روشهاى تدوين حديث و سنجش آنها با يكديگر - روش های تدوین حدیث و سنجش آنها با یکدیگر نسخه متنی

روشهاى تدوين حديث و سنجش آنها با يكديگر

سيّد كاظم طباطبايى
دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى (مشهد)

چكيده :

از زمانى كه مسلمانان براى صيانت از سنّت نبوى (ص) به ضرورت تدوين حديث پى بردند، كتابها و مجموعه‏هاى بسيارى در حديث فراهم آمد. در جملگى اين كتابهاى احاديث به يك سبك تدوين نشده؛ بلكه روش دسته‏بندى و تدوين احاديث در اين كتابها به تناسب هدف، ذوق و سليقه مؤلّف، و يا زير تأثير زمانه و ابزارها و وسايل علمى موجود بكلّى با يكديگر فرق دارد. نگارنده در اين مقاله مى‏كوشد تا به اجمال معروفترين روشهاى تدوين حديث را معرّفى كند تا از رهگذر شناخت آن روشها و سنجش آنها با يكديگر، ارزش و فوايد و احياناً كاستيهاى هر يك شناخته شود .

كليد واژه‏ها:

تدوين حديث، آغاز تدوين، روشهاى تدوين، انواع كتابهاى حديثى، تدوين بر اساس موضوع، تدوين بر اساس راوى .

تدوين حديث در ميان شيعه و اهل سنّت سرنوشتى متفاوت دارد. با آنكه اهتمام به شنيدن و ضبط و نقل احاديث هم در ميان پيروان اهل بيت (ع) وجود داشت و هم در ميان پيروان خليفگان؛ يك تفاوت ريشه‏اى در سده نخست هجرى ميان اين دو گروه به چشم مى‏خورد و آن عبارت از اين است كه سنّيان در مدّت يك سده به پيروى از دستور خليفه دوم و نظر برخى ديگر از صحابه، نوشتن و تدوين حديث را نمى‏پسنديدند و عذر آنان براى اين كار اين بود كه مبادا حديث با قرآن مشتبَه شود و يا اهتمام به حديث جاى اهتمام به قرآن را بگيرد[1] (صبحى صالح، ص 7، 30)، ولى پيروان اهل بيت (ع) از همان آغاز همچنان كه نسبت به شنيدن و ضبط و نقل احاديث كوشا بودند، به نوشتن و تدوين آن نيز همّت گماشتند .

سنّيان در آغاز سده دوم به اشتباه خود پى بردند و اين سدّ را كه خليفه دوم بنا نهاده بود، عمر بن عبد العزيز (د. 101 ق) خليفه پارساى اموى كه خود از سوى مادر از تبار خليفه دوم بود، شكست و با دستورى كه وى صادر كرد و طىّ آن محدّثان را به نگاشتنِ حديث و صيانت از سنّت نبوى (ص) برانگيخت (ابن سعد، 2/2/134)، موجى از تلاش و نشاط علمى براى تدوين حديث در ميان سنّيان پديد آمد[2]. هنوز اندكى از اين نشاط علمى نگذشته بود كه مجموعه‏هاى حديثى گوناگون سده دوم فراهم آمد. اين كتابها و مصنّفات بطور همزمان در شهرها و مناطق مختلف پديدار گشت. در اين كه نخستين بار چه كسى پس از فرمان عمر بن عبد العزيز مجموعه‏اى فراهم آورد، اختلاف است: معروف است كه محمّد بن مسلم بن شهاب زهرىِ مدنى (د. 124 ق) نخستين كسى است كه فرمان عمر را گردن نهاده (سيوطى، تدريب الراوى، 1/90) و خود در مقام افتخار به كارش گفته: «هيچ كس پيش از من اين دانش را تدوين نكرده است.» (كتّانى، ص 4 (
از آن پس تدوين حديث روز به روز رونق بيشترى يافت تا آن جا كه از آن روزگار كتابها و مجموعه‏هاى بسيارى در حديث از سوى شيعيان و سنّيان فراهم آمده است و مى‏آيد امّا اين كتابها همه به يك سبك تدوين نشده، بلكه روش تدوين احاديث آنها به تناسب هدف، ذوق و سليقه مولّف و يا زير تاثير شرايط زمانه و ابزارها و وسايل علمى موجود بكلّى با يكديگر متفاوت است. نگارنده در اين نوشتار، به اجمال معروفترين انواع كتابهاى حديث را معرّفى مى‏كند تا از رهگذر سنجش ميان آنها، روشهاى گوناگون تدوين حديث از يكديگر شناخته شود و مقدار ارزش و فوايد و احياناً كاستيهاى هر يك از آنها بيشتر معلوم گردد. مهمترين و معروفترين گونه‏هاى كتابهاى حديث به شرح زير است :

يكم - كتابهايى كه بر محور ابواب تأليف شده‏اند :

روش تأليف اين كتابها بدين گونه است كه تمام احاديثى كه به موضوعى واحد مربوط مى‏شوند، زير عنوانى فراگير مثل «كتاب الحجة»، «كتاب الصلاة»، «كتاب الزّكاة»، «كتاب النّكاح» در كنار هم قرار مى‏گيرند. آنگاه اين احاديث در بابها توزيع مى‏شوند و هر بابى يك يا چند حديث را در موضوعى جزئى در بر مى‏گيرد و براى هر بابى عنوانى در نظر گرفته مى‏شود كه موضوع آن باب را نشان مى‏دهد، مثل «بابُ مفتاح الصلاة الطُّهُور».[3]
فايده اين گونه كتابها اين است كه رجوع به آنها آسان است، زيرا پژوهنده اگر بخواهد در مسأله معيّنى به احاديث مربوط به آن آگاهى يابد، موضوع آن حديثها او را وا مى‏دارد كه به ابواب رجوع كند و اگر بخواهد حديثى را كه پيش از اين ديده بجويد و آن را در مآخذ معتبر بيابد، موضوع حديث او را به بابى كه حديث در آن هست، رهنمون مى‏سازد .

البتّه بهره‏ورى از اين كتابها به برخوردارى از ذوق علمى و آگاهى از روش محدّثان بزرگ در تبويب كتابهايشان نياز دارد. تا جوينده بتواند به موضوع حديث راه يابد. بسا ديده شده است كه مؤلفانى حديثى را در غير از آن بابى كه انتظار مى‏رود آورده‏اند و اين بدان جهت است كه يك حديث گاه به چند موضوع مربوط مى‏گردد .

تصنيف بر محور ابواب خود روشهاى گوناگونى دارد كه پاره‏اى از آنها ياد مى‏گردد :