پاسدار اسلام ـ شماره49 , دي 1364

ياران امامان(1)

اَبان‌بن تَغلِب

سيد محمدجواد مهري

امامان ما ياراني مخلص و باوفا داشتند كه با سختي‌ها و دشواري‌هاي دوران بني‌اميه و بني‌عبّاس, همواره دست به گريبان بودند و در سخت‌ترين شرايط, با پيشوايان و رهبران خويش (ائمه عليهم‌السلام) در تماس بوده و هر فرصتي را غنيمت شمرده از مقام معظم آنان, كسب فيض مي‌كردند. و به‌وسيله همين اصحاب باوفا و دانش‌پژوه, قطره‌اي از درياي بيكران علوم آل محمّد (صلي الله عليه و آله و سلم) نسل به نسل منتقل شد و به ما رسيد.

اين حاملان علم با تحمّل‌كردن شرايط ناگوار زندگي در آن دوره‌هاي پر از فتنه و آشوب و ستم, جان و مال و خاندان و دارايي خويش را در اين راه مقدّس گذاشته و به حق از اسلام عزيز پاسداري كردند.

اكنون ما بر آن شديم كه يادي هرچند كوتاه از اين صاحبان علم و فضيلت در مجلّه نموده و خلاصه‌اي از زندگي سراسر افتخار آنان درج نماييم. باشد كه امت اسلام با چهره‌هاي بسيار محبوب و در عين حال مظلومي كه مفاخر بزرگ مكتب تشيّع به‌شمار مي‌آيند تا اندازه‌اي آشنا شوند. لازم به تذكر است كه در اين بررسي كوتاه, بدون اينكه برتري‌هاي علمي يا تسلسل تاريخي را منظور داشته باشيم, هر بار يكي از اين پاسداران بزرگ اسلام را اختيار نموده و به امّت پاسدار اسلام معرّفي مي‌نماييم.

«در مسجد مدينه بنشين و براي مردم فتوا بده و سؤال‌هاي شرعي آنان را پاسخگو باش. من دوست دارم در شيعيانم شخصي مانند تو پيدا شود.»

اين سخن بزرگ از امام باقر عليه‌السلام است كه به ابان‌بن تغلب كوفي فرمود. و پس از آن حضرت, امام صادق عليه‌السلام نيز براين سخن تأكيد كرد. و از اينجا معلوم مي‌شود «ابان» به‌قدري مورد اعتماد اين دو امام معصوم بوده كه به او اجازه فتوادادن مي‌دهند. و همچنين به نظر مي‌رسد, ايشان نه‌تنها روايت‌هاي ائمه را خوب شنيده و به ياد سپرده بلكه خوب فهميده و درك كرده بود كه امام نه‌تنها به وجود چنين شاگرد برجسته و دانشمندي مباهات مي‌كند و خرسند است كه در شيعيانش مانند چنين شخصيتي پيدا شده, بلكه به او بالاترين اجازه را ميدهد و آن اجازه فتوا دادن است, و معناي اجازه امام اين است كه ابان آنقدر بر احكام شرعيّه مسلّط بوده كه حق دارد جاي امام بنشيند و سؤال‌هاي گوناگون شرعي سؤال‌كنندگان را پاسخگو باشد.

ابان‌بن تغلب كيست؟

يكي از ستم‌هاي نابخشودني تاريخ همين است كه بيشتر در كنار ستمگران و پادشاهان بوده و از محضر پرفيض فقيهان و دانشمندان كمتر استفاده كرده است. و لذا مي‌بينيم به تفصيل درباره جام‌هاي شراب و زلف كنيزان و نقش كاخ‌هاي بلورين, سخن‌پراني كرده و هزاران فضيلت دروغين را به شاهان و شاهزادگان نسبت داده ولي كمتر از فضيلت‌ها, دانش‌ها, معنويت‌ها و شهامت‌هاي دانشمندان و ياران راستين اسلام, سخني به‌ميان آورده است. و ابان‌بن تَغلب نيز از اين غفلت و فراموشي تاريخ مستثني نيست. از اين روي, چندان اطلاعي از زندگي او در دست نيست و تنها برخي از سخنان والاي بزرگان دين است كه شخصيّت استثنايي و كم‌نظير او را به ما شناسانده است.

ابان, علم فقه و تفسير قرآن را از محضر امام زين‌العابدين و امام محمدباقر و امام جعفر صادق عليهم‌السلام فراگرفت و تا آنجا پيش رفت كه از شاگردان بارز و به‌نام اهل بيت به‌حساب آمد. او يكي از اصحاب بزرگ است كه روايت‌هايش مورد تصديق علماي برجسته رجال قرار گرفته و جزء ثقات مي‌باشد. و نه‌تنها علماي شيعه او را ثقه مي‌دانند كه بسياري از بزرگان اهل سنّت از او به عظمت يادكرده و توثيق مي‌نمايند.

ياقوت حموي گويد: «ابان فقيه, لغت‌شناس, قاري قرآن و امام (شيعي) است. او ثقه‌اي بلندپايه و داراي منزلتي سترگ است. از علي‌بن الحسين و ابي‌عبدالله (عليها السلام) روايت كرده و درباره واژه‌هاي مشكل قرآن كتاب نوشته است.»

ابن عدي گويد: «هر چه از او نقل كنند درست است زيرا مردي راستگو مي‌باشد گرچه مذهبش تشيع است!! او به حق صلاحيّت روايت‌كردن دارد.»

ابن سعد در طبقاتش, حاكم در مستدركش, ابونعيم در تاريخش و بسياري ديگر از او تجليل كرده و توثيق نموده‌اند. مسلم, ترمذي, ابوداود, نسّائي و ابن ماجه نيز از او حديث نقل كرده‌اند.

ابان از فقهاي به‌نامي است كه مردم براي اخذ احكام, گرداگردش جمع مي‌شدند و از او استفاده مي‌كردند. و هنگامي كه وارد مسجد مدينه مي‌شد, ستوني را كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) بر آن تكيه مي‌داد, براي او خالي مي‌كردند كه كنار آن تكيه دهد و احكام را به مردم برساند.

اوّلين تفسيرنويس

ابان‌بن تغلب كوفي, متخصص در علوم قرآني بود, و او اوّلين كسي است كه در اين باره كتاب نگاشته است. مرحوم آية‌الله سيد حسن صدر در كتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام گويد: «ابان‌بن تغلب اوّلين كسي است كه در معاني قرآن كتاب نوشت. و او نيز اوّلين كسي است كه درباره واژه‌هاي مشكل قرآن, كتاب تأليف كرد. سيوطي در «طبقات» گواهي مي‌دهد كه او اوّلين مؤلف در تفسير واژه‌هاي قرآني است و درحالي كه ياقوت حموي در معجم‌الادباء مي‌گويد: ابان در سال 141 وفات كرده است, تعجّب از حافظ شام, جلال‌الدين سيوطي است كه در كتاب «اوائل» خود مي‌گويد: اولين كسي كه درباره واژه‌هاي مشكل قرآن كتاب نوشته, ابوعبيده معمر بن مثني است كه در سال 208 يا 211 درگذشته است! و از ياد مي‌برد كه وقتي شرح حال ابان‌بن تغلب را مي‌نويسد, او را اوّلين مؤلف در اين علم مي‌داند...»

و اينكه گفته مي‌شود, ابان از قاريان قرآن است, معنايش آن نيست كه ابان صداي خوشي داشته است و كاري جز قرآن خواندن نداشته, همان‌گونه كه در اين زمان مرسوم شده است كه قاري قرآن بيشتر بر افرادي اطلاق مي‌شود كه فقط قرآن را با صداي خوب مي‌خوانند و در علم تجويد مقداري آگاهي دارند. بلكه چون در آن زمان قرائت‌هاي مختلفي رائج بوده‌است, لذا اگر كسي به تمام قرائت‌ها آشنائي داشته و به اسرار و رموز علم لغت مطلّع بوده و بهترين قرائت را تشخيص مي‌داده است, او را قاري قرآن مي‌دانستند. محمدبن موسي‌بن ابي مريم گويد: «ابان‌بن تغلب را شنيدم كه قرآن مي‌خواند. به‌راستي كسي را مانند او نديدم كه قرآن بخواند. او برترين قاريان قرآن بود.»

ابان‌بن عثمان گويد: امام صادق عليه‌السلام به من فرمود: «ابان‌بن تغلب روايت‌هاي بسياري را از من نقل كرده, پس هرچه از آن روايت‌ها براي تو بازگو كند, تو از طرف من براي مردم نقل كن.» و در جاي ديگري از ابان‌بن عثمان نقل شده كه امام صادق (عليه السلام) به او فرمود: «ابان‌بن تغلب, سي‌هزار(30.000) حديث از من روايت كرده, آنها را از او نقل كن.»

عبدالله‌بن خفقه گويد: ابان‌بن تغلب به من گفت: بر گروهي از مردم گذشتم كه مرا ملامت مي‌كردند و مي‌گفتند: چرا از جعفر (عليه السلام) روايت نقل مي‌كني؟ در پاسخ آنها گفتم: مرا ملامت مي‌كنيد در روايت كردن از شخصي كه چيزي از او نپرسيدم جز اينكه فرمود: قال رسول‌الله «پيامبر مي‌فرمايد...»

سليم‌بن ابي حبّه گويد: خدمت امام صادق (عليه السلام) رسيدم و سؤال‌هايي كردم. هنگام وداع عرض كردم: خيلي مايلم كه از شما سخنان ديگري بشنوم ولي چه كنم كه دسترسي ندارم. فرمود: «ابان‌بن تغلب را درياب كه از من حديث بسياري شنيده است, پس هر چه براي تو روايت كرد, آن را از سوي من براي ديگران روايت كن.»

تأليفات ابان

1. غريب القرآن: كه در آن واژه‌هاي دشوار قرآن را ترجمه قرآن را ترجمه و تفسير كرده است.

2. معاني القرآن.

3. الفضائل.

4. القراءات.

5. الأصول في الرواية علي مذهب الشيعه.

در هر صورت, ابان يكي از برجسته‌ترين شاگردان امام باقر و امام صادق عليها‌السلام است كه خدمات بسيار ارزشمندي به اسلام و قرآن كرده است. در فضيلت او همين بس كه يك‌جا, فقط از امام صادق(عليه السلام) سي‌هزار حديث در سينه‌اش جاي داشت.

ابان در سال 141 هجري قمري درگذشت. هنگامي كه خبر وفاتش را به امام صادق عليه‌السلام دادند, حضرت فرمود: «رحمه الله, اما و الله لقد اوجع قلبي موت أبان» خدايش رحمت كند به خدا قسم مرگ ابان, قلب مرا به درد آورد و آزرده ساخت.

منابع استفاده‌شده: اعيان الشيعه ـ الامام الصادق و المذاهب الاربعه ـ فهرست ابن النديم ـ سفينة البحارـ تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام ـ فهرست شيخ طوسي (ره) ـ طبقات ابن سعد و معجم الادباء حموي.