ب - اطراف - روش های تدوین حدیث و سنجش آنها با یکدیگر نسخه متنی

ب - اطراف

اطراف جمع طَرَف و طَرْف به معناى نوك و لبه هر چيزى است (المعجم الوسيط، ماده طرف) و طَرِف حديث جانِ كلام و برجسته‏ترين بخش از متن حديث و نمودار آن است (جوينبل[12]، دايرة المعارف اسلام، ذيل مدخل مسند) مانند جمله «الاعمالُ بالنيّات» در حديثِ «انّما الاعمالُ بالنّيات و لكلّ آمرى‏ء ما نَوَى. فمن كانت هجرتُه اِلى اللّهِ - عزَّ و جلَّ - فهجرتُه اِلى ما هاجَرَ اليه، و من كانت هجرته لدنيا يُصيبها اَو امراَةٍ ينكحُها فهجرته الى ما هاجر اليه» (ابن حنبل، 1/170 (
مقصود از كتابهاى اطراف كتابهايى است كه مؤلّف به ذكر برجسته‏ترين بخش حديث قناعت مى‏كند. آنگاه طرق نقل و اسانيد آن حديث را از مآخذى كه آن را روايت كرده‏اند يكجا گرد مى‏آورد. برخى از مؤلّفان تمام طرق نقل يك حديث را فراهم مى‏آورند و برخى به ذكر پاره‏اى از طرق بسنده مى‏كنند.بنابر اين مى‏توان گفت: كتابهاى اطراف در واقع، حكم «فهرست راهنما» يا «فرهنگ حديث‏ياب» را دارند. اين فرهنگها از دو جهت سودمند است: يكى آنكه آگاهى بر اسانيد حديثها را آسان مى‏كند، زيرا تمام طرق در يك جاى فراهم آمده است؛ ديگر آنكه نشان مى‏دهد از صاحبان منابع و مجموعه‏هاى حديثى چه كسانى آن حديث را نقل كرده و در چه بابى از كتاب خود آورده‏اند .

اين قبيل فهرستها بسيارند. معروفترين آنها تحفةُ الاشراف بمعرفة الاطراف، اثر حافظ ابو الحجّاج يوسف بن عبدالرّحمن مِزّى (د. 742 ق) است. مولّف در اين كتاب، اطرافِ احاديث صحاح ششگانه و پاره‏اى كتابهاى ديگر را گردآورده است. اين كتاب بر اساس ترتيب الفبايى نام صحابه مدوّن شده و از همين رو با مسند "أَبيض بن حمّال" آغاز گرديده است (براى آگاهى بيشتر درباره كتابهاى اطراف نك: سيوطى، تدريب، 2/155؛ كتّانى ، ص 168-170؛ عتر، ص 201-202)

سوم - معاجم :
معاجم، جمع معجم و معجم كتاب حديثى است كه احاديث در آن به ترتيب صحابه يا استادان يا شهرها فراهم آيد. معجم‏ها غالباً به ترتيب حروف الفبا هستند. به اين معنى كه مؤلّف معجم از ميان استادان خود مثلاً از احاديث ابان شروع مى‏كند، سپس احاديث ابراهيم را مى‏آورد و به همين ترتيب پيش مى‏رود (كتّانى، ص 101؛ عتر، ص 203). گاهى هم ترتيب معجم‏ها بر اساس تاريخ وفات استادان يا بر مبناى فضيلت و تقدّم و تاخّر آنان نسبت به يكدگر در دانش و پرهيزكارى است (قاسمى، ص 106)
نام‏آورترين معجم‏ها، معاجم سه‏گانه ابوالقاسم سليمان بن احمد طَبَرانى (د. 360 ق) مى‏باشد.در ميان اين سه معجم، المعجم الصغير و المعجم الاوسط بر اساس نام استادانِ مولّف فراهم آمده و المجم الكبير مسندهاى صحابه را به ترتيب حروف الفباى نام آنان در بر دارد. معجم كبير بزرگترين معجم‏هاست و شهرتش به حدّى است كه هرگاه بطور مطلق بگويند «مجم» يا بگويند «طبرانى اين حديث را در كتابش آورده» همين معجم كبير مورد نظر است (عتر، همانجا). به نظر نگارنده معجم كبير خود گونه‏اى از مسندهاست .

چهارم - كتابهايى كه بر اساس واژه‏هاى آغازين احاديث مرتّب شده‏اند :

اين كتابها بر اساس نخستين واژه از متن حديث و به ترتيب ابجدى يا الفبايى ترتيب يافته‏اند. اين روش براى مراجعه بسى آسان است، ولى پژوهشگر بايد دقيقاً عين نخستين واژه از حديث مورد نظر خو را بداند وگر نه تلاش او براى يافتن آن حديث سودمند نمى‏افتد. اين تأليفات دو گونه‏اند :

الف - كتابهايى كه احاديث مجموعه‏هاى حديثى گوناگون را در خود فراهم آورده‏اند. مهمترين اينها دو كتاب است :

-1 الجامع الكبير يا جمع الجوامع از جلال الدّين سيوطى. مولّف اين كتاب را بر پايه مندرجات بيش از هفتاد كتاب و مجموعه حديثى تأليف (سيوطى، جامع الاحاديث، 1/6-8، 13-14) و آن را در دو بخش تدوين كرده است :

نخست - بخش اقوال: در اين بخش سخنان منسوب به پيامبر (ص) بر پايه حروف ابجد مرتّب شده است. بنا بر اين كافى است كه پژوهنده نخستين كلمه از حديث مورد نظر را بداند تا بتواند به آسانى به متن كامل آن حديث و مرتبت آن از حيث صحّت، حُسن و ضعف دست بيابد .

دوم - بخش افعال: اين بخش بر پايه مسانيد صحابه تنظيم شده است. كسى كه به اين بخش بنگرد آنچه را كه يك صحابى از افعال پيامبر(ص) روايت كرده يا خودِ آن صحابى گفته يا گفتار و كردارى را كه به وى نسبت داده‏اند، يكجا در مسندى كه به نام همان صحابى نامگذارى شده خواهد ديد (همان، 1/5-6)
مولّف در كتاب مورد بحث، احاديث را بدون زنجيره سند مى‏آورد و به ذكر مُخرِّج يا مخرِّجان[13] آن قناعت مى‏كند و با رمز و نشانه اختصارى خواننده را به منابع خود رهنمون مى‏سازد (براى آگاهى از منابع سيوطى و نشانه‏هاى اختصارى آن منابع نك: همان، 1/6-19). هدف سيوطى در اين كتاب آن بوده كه تمام احاديث نبوى (ص) را كه در كتابهاى گوناگون يافته است، در يك مجموعه فراهم آورد، امّا به عقيده برخى در اين جهت به توفيق كامل دست نيافته است (حاجى خليفه، 1/597 (
-2 الجامع الصغير لاحاديث البشير النذير از همو. سيوطى اين كتاب را از اثر پيشين بر گرفته و احاديث تكرارى آن را حذف و رواياتى را بر آن افزوده است.مولّف در اين كتاب به آوردن احاديث كوتاه بسنده كرده و به پندار خويش آن را از احاديث ساختگى پالوده است. جامع الصغير بر 10031 حديث بالغ مى‏گردد .