الف - مسانيد - روش های تدوین حدیث و سنجش آنها با یکدیگر نسخه متنی

الف - مسانيد

مسانيد جمع مُسْند و مسند كتابى است كه در آن احاديث به ترتيب صحابه، يعنى نخستين مرجع در اِسناد حديث پس از پيامبر، گرد آمده باشد. شيوه مسند نويسى با تأليف بر پايه ابواب تفاوت دارد. به اين معنى كه در دومى - چنانكه ديديم - به دنبال هر بابى احاديث وابسته به آن موضوع نقل مى‏شود، ولى شيوه مسند نويسى غير از آن است. در اين طريقه احاديث را بر حسب راويان ترتيب مى‏دهند.مثلاً هر چه را از طريق على بن ابى طالب (ع) از پيامبر (ص) روايت شده، در يك فصل جداگانه مى‏آورند.خواه اينكه حديث وى در باب زكات باشد يا نماز يا طهارت يا موضوع ديگر و آنگاه كه مولّف از نقل احاديث صحابى نخستين فارغ شود به نقل احاديث صحابى بعدى مى‏پردازد و به همين ترتيب پيش مى‏رود. بنا بر اين، اساس تقسيم بندى در آن «وحدت موضوع» و در اين «وحدت صحابى» ناقل حديث است (احمد امين، 2/109، 121-122) مسندها احاديث رسول خدا (ص) را همراه با زنجيره سند و غالباً پيراسته از آراء صحابه و فتواهاى تابعان در بر دارند (همان، 2/109) . گويا اين قبيل كتابها را به تبع احاديث كامل الأسنادى كه در آنها به ثبت رسيده، مسند خوانده‏اند.بدين معنى كه اين نام يا وصف را از يك حديث منفرد بر گرفته و به كلّ مجموعه داده‏اند. (جوينبل[7]، مدخل «حديث» در دايرة المعارف مختصر اسلام، 119)(7) و اين از باب تسميه كل به جزء است .

سيوطى درباره روشهاى تدوين حديث مى‏نويسد: «دانشمندان در تأليف و گردآورى حديث دو روش دارند: بهترين آنها، روش تأليف بر اساس ابواب فقهى است. همچون كتابهاى ششگانه و شُعَب الايمان و البعث و النشور اثر بيهقى و جز اينها. بنا بر اين روش، تمام رواياتى كه درباره يك مسأله وارد شده و در دسترس مؤلّف است و بر اثبات يا نفى آن مسأله حكم مى‏كند، در باب مورد نظر ذكر مى‏شود. در اينجا شايسته‏تر آن است كه به آوردن احاديث «صحيح»[8] و «حَسَن»[9] قناعت ورزد و اگر تمام احاديث مربوط را گرد مى‏آورد، علّت ضعف احاديث «ضعيف»[10] را بيان دارد. روش ديگر تأليف به شيوه مسانيد است. به اين معنى كه در پى نام هر صحابى تمام مرويات او را اعم از صحيح و حسن و ضعيف گرد مى‏آورند. در اين شيوه گاه مسندهاى صحابه بر اساس حروف الفباى نام ايشان مرتّب و پس و پيش مى‏گردد. [ مثلاً از احاديث اُبَى بن كَعْب و اُسامة بن زيد و ... شروع مى‏شود و به همين ترتيب ادامه مى‏يابد]. اين آسان ياب‏ترين روش در تأليف مسندهاست.و گاه قبايل را در نظر مى‏گيرند و در نتيجه از بنى هاشم يعنى نزديكترين خويشاوندان رسول خدا (ص) شروع مى‏كنند و از نزديكتر به دورتر پيش مى‏روند.گاهى هم پيشى جستن در ورود به آيين مسلمانى را معيار قرار مى‏دهند. در نتيجه از "عشره مبشرّه[11] "آغاز مى‏كنند و سپس به ترتيب احاديثِ بدريان، شركت كنندگان در صلح حُدَيبيّه، صحابيانى كه در فاصله صلح حديبيّه و فتح مكّه هجرت كرده‏اند آنان كه در روز فتح مكّه به آيين مسلمانى در آمده‏اند و در واپسين مرحله، مسند صحابيانى را كه كم سنّ و سال‏ترين بوده‏اند ، مى‏آورند مثل سائب بن يزيد و ابو طفيل. [در تمام اين شيوه‏ها] مسندهاى زنان [غالباً] پس از مردان آغاز مى‏شود و در ميان زنان از همسران پيامبر (ص) شروع مى‏كنند و به ديگر زنان مى‏رسند .(سيوطى، تدريب، 2/153-155 . نيز نك: ابن صلاح، ص 375). به عقيده "ابن صلاح " روش اخير نيكوتر است (ابن صلاح، ص 375). امّا نبايد فراموش كرد كه همه مسلمانان درباره ترتيبِ برترى صحابه با يكديگر همسخن نيستند. از سوى ديگر، روش دوم با تعاليم اسلام نيز ناسازگار مى‏نمايد؛ زيرا تقديم و تأخير صحابه بيشتر بر پايه وابستگيهاى قبيله‏اى است و از انديشه‏هاى جاهلى مايه مى‏گيرد. بنابراين، ترتيب نخست عارى از بيماريها و كاستيهاى دو روش اخير به نظر مى‏رسد .

بايد افزود كه عادت بيشتر مؤلّفان مسندها چنين است كه مسند خود را با احاديث ابوبكر آغاز مى‏كنند، پس از آن احاديث ديگر خلفاى راشدين را به ترتيبى كه خلافت كرده‏اند، مى‏آورند و آنگاه احاديث بقيّه عشره مبشّره را ياد مى‏كنند. چنانكه در مسند ابو داوود طيالسى و حُمَيدى و احمد همين ترتيب به چشم مى‏خورد. بنابر حكايت "شاه عبد العزيز" در كتاب بستان المحدّثين، ترتيب مسند عبد بن حُمَيد و ابى يَعْلى‏ و بزّاز نيز به همين گونه است (اعظمى، مقدمه مسند الحُمَيْدى، 1/22 (
مسندها بسيار گونه‏گون‏اند.مؤلّفان در تدوين مسندها گاه بر احاديث يك تن صحابى بسنده كرده‏اند، مثل مسند اميرالمؤمنين يا مسند ابى بكر و گاهى احاديث چند تن از اصحاب را فراهم آورده‏اند ، مثل مسند الاربعة يا مسند العشرة. گاهى هم احاديث گروه مخصوصى را فراهم ساخته‏اند كه در داشتن ويژگى واحدى مشتركند، مثل مسند المُقلّين و مسند الصّحابة الذين ماتوا فى زمان النبى (ص) و در بسيارى موارد هم مرويات شمار فراوانى از اصحاب را گردآورى كرده‏اند، مانند مسند احمد بن حنبل و مسند ابى يَعْلى‏ مَوْصِلى .

كتابى كه مسند نام گرفته گاه به مؤلّفش منسوب است، مانند مسند احمد بن حنبل و گاه به راوى‏اش، مانند مسند امام موسى بن جعفر (ع)، مسند الامام زيد بن على (ع) و مسند ابى حنيفه. گفتنى است كه هرگاه مسند مطلق و بدون هرگونه قيد به كار برده شود، مراد مسند احمد است (كتّانى، ص 36 (