دكتر نادعلى عاشورى نگارش اربعين, پيشينه اى بس دراز دارد و سنّت اربعين نويسى, از قرنهاى نخستين تاريخ اسلامْ آغاز شده است. اين سنّت, برخاسته از فرمايش پيامبر گرامى اسلام است كه فرمود: مَنْ حفظ من أمّتى أربعين حديثاً ممّا يحتاجون إليه من أمر دينهم, بعثه الله يوم القيامة فقيهاً عالماً. [1] دانشمندان مسلمان, بر مبناى حديث فوق, نگارش چهل حديث را به عنوان يكى از اصول ارزشيِ قابل اهتمام, مدّ نظر قرار دادند و نگاشته شدن صدها كتاب «اربعين» در دهها موضوع اعتقادى, اخلاقى, عبادى و… بهترين گواه اين عنايت و اهتمام است. يكى از اين اربعين ها كه در دوران معاصر به نگارش درآمده, «شرح چهل حديث» يا «اربعين حديثِ» بنيان گذار جمهورى اسلامى ايران, حضرت امام خمينى(ره) است كه تأليف آن در سال 1358ق, به پايان رسيده است. اين كتاب ـ كه ظاهراً امام (ره), آن را در سى و هشتمين سال از عمر پربركت خود نگاشته ـ در بردارنده عالى ترين نكات عرفانى و دقيق ترين حقايق اخلاقى است كه حضرت امام, مضامين آن را در مدرسه فيضيه و مدرسه ملاصادق قم, براى شاگردان خود ايراد فرموده بود و سپس تصميم گرفت تا كتابى در همين زمينه تأليف كند. [2] در مقدمه ناشر, در معرّفى اين اثر نفيس آمده است: سى و سه حديث از احاديث اين دفتر, مربوط به اخلاقيات و مُهلكات و مُنجيات, و هفت حديث آخر, در باب اعتقادات و معارف است. روش معظّمُ له در توضيح احاديث, چنين است كه ابتدا حديث را نقل مى كنند؛ سپس آن را به فارسى ترجمه مى كنند و آن گاه, كلمات اصلى حديث و گاه ,غالب تعبيرات و كلمات آن را شرح و معنا مى كنند و در معناى حديث, متعرّض نكته اى كه در شرح حديثْ سودمند است, مى شوند و پس از فراغ از شرح تعبيرات و اصطلاحات و تمهيدات لازم, به شرح متن مى پردازند وطى چند «فصل», شرح حديث را به پايان مى برند. [3] پرداختن به ابعاد اخلاقى ـ عرفانى اين اثر گرانسنگ و بررسى همه جانبه محتواى بلند و مضامين ژرف و عميق اين كتاب (كه بر جان و روح خواننده تأثيرات شگرفى مى گذارد و از پنهان ترين زواياى وجودش پرده برمى دارد و تمويهات نفس و مفاسد و ذمايم اخلاقى را پيش چشمش آشكار مى سازد و…) در حوصله يك يا چند مقاله نيست؛ بلكه نيازمند تأليف هاى مستقل و جداگانه اى است تا آن گونه كه شايسته اين كتاب و درخورِ شأن و مقام حضرت امام (ره) است, به بررسى ابعاد و جوانب مختلف آن پرداخته شود. از آنجا كه به يُمن بزرگداشت يكصدمين سال تولّد آن بزرگْ احياگر قرن و به پاس ارج نهادن به يك عمر تلاش علمى و عملى ايشان در راه كسب فضايل و اشاعه آن, و جهاد و مبارزه عليه هرگونه بيداد و ستم, مقالات متعدّدى در ويژه نامه هاى مجلات و جرايد به بحث و بررسى در اين زمينه ها اختصاص يافته و از جمله, چندين مقاله در باره اربعين حضرت امام(ره) منتشر شده است, نگارنده بدون پرداختن به مباحث مطرح شده در «شرح چهل حديث», بلكه با الهام از مقدمه موجز و كوتاهى كه حضرت امام(ره) بر كتاب خود نگاشته, به شرح و توضيح دو مبحث از مباحث متعدّد مربوط به اربعين و اربعين نگارى اقدام نموده است تا بدين وسيله, هم در يادمان آن بزرگمرد تاريخ معاصر ايران, سهمى (هرچند كم و ناچيز) داشته باشد, و هم به علل و انگيزه هايى كه آن حضرت را به نگارش اربعين وادار نمود, با نگاه ژرف ترى نگريسته شود. حضرت امام (ره) در توضيح مختصرى كه در آغاز اين كتاب آورده, هدف از نگارش آن را چنين تقرير كرده است: اين بنده بى بضاعتِ ضعيف, مدّتى بود با خود حديث مى كردم كه چهل حديث از احاديث اهل بيت عصمت و طهارت را (كه در كتب معتبره اصحاب و علما ـ رضوان الله عليهم ـ ثبت است), جمع آورى كرده و هر يك را به مناسبت, شرحى كند كه با حال عامّه مناسبتى داشته باشد و از اين جهت, آن را به زبان فارسى نگاشته كه فارسى زبانان نيز از آن بهره برگيرند. شايد, ان شاء الله, مشمول حديثِ شريفِ ختمى مرتبت ـ صلى اللّه عليه وآله ـ شوم كه فرموده است: من حفظ على أمّتى أربعين حديثاً ينتفعون بها, بعثه الله يوم القيامة فقيهاً عالماً. [4] همان گونه كه ملاحظه مى شود, حضرت امام(ره), حديث اربعين را از احاديث معتبرى مى داند كه از پيامبر (ص) روايت شده است. از اين رو, بدون كم ترين بحث و بررسى در اسناد و رجال حديث, به نقل آن مبادرت ورزيده است و چون به مضمون و محتواى آن, باور قطعى داشته, اظهار اميدوارى كرده است كه خداوند, ايشان را مشمول اين حديث شريف قرار دهد. از آنجا كه بعضى از دانشمندان, در صحّت حديث مذكور, ترديد روا داشته اند و در اعتبار آن به چون و چرا پرداخته اند, در اين مقاله به بررسى فشرده اى در صحّت و سقم اين حديث خواهيم پرداخت و پس از آن, به بيان تاريخچه مختصرى از اربعين نويسى در نزد شيعه و سنّى اشاره خواهد شد. مقدمتاً بايد به اين نكته توجّه نمود كه اگرچه برخى از انديشمندان, حديث «اربعين» را از احاديث متواتر دانسته اند؛ [5] امّا اكثر دانشمندان مسلمان, بر اين باورند كه اين حديث, از احاديث مستفيض و مشهور است كه به اسناد صحيح و طرق مختلف, از پيامبر (ص) نقل گرديده؛ هرچند كه به حدّ تواتر نرسيده باشد. به نظر مى رسد كه اظهار نظر قطعى در اعتبار و حجّيت اين حديث, اندكى دشوار بوده, به بحث و بررسى بيشترى نياز داشته باشد و شايد بر همين اساس باشد كه در ميان علما, گروههاى موافق و مخالفى پيدا كرد و هر دسته اى به سمتى گرايش يافت. اينك به پاره اى از اظهار نظرهاى اين گروهها اشاره مى كنيم.ااجّيت حديث «اربعين »
لطفا منتظر باشید ...
