آسیب شناختی جامعه دینی در سه نگاه نسخه متنی

در ماه اسفند سال گذشته، همايشي در دانشكده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، با عنوان آسيب شناسي جامعه ي ديني از ديدگاه امام علي عليه السلام برگزار گرديد. براي اطلاع از ديدگاه هاي ارايه شده، گزارشي را از سه سخنراني، ملاحظه مي كنيد.

«پگاه»

بصيرت،شرط پايداري وسلامت جامعه ديني است

دكترحدادعادل

دكتر حداد عادل «فقدان بصيرت» را يكي از اموري دانست كه به جامعه ي ديني آسيب مي زند. او افزود: چه بسيار دين داراني كه متعبد و زاهد هستند، اما بي بصيرتي آنان سبب آسيب رساندن به خود و جامعه شده است. وي با تاكيد بر اين كه قرآن بر ايمانِ همراه با بصيرت سخن مي گويد، خاطر نشان كرد: منظور از بصيرت، توانايي نفوذ در حوادث و وقايع است و اين كه فرد ظاهربين نباشد.

استاد فلسفه ي دانشگاه تهران گفت: مردمي كه در كنار علي عليه السلام شمشير مي زدند، وقتي ديدند معاويه قرآن را بالا برده است، دچار ترديد شدند و فريب خوردند. اينها متديناني بودند كه بصيرت نداشتند و بعدها هسته ي اصلي خوارج را تشكيل دادند و علي عليه السلام را نيز كشتند.

وي از فتنه به عنوان يكي ديگر از عوامل آسيب زدايي در جامعه ي ديني نام برد و افزود: فتنه به معناي گرفتاري و آزمايش شدن در عرصه هاي اجتماعي و حوادث مبهم، شبه ناك و پيچيده ي اجتماعي است كه باعث حيرت افراد معمولي مي شود و در قرآن نيز از آن به عنوان «فتنه» ياد شده است.

نماينده ي مجلس ششم گفت: حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه، زادگاه فتنه را تبعيت از هواهاي نفساني، بدعت در احكام و مخالفت با قرآن دانسته اند و تاكيد مي كنند فتنه آميزه و تركيبي از حق و باطل است كه اگر باطل خودش را به لباس حق درنياورد، نمي تواند حتي براي مدت كوتاهي ظهور كند. وي افزود: حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السلام مشخص نبودن و غبارآلود بودن را از ويژگي هاي فتنه معرفي مي كند كه در زمينه ي حوادث اجتماعي، سال ها بعد خود را نشان مي دهد و معلوم مي شود كه داستان چه بوده است.

رئيس فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي، اختلاف را يكي ديگر از عوامل آسيب زايي جامعه ي ديني خواند و گفت: حضرت امير در اين خصوص مي گويد: ببينيد ملت هايي را كه قبل از شما بودند، چه بر سرشان آمد، احوال خير و شر آنها را بياد آوريد بنابراين يكي از چيزهايي كه بايد رعايت و از آن اجتناب كنيد، اجتناب از تفرقه و ضرورت اتحاد و پيوستگي است. وي تصريح كرد: حضرت علي عليه السلام يكي از عوامل آسيب زايي را در جامعه ي ديني، نبود امر به معروف و نهي از منكر معرفي مي كند كه منشا آسيب هاي فراوان مي شود و موجب حكومت اشرار خواهد شد. دكتر حداد عادل گفت: حضرت امير براي مشخص كردن جايگاه امر به معروف و نهي از منكر مي فرمايد: جهاد در راه خدا در مقايسه با امر به معروف و نهي از منكر مانند موج كوچكي روي درياي شناور است و گفتن سخن عدل نزد حاكم ظالم و زورگو، بالاترين امر به معروف و نهي از منكر است.

وي افزود: حضرت علي عليه السلام دنياطلبي را از ديگر عوامل آفت جامعه ي ديني بيان مي كند و مي فرمايد: هر وقت مردم چيزي را از دين شان كنار بگذارند به خيال اين كه دنياشان بهتر شود، بلايي سرشان مي آيد كه ضررش خيلي بدتر است.

رئيس فرهنگستان زبان و ادبيات فارسي در پايان گفت: حضرت امير رعايت نشدن حقوق متقابل مردم و دولت را از ديگر عوامل آسيب زايي در جامعه ي ديني معرفي مي كند و تاكيد دارند رعايت اين حقوق باعث سامان بخشيدن آنها (مردم) و عزت گرفتن دين است. هر وقت حاكمان صالح شوند، مردم نيز صالح مي شوند و حاكمان نيز زماني اصلاح مي شوند كه مردم بر صراط مستقيم استقامت كنند.

تبديل«دين»به«سنت»تهديدكننده است

دكترهاشم آغاجري

دكتر هاشم آغاجري در ابتداي سخنان خود با اشاره به اين كه حماسي ترين و باشكوه ترين كردار انساني از دامن دين برخاسته است، افزود: اخلاق، هنر، فلسفه و تمدن نيز در بستر دين تكوين و گسترش پيدا كرده اند.

مدير گروه تاريخ دانشگاه تربيت مدرس اشاره كرد: در رويكرد كلامي آسيب شناسي ديني، به عناصر ذاتي دين و برون ديني كه دست مايه مجادلات بينا ديني و بينا مذهبي است، توجه مي شود، مانند منازع نظري سخت و نفي كننده اي كه در طول تاريخ بين اسلام و مسيحيت وجود داشته است يا منازعات فرقه اي در اسلام.

وي خاطرنشان كرد: در رويكرد جامعه شناختي ـ تاريخيِ آسيب شناسي ديني، جامعه ي ديني آن چنان كه بوده و هست مورد بررسي قرار مي گيرد و آثار و نتايج رفتار در اين جوامع ارزيابي مي شود.

دكتر آغاجري رويكرد فلسفي ـ منطقيِ آسيب شناسي ديني را رويكردي دانست كه در آن دلالت هاي منطقي و لوازم فلسفي كه يك دين دارد را اثبات، فهم و تحليل مي كنيم.

وي تصريح كرد: اين نگرش كه هر جامعه اي آن دين را دارد كه اقتضا مي كند و يا هر جامعه آن چنان است كه دين آن است، نوعي نگاه مكانيكي به رابطه ي دين و جامعه است، در حالي كه رابطه ي دين و جامعه در سطح ساختارها و نهادها و فرآيندها يك رابطه ي ديالكتيكي است. اين گونه نيست كه نهادهاي يك جامعه مانند نهاد اقتصادي را دين ساخته باشد، اما از سوي ديگر نهادهاي آن جامعه نيز جدا از نهادهاي ديني نيستند، بلكه يك رابطه ي ديالكتيك دارند.

وي با اشاره به اين كه در آسيب شناسي ديني، تاكيد روي دين است و هدف اين است كه از منظر تاثيري كه دين داري بر جامعه مي گذارد مسئله را بررسي كنيم، افزود: در آسيب شناسي ديني مي توان به متون ديني مانند قرآن به عنوان يك متن كه نگاه پاتولوژيك دارد و رابطه ي دين و جامعه را بررسي كرده است مراجعه كرد و عوامل آسيب زا را شناخت و استنباط كرد.

استاد تاريخ دانشگاه تربيت مدرس يكي از عوامل آسيب زايي ديني را، سنت گرايي و تبديل شدن دين به سنت دانست كه موجب تضعيف عقلانيت و پويايي جامعه مي شود. وي خاطرنشان كرد: بر اساس قرآن، يكي از مشكلاتي كه همه ي پيامبران با آن روبه رو بوده اند، سنت گرايي جوامع بود كه دين پيامبران را به دليل اين كه با سنت آنها مخالف بود، نمي پذيرفتند، در حالي كه قرآن آنها را بر اساس عقل و تدبر دعوت مي كرد.

وي افزود: در قرآن استفاده ي صاحبان قدرت و منزلت از دين براي عوام فريبي مطرح شده است، به طوري كه فرعون در برابر دعوت حضرت موسي خطاب به قوم خود مي گفت: مي ترسم موسي دين شما را بگيرد و آن را تغيير دهد. مدير گروه تاريخ دانشگاه تربيت مدرس گفت: اگر عقلانيت در جامعه اي رشد نيافته باشد و رابطه ي توده ي مؤمنان با مرجعيت هاي سياسي و اجتماعي يك رابطه محض مقلدانه باشد، پديده ي عوام فريبي زمينه پيدا مي كند و در اين جامعه از ميدان به در كردن مخالفان با حربه ي دين و سرپوش گذاشتن نسبت به از كف دادن قدرت، به بهانه ي ترس از دست دادن دين است.

وي ديگر رويكرد آسيب شناسي جامعه ي ديني را ربوبيت يافتن انسان هايي كه در لباس دين مي كوشند خدايي كنند، دانست و گفت: مكانيزم ربوبيت، واسطگي است، همان گونه كه استدلال بت پرستان اين بود كه بت اصالت ندارد، بلكه وسيله اي براي قرب و شفاعت است كه اين پديده خطرناكي در يك جامعه ي ديني است كه ابتدا فرد و گروهي در منزلت «وساطت» مي نشينند و به تدريج بت وارگي و خداوارگي به ربوبيت تبديل مي شود. وي در پايان تاكيد كرد: در طبقه ي شفيع و وساطت، در نهايت با ايجاد بت پرستي و تبديل شدن مفاهيم مذهبي به بت واره روبه رو هستيم؛ همان گونه كه كشيش اقدام به فروش بهشت مي كند و اين آسيب ديگري است كه در قرآن از آن به عنوان تغيير آموزه هاي ديني و انحراف از هدف و مقصد اصلي شان ياد كرده است.

بدعت،فتنه،شبهه،عوامل تبديل كننده جامعه ي ديني

حجت الاسلام رسول جعفريان

حجت الاسلام رسول جعفريان با تاكيد بر اين كه هر حكومتي شرايط خاص خود را دارد، گفت: چه بسا يك حكومت ديني ممكن است در شرايطي از بين برود، اما حكومت لائيك در همان شرايط از بين نرود و در شرايطي كه يك حكومت لائيك از بين مي رود، ممكن است حكومت ديني تقويت شود.

وي با اشاره به اين كه بايد هدف از تشكيل حكومت ديني و شرايط آن را مشخص كرد، افزود: امام علي عليه السلام در خصوص آسيب پذيري دولت ديني به طور گسترده، بحث كرده است.

اين استاد حوزه و دانشگاه گفت: حكومت عثمان كه به ظاهر ديني بود، ساقط شد و آشوبي به پا شد كه دامن حكومت حضرت علي عليه السلام را گرفت و آن حضرت در خصوص از بين رفتن خلافت اسلامي و ظهور حكومت سلطنتي معاويه كه به اسلام كم تر نزديك بود، خلفا و به خصوص عثمان را در اين زمينه مقصر مي داند. وي خاطرنشان كرد: امام علي عليه السلام در خصوص علل ورشكستگي خلافت اسلامي به سه مفهوم و عامل اصليِ در اين بحران ـ كه يك مثلث را تشكيل مي دادندـ اشاره مي فرمايد و بدعت، فتنه و شبهه را اضلاع تشكيل دهنده ي اين بحران معرفي مي كند.

حجت الاسلام جعفريان با اشاره به اين كه مفاهيم بدعت، فتنه و شبهه، در موارد بسياري در نهج البلاغه استفاده شده است، افزود: امام علي عليه السلام به پيامبر و سنت وفادار بود و از بدعت به سختي تنفر داشت و جامعه ي قبل از خودش را متهم مي كند كه سنت و سيره ي نبوي را رها كرده و بدعت پيشه كرده است.

وي ادامه داد: در جامعه و حكومت ديني هدف اصلي اجراي شريعت است كه اگر به جاي آن بدعت گذاشته شود، نظم جامعه بهم مي خورد، همان گونه كه پيش از علي عليه السلام بدعت گذاري به صورت يك ارزش درآمده بود، به طوري كه عثمان در مني نماز دوركعتي را كامل خواند و اين را حق خود دانست. وي افزود: وقتي بدعت آمد، به دنبال آن فتنه نيز مي آيد كه به معناي درهم ريختگي همه ي جامعه است كه سبب اختلاف نيز مي شود. در وضع فتنه، حق و باطل آميخته شده اند و روشن نيست حق متعلق به چه گروهي و باطل متعلق به چه گروهي ديگر است.

حجت الاسلام جعفريان گفت: عامل اصلي شبهات كساني بودند كه نگرش بدعت گرايانه داشتند و امام علي عليه السلام در مورد آنها تاكيد كرد كه اين را وسيله ي دنياطلبي خود قرار داده اند. وي با اشاره به اين كه اگر در جامعه ي ديني بدعت، فتنه و شبهه، خود را نشان داد، بايد انتظار ازهم پاشيدگي و ايجاد جامعه ي طايفه اي را داشت، همان گونه كه عثمان با بدعت گذاري، ايجاد شبهه كرد و در نتيجه بين مسلمانان اختلاف ايجاد شد. ايشان افزود: آغاز فتنه از هواپرستي است؛ يعني اين كه انسان خودش را جاي شريعت بگذارد و به جاي شريعت، خود بدعت هايي را مطرح كند.

وي با تاكيد بر اين كه بدعت زاينده ي فتنه و فتنه شرايط شبهه است، افزود: در اين وضعيت هرچه حرف حق بزنيد، قابل تشخيص از باطل نيست و تصميم گيري براي مردم مشكل خواهد شد.