موضوع بحث ما در اين بخش، كلياتى درباره «علم اصول » است. فقه و اصول دو علم به هم وابسته مى باشند. وابستگى آنها به يكديگر، چنانكه بعدا روشن خواهد شد، نظير وابستگى فلسفه و منطق است. علم اصول به منزله مقدمه اى براى «علم فقه » است و لهذا آن را «اصول فقه » يعنى «پايه ها» و «ريشه ها»ى فقه مى نامند. نخست لازم است تعريف مختصرى از اين دو علم به دست دهيم. «فقه » در لغت به معنى فهم است، اما فهم عميق. اطلاعات ما درباره امور و جريانهاى جهان دو گونه است. گاهى اطلاعات ما سطحى است و گاهى عميق است. از امور اقتصادى مثال مى آوريم. ما دائما مشاهده مى كنيم كه كالائى در سالهاى پيش موجود نبود اكنون به بازار آمده است و بر عكس يك سلسله كالاهاى ديگر كه موجود بود اكنون يافت نمى شود، قيمت فلان كالا مرتب بالا مى رود و قيمت فلان كالاى ديگر فرضا ثابت است. اين اندازه اطلاعات براى عموم ممكن است حاصل شود و سطحى است. ولى بعضى افراد اطلاعاتشان درباره اين مسائل عميق است و از سطح ظواهر به اعماق جريانها نفوذ مى كند و آنها كسانى هستند كه به ريشه اين جريانها پى برده اند، يعنى مى دانند كه چه جريانى موجب شده كه فلان كالا فراوان شود و فلان كالاى ديگر ناياب، فلان كالا گران شود و فلان كالا ارزان. و چه چيز موجب شده كه سطح قيمتها مرتب بالا رود. تا چه اندازه اين جريانها ضرورى و حتمى و غير قابل اجتناب است و تا چه اندازه قابل جلوگيرى است. اگر كسى اطلاعاتش در مسائل اقتصادى به حدى برسد كه از مشاهدات سطحى عبور كند و به عمق جريانها پى ببرد او را «متفقه » در اقتصاد بايد خواند. مكرر در قرآن كريم و اخبار و روايات ماثوره از رسول اكرم و ائمه اطهار امر به «تفقه » در دين شده است. از مجموع آنها چنين استنباط مى شود كه نظر اسلام اين است كه مسلمين، اسلام را در همه شؤون عميقا و از روى كمال بصيرت درك كنند. البته تفقه در دين كه مورد عنايت اسلام است شامل همه شؤون اسلامى است اعم از آنچه مربوط است به اصول اعتقادات اسلامى و جهان بينى اسلامى، و يا اخلاقيات و تربيت اسلامى، و يا اجتماعيات اسلامى و يا عبادات اسلامى و يا مقررات مدنى اسلامى و يا آداب خاص اسلامى در زندگى فردى و يا اجتماعى و غيره. ولى آنچه در ميان مسلمين از قرن دوم به بعد در مورد كلمه «فقه » مصطلح شد قسم خاص است كه مى توان آن را «فقه الاحكام » يا «فقه الاستنباط » خواند، و آن عبارت است از: «فهم دقيق و استنباط عميق مقررات عملى اسلامى از منابع و مدارك مربوطه ». احكام و مقررات اسلامى درباره مسائل و جريانات، به طور جزئى و فردى و به تفصيل درباره هر واقعه و حادثه بيان نشده است - و امكان هم ندارد، زيرا حوادث و واقع در بى نهايت شكل و صورت واقع مى شود - بلكه به صورت يك سلسله اصول، كليات و قواعد بيان شده است. يك نفر فقيه كه مى خواهد حكم يك حادثه و مساله را بيان كند بايد به منابع و مدارك معتبر كه بعدا درباره آنها توضيح خواهيم داد مراجعه كند و با توجه به همه جواب نظر خود را بيان نمايد. اين است كه فقاهت توام است با فهم عميق و دقيق و همه جانبه. فقها در تعريف فقه اين عبارت را به كار برده اند: هو العلم بالاحكام الشرعية الفرعية عن ادلتها التفصيلية. يعنى فقه عبارت است از علم به احكام فرعى شرع اسلام (يعنى نه مسائل اصول اعتقادى يا تربيتى بلكه احكام عملى) از روى منابع و ادله تفصيلى. (بعدا درباره اين منابع و مدارك توضيح خواهيم داد).
لطفا منتظر باشید ...
