وضعيت علمي شهر مكه - اماکن و آثار نسخه متنی

وضعيت علمي شهر مكه

هورغرونيه بيش از 50 صفحه از سفرنامه خود را به وضعيت علمي شهر مكه اختصاص داده و در آن به فقه اسلامي و سرآغاز علوم ديني و ديگر علوم پرداخته و آنگاه اشاره اي به مذاهب چهارگانه و انتشار آن در مكه دارد و سپس به مناصب و مقامات علما و روحانيان مي پردازد. درباره مراكز علمي شهر مكه مي گويد: غالب مجالس درس علوم ديني در مسجدالحرام برگزار مي شود، بدين گونه كه پس از پايان گرفتن نماز جماعت حلقه هايي در گرداگرد مسجد تشكيل شده و استادان فقه مذاهب چهارگانه به تدريس مشغول مي شوند، تعداد اندكي از اين استادان فقه را بر مذهب حنبلي، كه تشابه زيادي با مذهب وهابيان دارد، مي آموزند، پس از حنابله مالكيان هستند كه حلقات درس فقه آنها اندكي بيش از حلقه هاي درس حنبليان مي باشد; زيرا اصولاً پيروان مذهب مالكي در كشورهاي مسلمان آفريقايي ـ بجز مصر سُفلي ـ هستند; يعني اهالي سودان و بردگان مشهور به التكروريين و مسلمانان حبشه و ديگر اسلام آورندگان از سرزمين هاي برده پرور، كه پيرو طريقه سنوسي مي باشند، همگي بر مذهب مالكي مي باشند. اما فقه حنفي به علت آن كه فقه مذهب رسمي تركان عثماني است. از حلقه هاي تدريس بيشتري برخوردار است. تركان پيشتر بنا به رعايت وضعيت جهاني مكه كه مورد توجه تمامي مسلمانان با مذاهب گوناگون مي باشد براي هر مذهبي يك قاضي در مكه نصب مي نمودند، ليكن بزودي بر اين حقيقت واقف شدند كه نفوذ كلمه و سلطه آنها در مكه هنگامي است كه قانون آنان حاكم باشد. بنابر اين بعدها تنها به نصب يك قاضي حنفي در مكه بسنده كردند، و اين در حالي بود كه در مكه اكثريت با شافعيان بود. اين قاضي منصوب تنها به اختلافات و دعاوي متعلق به احوال شخصيه مي پرداخت، اما ديگر دعاوي تنها بر طبق قانون عثماني مشهور به «قانون منيف» «= قانون مدني جديد دولت عثماني» حل و فصل مي گرديد. هورغرونيه گويد با توجه به مذهب رسمي تركان طبيعي بود كه مدرسان و امامان حنفي مسجدالحرام بيشترين حقوق را از دولت عثماني دريافت دارند، و بنا بر ليست سال 1886-1885 ميلادي پنجاه تا شصت امام از عايدان حرم مكه حقوق دريافت مي كرده اند كه يك سوّم اين امامان از حنفيان بودند. امامان حنفي از نقاط مختلف كشورهاي اسلامي نظير هند و آسياي مركزي در روسيه و مكه و جز اين بوده اند. با تمام اين احوال، همواره مذهب شافعي از اهميت فوق العاده اي در مكه برخوردار بوده و امامان و مدرسين اين مذهب حلقه هاي تدريس متعددي را در مسجدالحرام برقرار مي داشتند. و علت اين انتشار و اهميت را به عباسيان نسبت مي دهند، اينان در مدت خلافت خود و براي مبارزه و مقابله با شيعيان زيدي كه اكثريت مطلقي در جنوب و غرب جزيرة العرب داشتند، از مذهب شافعي حمايت نمودند و بدين ترتيب از موقعيت والايي در مكه برخوردار شدند.

او در ادامه اين بخش مي گويد: شرفاي مكه مردماني فرصت طلب و سودجو هستند; زيرا آنان مذهب واقعي و اصيل خود را كه همانا شيعه زيدي بوده رها نموده و به مذهب شافعي كه مذهب اكثريت رعاياي آنان در مكه است گرويده اند. اما شيعيان زيدي همچنان با قدرت تمام بر بخش هايي از مناطق مجاور مكه تسلط دارند، تسلطي كه روزگاري تمامي غرب جزيرة العرب را دربرمي گرفت. و با توجه به اين اكثريت شافعي در مكه است كه برخي از امامان شافعي منصب «شيخ العلماء» را در مكه به دست آورده اند، همچنان كه از ميان 50 يا 60 امام حرم 20 تا 30 امام از مذهب شافعي مي باشد، و حلقات درس فقه شافعي يكي از پررونقترين درس هاي علمي مكه است. بيشترين اين علما و امامان شافعي در مكه زاده شده و همانجا تربيت يافته اند; نظير احمد دحلان كه شيخ العلما است، و سيد عبدالله الزواوي كه پدر او محمدصالح يكي از زاهدان و صوفيان مشهور بود، و ابي بكر الشطا. و از ديگر امامان شافعي مي توان از محمد البسيوني و عمر الشامي و مصطفي عفيفي و محمد المنشاوي ياد كرد. اينان علمايي هستند كه تحصيلات خود را در الازهر به پايان رسانده اند. در ميان شافعيان مي توان علمايي از حضرموت نظير محمدسعيد بابصل كه عهده دار منصب «امين الفتوي» نزد شيخ العلما مي باشد و يا از داغستان نظير عبدالحميد الداغستاني كه برخي معتقد بودند از داناتر از زيني دحلان است. آنگاه هورغرونيه توصيف طولاني و مفصلي درباره حلقات تدريس و نحوه برگزاري آن و ساعت هاي آن و تعداد اين حلقات و چگونگي آغاز استاد به تدريس و ديگر اطلاعات درباره اين مراكز علمي مي پردازد.