسلام و اثرات تمدن و فرهنگ اسلام بر غرب بود. نكته ديگر اينكه بيداري اسلامي، ريشه‏هاي عميقي دارد و در دوره اخير، پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، اوج بيداري بود و تأثيرات عميقي در جهان گذارد. و بالاخره سقوط شوروي هم به اين پديده، توسعه و ابعاد جديدي داد. سپس دشمنان براي مقابله با اين حركت عظيم اسلامي، استراتژي تازه‏اي را در سال‏هاي 90 مطرح كردند و در سال 97 علني شد كه مبارزه با جهان‏شمولي اسلام و عليه اسلام سياسي، صورت مي‏گيرد. يكي از استراتژي‏هاي آنها پس از شكست در سركوب اين نهضت جهاني جديد اسلام، استراتژي «نفوذ و ايجاد انحراف» و «درگيري‏هاي داخلي» است يعني گفتند كه خودمان زمام بخشهايي از اين حركت را به‏دست بگيريم و آن را به متلاشي كردن از درون، هدايت كنيم و اين جريان كه در دو دهه قبل، گسترش يافته را بدنام و متفرق كنيم. حال متقابلاً ما هستيم كه بايد اين رنسانس اسلامي را با هدايت دقيق به اهداف الاهي خود برسانيم. بايد توجه داشته باشيم كه محو «اجتهاد» از جهان اسلام، با تأكيد بر اسلام تك‏بعدي، يك تئوري مهم در توطئه‏هاي دشمن است. پيشنهاد، اين است كه متفكران و مجتهدان مسلمان با تلاش جدّي و سازماندهي‏شده و متّحد فكري، زمام امور را در شيب اين بيداري و رشددهي در دست بگيرند و به آن عمق ببخشند. نگذاريم كه دشمنان ظاهرا به شكل كمك به جهان اسلام، بتوانند اين جنبش عظيم را منحرف كنند و مهم اين است كه آقاي رحيم‏پور هم اشاره كردند. فوق‏العاده شرائط حسّاسي است. بايد متفكران ما كاري كنند كه اين حركت بيداري، رشد طبيعي خود را داشته باشد و نفوذي‏ها زمام امور را از متفكران اسلامي، سلب نكنند و به دست افراد و جريانهاي مشكوك نسپارند.

علي‏اكبر رشاد: دوست بعدي جناب آقاي نوّاب الموسوي از لبنان هستند. استاد ارجمند جناب آقاي موسوي، مسوول امور بين‏الملل حزب‏اللّه و از وجوه جبهه قهرمان حزب‏الله هستند كه امروز آبرو به جهان اسلام بخشيدند و قدرت‏هاي بزرگ را لرزاندند. و حقانيت موضع خودشان و كارآمدي مبارزه اسلامي را در عمل به اثبات رساندند.

برادر نواب الموسوي: (لبنان) من فكر مي‏كنم كه كار از «بيداري» جهان اسلام، جلوتر است و بايد بجاي نهضت بيداري اسلامي، از «نهضت مقاومت جهان اسلام» سخن گفت كه بخشهائي از جهان اسلام را هم آزاد كرده و يا در شرف آزادسازي است. آمريكا براي آنكه بتواند هژموني خود را بر ساير كشورها تحميل بكند به‏دنبال دشمن‏تراشي با روش تبليغاتي سوء است و بدون شك بايد قدرتي را در مقابل افكار عمومي غرب، خلق كنند تا خطّ تجاوز و استكبار را ادامه دهند. قطعا آنچه را به عنوان تهديد عملي و بالفعل به مردم خود، معرفي مي‏كنند قدرتي است كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي به‏نام امت اسلامي ظهور كرده‏است. بنابراين الگويي كه استكبار در نظر دارد نسبت به عراق انجام بدهد در حقيقت به‏دنبال ايجاد تفرقه‏اي بزرگ در ميان كشورهاي اسلامي است. آمريكا به‏دنبال آن است كه در كشورهاي اسلامي، اختلافات قومي، طايفه‏اي و فرقه‏اي براه بيندازد و هر كشوري را دچار اختلافي دروني و سرگرم‏كننده يا متلاشي‏كننده سازد به‏گونه‏اي كه تك‏تك ملل مسلمان را در دايره اختلافات داخلي خويش محدود و محصور كند تا امت واحده اسلامي بوجود نيايد. من سه محور را براي رسيدن به پيروزي تقديم حضّار مي‏كنم.

محور اوّل اين است ما بايد خط مقاومت را در برابر دشمن، سست و مردّد نكنيم و اين مقاومت به‏دست نمي‏آيد مگر از راه بازگشت به توحيد و فرهنگ اسلامي خويش، به‏گونه‏اي كه هم به اصالت‏هاي گذشته توجه بكنيم و هم شرايط و اوضاع امروز را به‏خوبي درك كنيم و بين ظرف و مظروف، هماهنگي و انسجامي برقرار سازيم و نيز اعتقادات و روشهاي ديني خويش را با نگاه علمي به پديده‏هاي امروزي، عملي سازيم.

محور دوم اين است كه نبايد هيچ كشوري و جريان اسلامي به هيچ بهانه‏اي به سمت آمريكا متمايل شود براي آنكه بتواند بر ديگري پيروز شود و منافعي بدست آورد. هيچكس در درون جبهه «نهضت جهاني اسلام» نبايد وحدت‏شكني كند و به سمت آمريكا و... متمايل شود. حفظ وحدت، مستلزم درك خطرهاي واقعي است. بنابراين ما بايد بپذيريم كه وحدت اجتماعي اسلامي در سايه تحمل يكديگر و در چارچوب واحد و با مقصد واحدي به هم خواهد رسيد.

محور سوم كه دو محور بالا را به هم پيوند مي‏دهد و مساله‏اي بسيار حياتي و مهم است و مي‏تواند وحدت‏بخش جهان اسلام باشد اصلي دانستن مسئله فلسطين است. قدس را بايد مساله اول و اصلي و بنيادين همه مسلمانان تلّقي كنيم چرا كه در گذشته و در جنگ‏هاي صليبي، امّت اسلامي جز از راه فلسطين نتوانست به پيروزي جهاني برسد بنابراين به همان شكل، امروز هم موضوع فلسطين، مساله اول جهان اسلام است. ما بايد نيرنگ‏هاي دشمن را كه درصدد تبليغ «اصلاحات از نوع امريكايي» آن است، افشاء كنيم. آنچه آمريكا به‏دنبال آن است تحريف خود دين است!! يعني روي‏گرداني از اين ريشه‏ها و افكار ديني و انقلابي است و اين خطر و نيرنگ را بايد كاملاً دريابيم. آنان به دنبال حذف و محو اسلام مي‏باشند و وقتي نتوانند سپس شعار «اصلاح دين» و خط «تحريف اسلام» را پي مي‏گيرند و اين توطئه مدتهاست كه آغاز شده است.

امروز برنامه‏ريزي دقيق و غني براي ايجاد نهضت بيداري اسلامي، سازماندهي و سامان‏دهي متفكران بزرگ معاصر در جهت نهضت اسلامي و كنترل و نظارت و تصميم‏سازي و تصميم‏گيري با استفاده از همه مغزهاي متفكر مسلمان جهان ضروري است. بايد دقيقا شناسايي و ترسيم كنيم كه كجا هستيم و كجا بايد باشيم و سپس راه‏كارهاي اجرايي و عملياتي بيداري اسلامي را درست طرّاحي كنيم.

عبدالباقي راشد (رئيس آكادمي علوم افغانستان): ايران، يگانه كشور آزاد و مستحكم با ايده انقلابي و اسلامي و مردم‏سالاري است كه به هيچ قدرتي وابستگي ندارد و برنامه‏هاي نظري و اصلاحي و برنامه تبليغي دارد. كشورهاي ديگر اسلامي در جوّ اختناق زندگي مي‏كنند و شما بايد ببينيد كه براي اينها چه نوع برنامه‏هايي مي‏توانيد پيشنهاد كنيد. در اغلب كشورها امكاناتي در اختيار مردمشان كه به نفع اسلام و به نفع آزادي حرف بزنند، وجود ندارد. امروز بيش از هزار و سيصد ميليون مسلمان در روي زمين وجود دارد كه اگر رفتار مسلمان‏هاي صدر اسلام را الگو بگيرند، اوضاع تغييرات اساسي مي‏كند. رمز موفقيت و پيروزي آنها در چه بود؟ ما بايد به ارزشهاي صدر اسلام بازگشت بكنيم.

رشاد: تجربه انقلاب اسلامي در همان شرايطي اتفاق افتاد كه توصيف مي‏فرماييد و بعضي از كشورها گرفتار آنند يعني آزادي نيست، امكان اظهار نظر نيست، توده مردم در غفلت هستند ولي در همان شرايط بود كه تجربه انقلاب ما به وقوع پيوست. بايد از روال و شيوه‏اي كه امام عزيز از آن استفاده كردند براي تعميق و توسعه بيداري توده‏ها استفاده كرد. درحالي‏كه پيش از ايشان و هم‏زمان با ايشان گروه‏هايي با تكيه بر سلاح، سازمان و شيوه‏هاي حزبي مي‏خواستند كار را پيش ببرند كه موفق نشده بودند. به نظر مي‏آيد اين شيوه امام را بايد ديگر كشورها هم تجربه كنند. رمز توفيق مسلمانان صدر اسلام هم در ميزان التزام آن به متن اسلام بود و مسلمانان بايد سعي كنند به متن اسلام بازگردند. سرّ كشش‏هاي شهوي و مادي در كساني كه در عرصه مبارزه وارد مي‏شوند و احيانا گاه دچار آفت مي‏شوند، غلبه طبيعت بر فطرت است. اين دنيا، نشئه مادي است و انسان انتخاب مي‏كند و گاه چرخش مي‏كند و دچار آفت مي‏شود. نفر بعدي، خانم ربيعه ام‏ابراهيم، مسوول مجمع ديني زنان بحرين هستند.

خواهر ربيعه امّ‏ابراهيم: اينك پرچم دشمني با امت اسلام از سوي استكبار جهاني برافراشته شده و پاسخي كه ما به اين دشمني‏ها مي‏دهيم، لبيّك به رسول خدا و همان «بيداري اسلامي» است. همه ما بايد اميدوار باشيم. تاكيد مي‏كنم كه قرآن وعده داده است كه نيروهاي خدا پيروز خواهند شد. با ديدن اين قدرت بزرگ اسلامي و اين بيداري كه خانه‏هاي انديشه همه ما را تسخير كرده است در عين حال بايد احساس خطري هم در وجود ما پديدار شود و ما را نيازمند به درك مفاهيم نويني كند كه در قالب تمدن جديد، با آن مواجهيم. البته اين مواجهه به شكلي بايد صورت گيرد كه از هويت اسلامي خويش خارج نشويم و خود را در دايره اسلامي حفظ كنيم نه آنكه عدول كنيم تا مثلاً غربي‏ها ما را متمدن فرض كنند. بايد بدانيم كه اسلام، درمان همه دردهاي بزرگ است. كافي است كه دردهاي خويش را به اين دين مبين بدرستي عرضه كنيم و از رهگذر اين همايش‏ها و گردهمايي انديشمندان جهان اسلام در پيرامون مسائل مختلف اسلامي و جهاني، با اين هم‏انديشي‏ها به كشف توانايي‏هاي اسلامي بپردازيم با وجود آنكه گاه نگاه‏هاي مختلفي داريم اما بياييم و حول پرچمي واحد، پرچم محمدي، گرد بياييم و اگر خدا را ياري برسانيد بدون شك، خدا شما را ياري خواهد كرد.

حميد مولانا: بنده به دنبال فرمايشات آقاي تسخيري و صحبت‏هاي ديگر دوستان مي‏خواستم عرض كنم كه «بيداري»، شرط اوليه براي موفقيت است ولي تنها و آخرين شرط نيست. موقعي كه بيدار مي‏شويم اگر «دستور روز» نداشته باشيم دوباره به خواب مي‏رويم. بنابراين دو چيز لازم داريم: اول اينكه دستور روز چه باشد؟ آن را بايد تعيين كنيم. كدام كار، اولويت دارد و ابتدا بايد انجام بدهيم؟ آيا مسئله فلسطين؟ آيا تغيير الگوهاي احزاب در كشورهاي اسلامي؟ يا...؟! دوم اينكه ما بايد از «قدرتِ» خود استفاده كنيم و قدر اين قدرت را بدانيم و لازمه‏اش اين است كه ما بايد مدلولات و تفكرات علمي براي كارهايي كه مي‏خواهيم انجام بدهيم داشته باشيم. داشتن قدرت، كافي نيست و ما اگر آن مدلولات را نداشته باشيم و كار و برنامه‏ريزي نكنيم و قدرت خود را مديريت نكنيم و اگر ندانيم كه از اين قدرت چگونه استفاده كنيم، دوباره به خواب خواهيم رفت. اگر ما «جهاني‏سازي»، يعني روند جهاني‏كردن دنياي غرب و غربي كردن دنيا را يك خطر بالفعل مي‏دانيم متقابلا براي «جهاني‏سازي آرمانها» و اسلام خودمان چه كرده و چه خواهيم كرد؟ جهان‏شمولي خود ما از چه نوع است؟ الگوي مطبوعات و رسانه‏هاي اسلامي‏ما چيست؟ تشكّل سياسي ما چقدر فرق دارد با غرب؟ اينها وظائف اساسي است. حضرت امام خميني(ره) اين كار بزرگ يعني شكستن الگوهاي غرب و شرق و ارائه الگوي جهاني جديد را كردند. ايشان وقتي گفتند انقلاب بايد بشود و طاغوت بايد پايين بيايد و دولت و نظام بايد عوض بشود، به ما چه ارائه دادند؟ «ولايت فقيه». «ولايت فقيه»، اصيل‏ترين نظريه و تئوري است كه در چند قرن گذشته در تمام جهان در علوم سياسي به بشريت ارائه شده، چون محكم و اصيل است. اين كارها را ما بايد در سازمان‏ها و نهادهاي پايين‏تر هم انجام بدهيم و اگر اين كار را نكنيم فكر مي‏كنم كه با مشكلات بيشتري مواجه خواهيم شد.

رحيم‏پور: چنانچه برادر مصري و برادر افغاني ما هم اشاره كردند مي‏خواهم تاكيد كنم كه يك مشكل ما اين است كه بعضي كساني كه در تاريخ گذشته به‏عنوان عناصر بيداري اسلامي در جهان شناخته مي‏شدند متاسفانه خودشان به بعضي از ارزش‏ها و شعارهاي اسلامي بعد از مدتي لاقيد و سست مي‏شدند يا تجديدنظر و به آن مفاهيم پشت كرده، يا در آن مفاهيم، شك مي‏كردند و يا عملاً منحرف مي‏شدند. قرآن كريم در آيه‏اي اشاره به بلعم با عورا مي‏كند و در روايتي در ذيل آيه آمده است كه ايشان به مقامات معنوي بالايي هم رسيده بود ولي «اخلد الي الارض»، يعني همه آن ارزش‏ها را به‏راحتي با منافع كوتاه مدت دنيوي معامله كرد. معنايش اين است كه حتي به عالي‏ترين مقامات انساني هم كه برسيم، ما و شما در خطر هستيم. البته از آيه نبايد نتيجه منفي گرفت كه اگر به مقام عالي معنوي هم برسيم باز فايده‏اي نخواهد داشت و سرنوشت همه، بازهم سقوط و انحطاط است!! بلكه نتيجه مثبت بايد گرفت كه همه ما هميشه به هوش باشيم و همواره مراقبت از خود كنيم وشرايط را هميشه در آماده‏باش جدي نگاه‏داريم.

نكته ديگر آنكه يكي از آسيب‏ها و خطراتي كه در پيش است و در مورد آن در اردوي دشمن، طراحي و برنامه‏ريزي شده است، دامن زدن به جنگ‏هاي مذهبي و فرقه‏اي در درون جهان اسلام است كه بخصوص از طريق تهمت‏زدن به مذاهب، تعقيب مي‏شود. مثلاً كتابهائي در گوشه و كنار، راجع به شيعه، پخش مي‏شود كه جزءِ عقايد شيعه نيست نسبت‏هاي عجيب و غريبي به شيعه داده مي‏شود كه هيچيك از منابع روايي شيعه، اينها را نگفته و متكلمين شيعه و فقهاي شيعه به اينها معتقد نيستند. شبيه همين شيوه نسبت به بعضي فرق اهل سنّت، صورت مي‏گيرد و اين نسبت‏ها ترويج مي‏شود تا مفهوم «وحدت فرق اسلامي» تضعيف شود و نقاط اختلاف‏نظر را كه طبيعي است برجسته مي‏كنند تا نقاط اشتراك‏نظر كه اصل است كمرنگ شود حال آنكه ما در متن، متحديم اما آنها اختلافات را مي‏خواهند تبديل به متن و اشتراكات را تبديل به حاشيه بكنند در حالي كه اگر با نگاه علمي، اين اختلاف‏نظرها بررسي شود همين اختلاف فقهي يا كلامي كه بين شيعه با برادران اهل سنّت است بين خود فرقه‏هاي اهل سنّت با يكديگر هم همين اختلافات (و گاهي در بعضي موارد، شديدتر) وجود دارد. روش برخورد سالم با اين اختلافات بسيار مهم است تا آن تضادها برجسته نشود. ما تجربه كرديم انگليس را در سده گذشته و امروز هم صهيونيست‏ها و آمريكا را كه دو كار در جهان اسلام مي‏كنند: اوّلاً فرقه‏سازي به نام اسلام مي‏كنند و ثانيا جنگ‏هاي فرقه‏اي بين مسلمين راه مي‏اندازند.

خطر بعدي، تقويت جنگ‏هاي نژادي و ناسيوناليستي و قومي است. شما مي‏بينيد كه چقدر جنگ‏هاي داخلي بين مسلمانان در سده گذشته بنام نژاد و قوميت و مليّت، به راه انداختند به خصوص در نيم قرن گذشته كه جهان اسلام تكه‏تكه شد.

آسيب بعدي، اين است كه دو جريان در جهان اسلام، سدّ راه بيداري و رشد اسلام مي‏شوند: يكي كساني كه برخورد انجمادي با متن دين مي‏كنند و راه اجتهاد را مي‏بندند و اسلام را طوري تعريف مي‏كنند كه فقط در زمان و مكان خاصّي، اجرا شده و امروز ديگر جزء تاريخ است. طرف مقابل هم كساني‏اند كه اسلام را در ذيل مكاتب غيراسلامي مي‏خواهند تعريف كنند يعني اسلام را با ليبراليسم يا ماركسيسم يا... تطبيق مي‏دهند و تحريف مي‏كنند و اگر در مواردي متفاوت باشد اسلام را تغيير مي‏دهند تا با ليبراليسم و يا مكاتب ديگر غربي، هماهنگ شود و يك اسلام سيّال، اسلام مشكوك، نسبي و شخصي، اسلامي كه از جهاد و سياست در آن خبري نيست، بازسازي كنند. با متن دين، برخورد گزينشي مي‏كنند. ما در مقابل هر دو جريان بايد بيدار باشيم چون اين دو جناح ظاهرا در تقابل با هم هستند اما درواقع، هر دو، جهان اسلام را به سمت سكولاريزم پيش مي‏برند يعني دو جريان ظاهرا مقابل كه نهايتا يك كار را مي‏خواهند با امت اسلام بكنند. جهان اسلام، برجسته‏ترين وظايفش در بعضي از جبهه‏ها، مثل لبنان و فلسطين و كشورهاي اشغال شده اسلامي، مفاهيم «جهاد و شهادت اسلامي» است و هر كس در آن سرزمين‏ها كه جاي جهاد و شهادت است، بحث از اولويت تكنولوژي و علم و... بكند مساله اصلي را فرعي كرده اما در جايي مثل ايران كه نظام‏سازي كرده و وارد دهه سوم حكومت شده، در كنار مفاهيمي مثل «جهاد و شهادت»، حتما مفاهيم «عقلانيت»، «علم» و برخورد با «مفاهيم انساني»، مساله «حقوق بشر در چارچوب اسلام» بايستي به دقت شكافته شود. ما با اومانيسم غربي و با راسيوناليسم غربي مخالفيم اما حتما بايد يك تعريف اسلامي از «عقلانيت»، از «انسانيت» و از «حقوق بشر»، ارائه بدهيم و اين مضامين را در منابع اسلامي داريم. سكولاريزم مي‏گويد عقلانيت و عدالت و حقوق بشر، ربطي به دين ندارد و در خارج از دين بايد معنا شود. متحجّرين و قشريون هم عملاً اسلام را بنحوي تعريف مي‏كنند كه عقلانيت و حقوق بشر در داخل اسلام، تعريف نشود. وظيفه بزرگ ما و متفكران امّت اسلام در اين شرايط اين است كه به همه اين وظيفه، توأما عمل بكنند. فعال كردن عقل جمعي مسلمين در سراسر امت اسلام براي ساختن تمدن جديد، يك ضرورت فوري است و در ايران، ما از آن تعبير به «جنبش نرم‏افزاري» و «نهضت توليد علم» مي‏كنيم كه اگر جدي گرفته شود گام بلند دوم در نهضت بيداري اسلام است. و ما بعد از فضيلت «جهاد و مقاومت»، فضيلت سبقت در «علم و تمدن» را هم خواهيم ديد.

علي‏اكبر رشاد: من مي‏خواهم از اساتيدي كه وقت گرفتند بدليل كمبود وقت، پوزش بخواهم. از آقاي دكتر ارفع و دكتر سالم حسن سيف‏الدين و جناب دكتر حسين محمود از دانشگاه پنجاب پاكستان، و ساير اساتيد محترم. اميدواريم اين بحث را در فرصت ديگري بتوانيم ادامه دهيم.