روابط اسلام و غرب در گفت و گو با دكتر طه جابرالعلوانى (1)

ترجمه: غلامحسين ابراهيمى (2)

جناب آقاى دكترالعلوانى ضمن تشكر از اينكه دعوت ما را پذيرفتيد، خواهشمند است ابتدا خودتان را معرفى نماييد؟

بنده طه جابرالعلوانى ، رئيس دانشگاه علوم اسلامى و اجتماعى ليزبرگ «ويرجيميا» هستم، در سال 1972 در رشته اصول فقه دانشگاه‏الازهر در مقطع دكترا فارغ‏التحصيل شدم، مطالعات و تحقيقات بنده بيشتر در دو زمينه بوده، يكى همين رشته تخصصى من كه اصول فقه است و ديگرى مسائل انديشه‏اى.

در اصول فقه «المحصول من علم‏الاصول‏» از امام فخرالدين رازى را مورد تحقيق قرار دادم كه در شش مجلد به چاپ رسيده است. چاپ اول آن توسط دانشگاه اسلامى امام محمدبن سعود رياض و دومين چاپ، پنج‏سال بعد توسط مؤسسه «رسالت‏» لبنان صورت گرفت.

در خصوص اجتهاد، تقليد، حاكميت الهى، اسلامى كردن شناخت و همچنين در بسيارى از مسائل معاصر در انديشه اسلامى و تعددگرايى و حقوق متهم در اسلام، تحقيقات و مطالعاتى را انجام داده‏ام. ضمنا مدت 12 سال است كه به‏عنوان رئيس «مركز جهانى انديشه اسلامى‏» فعاليت مى‏نمايم و اكنون هم رياست «دانشگاه علوم اسلامى و اجتماعى‏» ويرجينيا را كه در سال 1996 تاسيس شده، برعهده دارم و در حال حاضر هم مهمان مدعو «مجمع تقريب بين مذاهب‏» براى شركت در دوازدهمين كنفرانس بين‏المللى وحدت اسلامى به ايران سفر كرده‏ام.

همان‏طور كه مى‏دانيد موضوع اسلام و غرب يكى از مسائل مطرح فكرى - انديشه‏اى است كه دغدغه بسيارى از دانشمندان جهان اسلام و غرب محسوب مى‏شود. به‏عنوان اولين سؤال، توضيح مختصرى در خصوص پيشينه تاريخى روابط «اسلام و غرب‏» بفرماييد؟

بله، همين‏طور است. قضيه «اسلام و غرب‏» يكى از مسائل مطرح فكرى در غرب و همچنين در بين نخبگان و روشنفكران جهان عرب و اسلام مى‏باشد. اين به دليل پيشينه تاريخى دو جهان اسلام و غرب مى‏باشد كه همراه با نوعى ترس متقابل از همديگر بوده و خاطره آن به صورت «اسلام و غرب‏» از زمان جنگهاى صليبى تاكنون در اذهان دو طرف باقى مانده است.

بعد از تشكيل امپراتورى عثمانى و خصوصا حمله آن كشور به قسمتهايى از اروپا، مساله «شرق‏» كه منظور از آن بيشتر اسلام و چگونگى برخورد و غالب آمدن بر كشورهاى اسلامى بود، مطرح شد كه بيشتر، از آن به عنوان خطر عثمانى - اسلامى نام برده مى‏شد كه غرب توانست اين معضل را بعد از تلاشهاى بسيار و جنگهاى متعدد حل نمايد.

اكنون جهان غرب خود صادركننده تمدن و هدايت كننده آن مى‏باشد و اين در حالى است كه جهان اسلام با نوعى عقب‏ماندگى، از هم پاشيدگى و تشتت‏شديد رو به رو است. اگر چه در گذشته فقط دو دولت عثمانى و صفويه نمايندگى جهان اسلام را بر عهده داشتند، ولى تاكنون 47 دولت اسلامى وجود دارند (3) كه عضو سازمان كنفرانس اسلامى مى‏باشند.

وجود تفرقه و تشتت در بين كشورهاى اسلامى و بلوغ غرب بعد از انقلاب و دگرگونى ارتباطات و در نتيجه، گسترش سطح تسلط و هيمنه غرب، باعث‏شده كه غرب سعى در تحميل «مدل والگوى غربى‏» به تمام جهان و خصوصا جهان اسلام نمايد. اما از آنجا كه جهان اسلام خود وارث تمدن بزرگ اسلامى در گذشته بوده و خاطره آن دوران شكوفايى فرهنگ و تمدن اسلامى را در خود حفظ كرده، تحميل اين الگوى تمدنى غرب به اسلام كار چندان آسانى نخواهد بود. امروزه شاهد ركود و عقب‏افتادگى جهان اسلام هستيم كه بايد جهان اسلام دوباره موقعيت گذشته خويش را بازيابد و ضمن كوششهاى فراوان، فرهنگ و تمدن اسلامى را احيا و تجديد نمايد.

عقل غربى به اين نكته پى برده است كه زمينه و پايه‏هاى خيزش و احيا در عقيده و شريعت اسلامى، بسيار زياد است و نمى‏توان آن را ناديده انگاشت و طبيعى است كه اهتمام و توجه خاصى به جهان اسلام و الگوى اسلامى داشته باشند و براى مهار و استحاله آن بكوشند; همان‏طور كه اين مهار و استحاله الگوهاى بودايى، كنفوسيوسى و هندى در كشورهاى ژاپن، جنوب شرقى آسيا، هند، مكزيك و آمريكاى جنوبى را نيز در بر مى‏گيرد.

دوران استعمار، زمانى به پايان رسيد كه با ايجاد اسرائيل در منطقه خاورميانه عربى، سياستهاى استعمارگران سابق، يعنى انگليس، هلند و فرانسه، به اين كشور منتقل شد، اين امر زمينه تداوم ترس و وحشت را در جهان اسلام فراهم آورد و از اين رو، روابط طبيعى، خوب و متعادل با غرب، بسيار دشوار به‏نظر مى‏رسد.

در نتيجه، قضيه غرب در جهان اسلام اين گونه مطرح است; يعنى غرب قوى و مسلط كه داراى الگوى لائيك است و با گرايش تسلط بر اقتصادهاى جهانى، درصدد تضعيف به جهان با استفاده از الگوى اقتصاد غربى شده است، ولى اسلام داراى ارزشها و نگرش خاصى نسبت‏به جهان و زندگى مى‏باشد. تمام اين امور باعث طرح قضيه اسلام و غرب به عنوان يكى از مسائل داغ و مورد بحث در سطح محافل فرهنگى جهان شده است كه اين امر مستلزم تلاش زياد و مطالعه و بررسى مى‏باشد.

جناب‏عالى وضعيت فعلى روابط بين اسلام و غرب را چگونه ارزيابى مى‏كنيد؟

مرحله فعلى از مهمترين مراحل مى‏باشد; زيرا ويژگى اين مرحله برخورد فكرى - فرهنگى مى‏باشد كه از يك سو، داراى انبساط و فضاى بازى بوده، از سوى ديگر از نوعى شدت و انقباض برخوردار مى‏باشد; يعنى غرب از سويى در تلاش است كه الگوى اقتصادى، سياسى و فرهنگى خود را بر جهان تحميل نمايد و در همان حال، آمادگى شنيدن نظرات ديگران و از جمله مسلمانان را نيز دارد. به طورى كه كه در سالهاى گذشته، كنفرانسهايى براى بحث و بررسى در خصوص تمدنها و اديان مختلف تشكيل شده است. اين جنبه به نظر من ايجابى بوده، مسلمانان قادر خواهند بود با آمادگى بيشتر و مجهز بودن به ابزار گفت و گو در برابر غرب و فهم صحيح غرب، به دور از تصاوير ذهنى موجود در خاطره تاريخى غرب، خود را معرفى نمايند.

من فكر مى‏كنم كه مرحله جنگهاى صليبى و دوران استعمارى و بعد از استعمار، از سخت‏ترين مراحل ارتباط اسلام و غرب به‏شمار مى‏آيد. همان‏طور كه گفتم، على رغم پيچيدگيهاى خاص خودش، مرحله كنونى، به‏دليل غناى فرهنگى شريعت اسلامى و ارزشهاى متعالى اسلام، به مسلمانان كمك خواهد نمود كه وارد مرحله گفت و كوى مثمر ثمر و مفيد كه غرب نيز پذيراى آن مى‏باشد، بشوند; چرا كه الان در غرب زمينه مناسبى براى پذيرش راه‏حلهاى اسلامى براى رفع مشكلات فعلى وجود دارد. براى مثال، در آمريكا بارها از ما دعوت به عمل آمده كه اسلام را به ملت آمريكا معرفى نماييم، به طورى كه از دو سال قبل، با شعار «اى آمريكايى، همسايه‏ات را بشناس‏»، اين فرصت‏به مدت يك سال فراهم شد كه اسلام را به ملت آمريكا بشناسانيم و از طريق مدارس و دانشگاهها، فرهنگ و تمدن اسلامى را به آنها عرضه نماييم، در حالى كه درگذشته، اين فرصت فراهم نبود و از اين رو، بايد از اين فرصت‏بدست آمده نهايت استفاده را برد.

با وجود امكاناتى مثل اينترنت، تلويزيون و شبكه‏هاى ماهواره‏اى، مسلمانان مى‏توانند براى شناساندن تمدن و ميراث فرهنگى خودشان از آن استفاده نموده، تصوير بهترى از آنچه كه سينما، ادبيات و خاطره تاريخى غرب ارائه مى‏دهد، ارائه نمايند. به نظر من، اگر قادر به انجام آن شويم، خواهيم توانست اين مرحله را به مرحله ايجابى تبديل نماييم.

با توجه به اينكه هانتينگتون نظريه «برخورد تمدنها» را مطرح كرده، به عقيده جناب‏عالى، اين نظريه چقدر مى‏تواند وجود خارجى پيدا كند؟

نظريه هانتينگتون برخاسته از طبيعت و سرشت تمدن غرب مى‏باشد; چرا كه طبيعت تمدن غربى طبيعت‏برخورد و درگيرى است. غرب همواره ديگران را رد كرده، معتقد به مركزيت، ( centralism ) بوده، غرب را همواره در مركزيت جهانى قرار مى‏دهد. اين ويژگى تمدن غرب منجر به برخورد ديگران با آن مى‏شود. آيا چاره‏اى غير از برخورد وجود دارد؟

جناب آقاى خاتمى اعلام كرده‏اند كه خواهان تبديل اين برخورد به گفت و گو مى‏باشند. اين نظريه صحيح است و مى‏تواند مدخل وآغاز مناسبى باشد كه به غرب بگوييم تمدن شما داراى طبيعتى «ستيزه‏جو و تهاجمى‏» است. از اين رو، اين ويژگى تمدنى به شما اجازه گفت و گو و روابط عادلانه و مسالمت‏آميز نمى‏دهد، ولى طبيعت اسلام گفت و گو و دعوت به صلح است، همان‏طور كه در قرآن بارها به اين امر اشاره شده كه هر گاه روابط شما با ديگران تيره شد، «بگوييد، بياييد شما و ما به همراه زنان و فرزندانمان دعا كنيم و با گريه و زارى به درگاه خداوند، لعنت‏خدا را براى دروغگويان بخواهيم; يعنى همواره شيوه ما، گفت و گو باشد و اگر از اين طريق نتوانستيم به آنچه كه مى‏خواهيم برسيم، به درگاه خداوند ناله و زارى كنيم تا به ما سعه صدر عنايت فرمايد و به برخورد پناه نبريم; چرا كه برخورد مرحله‏اى است كه شايسته نمى‏باشد، مگر در صورتى كه هيچ راه ديگرى نباشد; (همان طور كه اشاره شد) در طبيعت تمدن غرب «ستيزه جويى‏» نهفته است و اين خود مى‏تواند به عاملى دفع كننده در ارتباط با ساير تمدنها و فرهنگها باشد.

آيا گرايشها و تمايلاتى براى برخورد اسلام و غرب وجود دار يا خير؟

اميدواريم كه چنين نباشد; چرا كه برخورد و درگيرى در موقعيت كنونى به نفع هيچ يك از طرفين نيست; خصوصا در موقعيت كنونى كه سلاحهاى كشتار جمعى و بسيارى از دستاوردهاى تمدنى جديد در اختيار غرب مى‏باشد، اميدواريم كه از اين برخورد اجتناب شود.

اسلام دين صلح و آرامش است و مسلما در چنين شرايطى نيز بهتر رشد خواهد داشت. اسلام قبل از اينكه با زور گسترش پيدا يابد، در فضاى صلح‏آميز و آرام رشد نموده است; چرا كه اين ويژگى اسلام اين اجازه را به ديگران مى‏دهد كه به خصايص و معانى اسلام بنگرند و محاسن آن را پيدا كنند.

از اين رو، همان‏طور كه اشاره شد، در شرايط كنونى، جنگ و درگيرى به نفع هيچ طرف نيست، چنين درگيرى مى‏تواند به نابودى دو طرف منجر شود، يعنى هم آغاز كننده جنگ و هم طرف ديگر، هر دو نابود خواهند شد. در نتيجه، تنها گفت و گو است كه مى‏تواند راه حل مشكلات باشد.

وظيفه علما و روشنفكران اسلامى در اين خصوص چيست؟

وظيفه آنها همان چيزى است كه خداوند تعيين نموده و بر آنهاست كه امين خود، امت اسلامى و جهان بوده و دعوت كننده به خير و راهنماى مردم باشند و با پرداختن به حكمت و دانش و تزكيه مردم روحيه گفت و گو، درستى و اعتلاى ارزشهاى اسلامى را گسترش بخشند.

به عنوان آخرين سؤال، در صورت تحقق «گفت و گوى تمدنها»، آينده روابط اسلام و غرب را چگونه مى‏بينيد؟

اميدواريم اين طرز تفكر در غرب حاكم شود كه به عناصر ايجابى موجود در اسلام و مسلمين توجه بيشترى نمايند و از اين عناصر ايجابى بهره بگيرند; خصوصا اينكه اين بهره‏گيرى و اقتباس، در حالت صلح و آرامش، بهتر تحقق مى‏پذيرد.

غربيان مى‏دانند كه در تمدن آنها ارزشهاى اخلاقى ناديده انگاشته شده، از اين رو، به مصدرى نياز دارند كه بتواند اين ارزشها را مورد توجه قرار دهد و بين آنها و جهان معاصر ارتباط برقرار نمايد. اسلام مى‏تواند به گسترش انسانيت و ارزشهاى اخلاقى كه مورد نياز تمدن غرب است، كمك نمايد و مسلمانان نيز بايد ضمن شناخت‏خود و فرهنگ و تمدن اسلامى، ارزشهاى والا و فرهنگ اسلامى را كه جهان به‏شدت به آن نياز دارد، به جهان عرضه نمايند و از آن به‏عنوان وسيله‏اى جهت‏برقرارى روابط صلح‏آميز، نه تنها بين خود و غرب، بلكه در تمام جهان استفاده نمايند.

1) دكتر طه جابرالعلوانى، دوره كامل تحصيلات دانشگاهى خويش را در دانشگاه الازهر به پايان رسانده، وى مدتى استاد فقه دانشگاه محمدبن سعود رياض بوده و اكنون عضو شوراى بنيانگذاران سازمان «رابطة‏العالم‏الاسلامى‏» در مكه، عضو مجتمع بين‏المللى فقه اسلامى جده و همچنين رئيس شوراى فقهى آمريكاى شمالى مى‏باشد. آثار متعددى از ايشان به چاپ رسيده است كه برخى از اين آثار عبارتند از: الاجتهاد و التقليد فى‏الاسلام، ادب‏الاختلاف فى‏الاسلام، اصول الفقه‏الاسلامى: منهج‏البحث و معرفه، اصلاح‏الفكرالاسلامى بين‏القدرات و العقبات، كتاب اخير تحت عنوان «اصلاح تفكر اسلامى، مدخلى به ساختار گفتمان اسلامى معاصر» توسط آقاى محمود شمس (ماشاءالله شمس‏الواعظين) ترجمه شده و نشر قطره آن را به چاپ رسانده است.

2 كارشناس دفتر تحقيقات اسلامى

3) بيان اين نكته ضرورى به نظر مى‏رسد كه اعضاى كنونى سازمان كنفرانس اسلامى به بيش از پنجاه كشور مى‏رسد.(مترجم)