گفتگو با عليرضا برازش سرپرست دايره المعارف معجم الفاظ و احاديث بحار الانوار کيهان فرهنگي: انگيزه اصلي تدوين المعجم بحار النوار چه بوده و نخستين بار چه هنگام و چگونه به فکر تدوين آن افتاديد؟ علي رضا برازش: از آنجا که گام هاي اوليه معجم نگاري با روش جديد در علوم اسلامي را مستشرقين با استفاده از منابع اهل سنت برداشته بودند و اثري که به همکاري آنان تهيه شده بود در طي چندين دهه تنها معجم حديثي موجود درعالم اسلام شناسي محسوب ميشد، و حتي دانشجويان رشته قرآن و حديث در ايران نيز براي تحقيقات ميبايست به دايره المعارف هايي رجوع ميکردند که تمام مراجع آن از مراجع غير شيعي بود، به انجام اين کار اهتمام ورزيدم؛ و اين در حالي بود که مجموع احاديث هشت کتاب اهل سنت 67800 حديث و احاديث هشت کتاب شيعه داراي 203000 حديث بود. اما با کمال تأسف کليد و راهنماي رسيدن به اين گنجينه ها موجود نبود و اين خلاء ناگوار، حقير را بسيار رنج ميداد و از سالها پيش در آرزوي تهيه معجم همه احاديث شيعه بود. اين کار را با تهيه «معجم اصول کافي» شروع کردم و با تهيه کتب اربعه ادامه دادم. اما در بين کتب حديث شيعي «بحار الانوار» مرحوم علامه محمدباقر مجلسي(ره) ثقل گرانمايه و تافته جدابافتهاي است و جايگاه خاص و ويژهاي دارد. علامه بزرگوار فقط با تفضل الهي در آن روزگار و با ابزار ابتدايي گنجينهاي از معارف شيعه را در آن جمعآوري کرده است و با اين کار سترگ موجب شکلگيري علمي و منطقي شيعه و حفظ آثار فقهي و حديثي آن شده است. لذا تهيه معجم اين کتاب عظيم نيز از آرزوهاي بزرگ اينجانب بود که با توجه به حجم گسترده آن، آماده بودم اگر توفيق يارم باشد مابقي عمر خود را صرف آن کنم، که به فضل الهي و از برکات سخنان ائمه اطهار(ع) و زحمات بي شائبه برادران دعاهاي دوستان علما و فضلايي که ما را مورد تأييد و تشويق قرار ميدادند، اين کار به صورت معجزه آسايي ظرف دو سال صورت گرفت و در دسترس محققين علوم اسلامي و اسلام شناسان قرار گرفت. کيهان فرهنگي: چه کساني در تدوين و نشر آن با شما همکاري داشته‌اند و مسؤوليت هر يک چه بوده است؟ برازش: براي تهيه اين معجم – همچون ديگر معجم ها- يک گروه صد نفره دست به دست يکديگر داده بودند و با خلوص و ايثار در جهت نشر آثار ائمه – عليهم السلام- قدم برداشتهاند؛ که بنده در اينجا از تک تک اين سروران عزيز تشکر و قدرداني ميکنم و اميدوارم عنايت ويژه خود گردانند و در اينجا ضرورتي در نام بردن ايشان احساس نميکنم؛ چرا که اسامي تک تک ايشان همراه با مسؤوليتي که داشته اند، در ابتداي جلد تمامي اين معجم ها ذکر شده است. تنها بايد ذکر کنم از سرور گرامي جناب آقاي مسجدجامعي که با حمايت هاي بي دريغ مادي و معنوي خود باعث دلگرمي اين حقير در نشر اين مجموعه از معجم هاي مختلف بودند. کيهان فرهنگي: گردش کار براي تهيه معجم چگونه بوده است؟ برازش: براي تهيه معجم هر کتابي، در ابتدا بايد بهترين و رايج ترين چاپ آن کتاب را شناسايي کرد. بهترين از اين نظر که به طور معمول متن چاپ شده و تصحيح شده مورد مراجعه علماء ميباشد و رايج ترين از اين ديد که در دسترس همه محققان باشد که معجم کارآيي خود را داشته باشد و گرنه اگر متني که معجم ميشود، ناياب باشد، از معجم آن هم استفاده نميشود. پس از اينکه بهترين و رايج ترين چاپ انتخاب شد- چنان که در مورد «بحارالانوار» چاپ صد و ده جلدي ملاک بوده است- کتاب وارد مراحل علامت گذاري متن ميشود. در اين مرحله با گذاشتن علامت هايي در متن کتاب، عناوين باب ها، اقوال مؤلف، متن حديث و سند حديث از يکديگر جدا شده و کتاب آماده ورود در کامپيوتر ميشود. در مرحله ورود اطلاعات، هر کتابي دوبار تايپ ميشود و سپس با استفاده از کامپيوتر مرحله تصحيح متن آغاز شده که درگذر چندين مرحله، متن تصحيح شده و شيوه نگارش کتاب يکسان ميشود، سپس آماده مراحل معجم سازي ميشود. در اين مرحله براي تمامي الفاظ احاديث ريشه و ماده کلمه مشخص ميشود و سپس براي هر کلمه جملهاي متناسب انتخاب ميشود و در نهايت تمامي کتاب وارد مرحله سورت و نمايه سازي ميشود. گفتني است که تمامي اين عمليات دو و گاه سه بار توسط افراد مختلف کنترل ميشود. پس از سورت و نمايه سازي کتاب و انتخاب ابعاد و قلم مناسب، براي نگارش متن معجم نسخه نويسي و وارد مراحل چاپ خود ميشود. کيهان فرهنگي: معجم چند مدخل دارد و گزينش مدخل ها بر چه پايه بوده است؟ برازش: به طور معمول رسم بر اين است که مرتب کردن معجم ها، نمايه ها وکتابهاي لغت عربي بر اساس ريشه و ماده کلمات ميباشد. در معجم هاي ما نيز همين اصل رعايت شده و تمامي مدخل ها (يعني الفاظ احاديث) بر اساس الفباي ريشه واژگان مرتب شده است. سپس در زير ريشه ها، تمامي اشتقاقات نيز بر اساس الفباي ظاهر مرتب شده است. در اسامي اعلام هم چهار حرف اول را ملاک قرار داده ايم. همچنين به هدف دستيابي سريع تر محقق به احاديثي که بيش از يک کلمه آن مد نظر است و نيز به هدف کنار هم قرار گرفتن احاديث مشابه، براي نخستين بار با تحمل مشکلات فراوان، جملات مربوط به يک لغت را بر مبناي لغات ما بعد اين کلمه در متن جمله مرتب کرده ايم، که از نظر بازيابي سريع تر؛ به ويژه در مدخل هاي پربسامد، بسيار کارگشا ميباشد. همچنين لازم به يادآوري است براي ريشه يابي لغات اين معجم، کتاب «لسان العرب» ابن منظور را پايه قرار داده ايم. درباره شماره مداخل اين معجم بايد بگوييم که در آن به طور دقيق 407/163 مدخل، 506/988/2 جمله، بيش از پانزده ميليون عدد به کار رفته است. کيهان فرهنگي: موانع و مشکلاتي را که بر سر راه تدوين و نشر آن بوده، توضيح دهيد. چه پيشنهادي براي حل آنها در کارهاي مشابه ارائه ميکنيد؟ برازش: تهيه و تدوين بزرگترين فهرست الفبايي مکتوب جهان طبيعي است ک مشکلات و موانع بزرگي را هم در پي داشت؛ مشکلاتي که گاه به چشم ظاهر چون کوهي راه اين شريعه جاريه را سد مينمود و ما را از ادامه راه باز ميداشت. اما از آنجا که نيت برادران نشر احاديث ائمه المعصومين – عليهماالسلام- بود و معنويت خاصي از برکت کلام ائمه بر تمام فعاليتهاي شبانه روزي برادران سايه افکنده بود، موانع و مشکلات نيز يکي پس از ديگري محو ميشدند. در گروه علمي دوازده تا هجده ساعت کار دقيق و نفسگير کسي را خسته نميکرد و در گروه فني مشکلات نرم افزاري – که در محلهاي ديگر چون گرد کوري ماهها وقت و انرژي چندين متخصص را ميطلبيد تا باز شود- در اين مجموعه نيم ساعته به دست برادران گروه کامپيوتر گشوده ميشد. شايد فقط رزمنده هاي عزيز ما در جبهه ها و يا برادران ما در جهاد سازندگي اين قبيل گره گشايي ها را به چشم خود ديده باشند؛ الطاف و امدادهايي که برادران در سنگر علم و دانش از آن برخوردار ميشدند و مسايلي که حتي براي خودشان تعجب آور و معجزه آسا مينمود. ما برکت و توفيق را به واقع نه تنها مشاهده، بلکه لمس کرديم و با آن چند سالي است که زندگي ميکنيم. اثرات ملموس حفظ چند حديث و آيه توسط برادران، روزه هاي مستحبي و دسته جمعي، چله نماز شب و نوافل همگي جو معنويتي ايجاد کرده بود که برادران همکار اينجانب در آن تنفس ميکردند و از برکت همان قال الصادق(ع) و قال الباقر(ع) ها نه کمبود جا و مکان به حساب ميآمد و نه گرماي شديد تابستانهاي تهران بدون وسيله خنک کننده، نزديک به صد نفر در خانه کوچکي، در چند اتاق، روي ميز، روي زمين، داخل حياط و روي بالکن در گرما و سرما با شوق و ذوق ساعت هاي متوالي کار مي کردند و اميدشان به ثمر رساندن اين نهال نوپا و تبديل آن به شجره طيبه و صدقه جاريه بود که به لطف خداوند و عنايت ائمه اطهار (ع) مشکلات رفع شد و کار به انجام رسيد. در رابطه با کارهاي مشابه و حل مشکلات آن پيشنهاد اين جانب همان همت و توکل است و به اعتباري کار شديد و کسب عنايت از ساخت قدسي ائمه اطهار(ع). کيهان فرهنگي: از نظر شما معجم ها چه اثري در اعتلاي فرهنگي و پيشبرد دانش جامعه دارند؟ برازش: به طور قطع اعتلاي فرهنگي و پيشرفت دانش جامعه در گرو سهولت دسترسي محققين و دانشجويان به منابع اصيل و سرچشمه هاي پاک و زلال علم و دانش، يعين قرآن و حديث است. هر قدر راهها و طرق وصول به اين چشمه هاي جوشان سهل تر، و علمي تر و متقن تر باشد، به همان اندازه اعتلاي فرهنگي و پيشرفت دانش جامعه نيز بيشتر خواهد بود. و از آنجا که در دسترس بودن تک تک کلمات گهربار معصومين(ع) به صورت دقيق و آماري نه تنها در زمينه علوم قرآني و علوم حديث، بلکه در علم الرجال و فقه و اصول نيز تحولي به وجود خواهد آورد و جوينده يک حديث – حتي اگر يک کلمه را در خاطر داشته باشد- به گمشده خود خواهد رسيد. حتي اگر جوينده اي هيچ کلمه و سرنخي هم از حديث نداشته باشد، بنابراين هر موضوع علمي و تحقيقي- اعم از حقوق، اخلاق، عرفان و اقتصاد و حتي زبان شناسي- ميتواند تمام زوايا و گوشه هاي اين درياي ژرفناک را بدون خستگي و يأس به جستجو بپردازد و از رازهاي سر به مهر و نهفته ساليان دراز پرده بردارد و مرزهاي دانش و فرهنگ جامعه را هر چه بيشتر وسعت بخشد. دراين مسير معجم هاي احاديث شيعه همچون کليد و راهنمايي صادق و دقيق در خدمت محققين و اساتيد و دانشجويان و طلاب حوزه و دانشگاه عمل ميکنند و حتي فرهنگ نگاران، واژه پژوهان، مصححان و احياگران متون خطي ميتوانند در ضبط دقيق احاديث و درست خواني کلمه هاي دشوار و ناخوانا از اين معاجم استفاده کنند و تحول اساسي در زمينه علوم انساني و اسلام شناسي ايران و جهان ايجاد کنند و موجب اعتلاي فرهنگ جامعه و دانش بشري شوند. کيهان فرهنگي:پيشينه معجم نويسي درمتون اسلامي به چه هنگام برميگردد وچه کساني دراين راه تلاش کرده اند؟ برازش: علما از ديرباز ضرورت فهرست نويسي براي متون را حس کرده اند و به اين مهم نيز پرداخته اند. اما معجم نويسي به معنايي که ما امروزه با آن سرو کار داريم، يعين «المعجم المفهرس لالفاظ....» به تقريب توسط مستشرقين شروع شده که زيرنظر ونسينگ به تدوين «المعجم المفهرس لالفاظ الحديث النبوي» براي احاديث صحاح سته (شش کتاب اصلي اهل تسنن) پرداختند- دانشمندان ديگري در اين راه نيز تلاشهاي زيادي نموده اند. در حوزه حديث شيعه نيز بايد يادي از مرحوم حجه الاسلام مصطفوي نماييم که سالها قبل با تهيه معجم نهج البلاغه به نام «الکاشف» سنگ بناي اين کار را در اين مملکت نهادند. در زمينه قرآن نيز کارهاي بسياري شده است که از قديمي ترين آنها بايد يادي کنيم از اثر گرانقدر محمود واقدي بخارايي که در هفت قرن پيش و نيز پيش از تأليف «قاموس کتاب مقدس» براي قرآن فرهنگي بسامدي و کشف الآيات درست کرد که به گفته يکي از محققان، کشف الايات او به مراتب بهتر و ساده تر از کشف الايات فلوگل است. درسالهاي اخير «المعجم المفهرس» فؤاد عبدالباقي يکي از بهترين معجم ها در باب قرآن است. کيهان فرهنگي: اندکي درباره پيشينه فعاليتهاي فکري-فرهنگي و نيز شمايي از شرح حال خود بفرماييد. برازش: بنده متولد سال 1334 هستم. پس از گرفتن ديپلم در رشته مهندسي صنايع، در «دانشگاه علم صنعت» تهران ادامه تحصيل دادم و سپس وارد دوره فوق ليسانس علوم قرآن و حديث در «دانشکده الهيات» دانشگاه تهران شدم و اين دوره را با موفقيت پشت سر گذاشتم. از همان اوان تحصيل، به سبب عشق به دريافت آسان متون مذهبي دست به تدوين فهرستها و راهنماهاي مختلفي زدم که از آن ميان ميتوان به «راهنماي مطالعات در تاريخ اسلام»، «راهنماي مطالعات اخلاقي» ، « معجم اصول کافي» و «معجم غرر الحکم» اشاره نمود که از نخستين کارهاي اين حقير در اين زمينه ميباشد. پس از اين تأليفات بود که با دلگرمي بيشتر وارد معجم نويسي شده و به طور تمام وقت به اين امر پرداختم. اکنون نيز در سمت معاونت فرهنگي وزارت ارشاد اسلامي مشغول به خدمت هستم. کيهان فرهنگي: پيرامون ديگر معجم هايي که جناب عالي منتشر کرده ايد نيز توضيح دهيد. برازش: نخستين معجمي که به چاپ رساندم «معجم اصول کافي» بود که تأليف آن را در سال 1362 به اتمام رساندم و در سال 1367 به چاپ رسيد. اين کار به روش دستي و با کمک چهار نفر در طي دو سال و نيم انجام گرفت. - پس از آن با استقبالي که مسؤولين وزارت ارشاد از اين کتاب کردند، سلسله کار حجيم و وسيعي را تحت عنوان « معجم احاديث شيعه» شروع کردم. سرسلسله اين کارها با عنوان «المعجم المفهرس لالفاظ احاديث کتب الاربعه» در ده جلد رحلي و با حجم 8200 صفحه در اختيار محققين قرار گرفت. اين کتاب همان گونه که از عنوانش برمي آيد، بر پايه کتب اربعه تدوين شده است. چهار کتاب ياد شده (کافي، من لايحضره الفقيه، تهذيب و استبصار) جزء ارکان اوليه فرهنگ فقه شيعه محسوب ميشوند. تأليف سه تن از بزرگترين علماي شيعه در سده چهارم و پنجم هجري (شيخ کليني، شيخ صدوق و شيخ طوسي) ميباشند. از ويژگيهاي اين معجم درج بيانات مؤلفان و جداسازي آنها از احاديث ميباشد. - «معجم مستدرک الوسايل» براساس کتاب شريف «مستدرک الوسايل» تأليف مرحوم محدث نوري است که استدراکي بر احاديث کتاب شريف «وسايل الشيعه» است. از ويژگيهاي اين معجم آن است که در جلد ششم اسامي تمامي رجال و روات و اساتيد اين کتاب با ذکر نشاني جلد، صفحه و سطر درج شده است که عالمان رجالي را در امر پژوهش بسيار به کار مي آيد. همچنين فهرست تمامي کتابها و منابعي که مرحوم نوري از آنها استفاده کرده نيز درج شده است. اين کتاب در شش مجلد رحلي و 5100 صفحه به چاپ رسيد. درباره «معجم وسايل الشيعه» بايد بگويم کتاب ارزشمند «وسايل الشيعه» تأليف مرحوم شيخ حر عاملي از ديرباز مدار تحقيق و تدريس علما و فقهاي عظام بود. از اين کتاب دو چاپ عمده در دسترس محققان اس، چاپ بيست جلدي مرحوم عبدالرحيم رباني و چاپ سي جلدي «مؤسسه آل البيت» - عليهما السلام- اين جانب براي هر دو چاپ معجم مستقلي تهيه کردم، همچين براي مراجعه کننده اي که فقط يکي از دو چاپ وسايل الشيعه را استفاده ميکند و ميخواهد که به نشاني حديث در چاپ ديگر «وسايل الشيعه» مراجعه کند، مقارنه اي تطبيقي تا حد سطر بين دو چاپ «وسايل الشيعه » انجام گرفته است که در جلد هفتم هر دو معجم به چاپ رسيده است . هر دو معجم در هفت مجلد رحلي در 4982 صفحه به چاپ رسيده است. «معجم کتاب التوحيد» ان گونه است که: کتاب شريف «التوحيد» نوشته شيخ صدوق (م1381ق) شامل مجموعه اي از روايات در باب مسأله توحيد باري تعالي است. علما از ديرباز در مراجعه به اين کتاب همواره ضرورت فهرست نويسي بر آن را احساس کرده اند که چند نمونه از اين فهرستها در مقدمه اين معجم ذکر شده است. اين کتاب نيز در يک مجلد 655 صفحه به چاپ رسيده است. دو معجم ديگر نيز در دست تدوين و انتشار است و ان شاءالله تا پايان سال جاري به چاپ خواهد رسيد. يکي «المعجم المفهرس لالفاظ احاديث کتب المتقدمه حتي نهايه عصر الشيخ الطوسي» (م460ق) و ديگري «المعجم المفهرس لالفاظ احاديث کتاب الوافي» تأليف مولي محمدمحسن فيض کاشاني(م1091ق) است، که منقح ترين و بهترين کتابهاي جامع کتب اربعه اند. کيهان فرهنگي: سپاسگزاريم . )
لطفا منتظر باشید ...
