پيشوايان بزرگ اسلام جهت رعايت حال مخاطبان، مواعظ خود را معمولاً كوتاه ايراد مىكردند تا آنان خسته و دلزده نشوند. يكى از اصحاب رسول خدا(ص) نقل مىكند كه: «پيامبر(ص) موعظههاى خود را در روزهاى مختلف، و نه هر روزه، انجام مىداد. زيرا دوست نداشت ما خسته و دلزده شويم» (صحيح البخارى، ج1، ص25).
ب) رفق و مدارا با خود
درباره رفق و مداراى تربيتى با خود نيز سيرههايى وجود دارد كه نشان مىدهد كه رعايت آن براى افراد لازم است. يكى از اصحاب رسول خدا(ص) مىگويد: پيامبر(ص) به من فرمود: آيا خبر ندهم تو را كه شبها نماز مىخوانى و روزها روزه مىگيرى؟ گفتم: من چنين مىكنم. فرمود: اگر چنين كنى، چشمهايت گود مىافتد و روحت خسته مىشود، در حالى كه روحت بر تو حقى دارد و خانوادهات نيز بر تو حقى دارند. گاهى روزه بگير و گاهى افطار كن، در شب گاهى نماز بخوان و گاهى بخواب (همان، ج2، ص49). همانطور كه گذشت، در اصول كافى نيز نقل شده است كه پيامبر(ص) به حضرت على(ع) فرمود: يا على! اين دين، دين استوار و محكمى است. از اين رو، با رفق و نرمى در آن سير كن و عبادت خداوند را براى خودت ناخوشايند مكن كه زيادهرو و افراطكار نه مركب خود را سالم باقى مىگذارد و نه راه را طى مىكند (الكافى، ج2، ص87).
محدوده رفق و مداراى تربيتى
در اينجا لازم است به اين سؤال نيز بپردازيم كه آيا در سيره تربيتى معصومين(ع) محدودهاى براى رفق و مداراى تربيتى معين شده است يا نه؟ در صورت مثبت بودن جواب، درچه مواردى مىتوان از رفق و مدارا استفاده كرد و در چه مواردى نمىتوان؟ البته، در مورد اين پرسش نمىتوان جواب قاطعى ارائه كرد، در عين حال با توجه به سيره معصومين(ع) مىتوان به مؤلفههايى كه ما را در دستيابى به پاسخ كمك مىكند اشاره كرد. برخى از اين مؤلفهها عبارتند از:
جهل و علم
معصومين(ع) در مواردى كه با فردى جاهل يا ناآگاه به احكام و آموزههاى دينى مواجه مىشدند با او به رفق و مدارا برخورد مىكردند و اجازه نمىدادند ديگران نيز با آنان به شدت و خشونت رفتار كنند. به عنوان مثال، يكى از اصحاب پيامبر(ص) نقل مىكند كه: درحالى كه ما با پيامبر(ص) در مسجد بوديم، اعرابىاى آمد و در مسجد مشغول ادرار شد. اصحاب پيامبر(ص) او را از اين كار منع كردند. پيامبر(ص) رو به اصحاب كرد و فرمود: با او كارى نداشته باشيد. آنان نيز او را رها كردند. آنگاه پيامبر(ص) او را نزد خود خواند و فرمود: مساجد نه محل ادرار است و نه محل كثافات ديگر؛ بلكه جايگاه ذكر خداوند متعال و نماز و قرائت قرآن است (صحيح مسلم، ج1، ص163). با توجه به اينكه در ذيل اين سيره آمده است كه پيامبر(ص) اعرابى را توجيه كرد و ادب مسجد را به او آموخت، مىتوان گفت سبب مداراى ايشان جهل و ناآگاهى اعرابى بوده است.
توان جسمى
توان جسمى نيز يكى از مؤلفه هايى است كه معصومين(ع) در رفتارهاى تربيتى خود آن را در نظر مىگرفتند كه بحث آن در مبحث «رفق و مدارا در تربيت عبادى كودكان» گذشت.
لطفا منتظر باشید ...
