كنترل و نظارت به عنوان يكى از وظايف اصلى مدير، از اركان اصلى و عناصر حياتى مديريتسالم و كارآمد است. مديران با انجام وظيفه برنامهريزى، اهداف سازمان و راههاى دستيابى به آنها را مشخص مىكنند. آگاهى از اجراى دقيق برنامهها و اطمينان به حركتسازمان در راستاى دستيابى به هدفهاى اصلى سازمان تنها در صورتى امكانپذير خواهد بود كه نظامى دقيق و جامع براى نظارت و كنترل وجود داشته باشد. هر سازمانى داراى منابع و امكاناتى است كه براى رسيدن به اهداف سازمان بايد از آنها به صورت مطلوبو بهينهبهرهبردارىكند و اينامر جز در سايهوجود نظارتو كنترلامكانپذير نيست. در منابع و آموزههاى دينى، دستورات صريح و روشنى در مورد نظارت وجود دارد و مديران مسلمان به داشتن يك نظام كامل، جدى و عادلانه براى كنترل بر سازمان سفارش شدهاند. نظام كنترلى كه مىتوان از منابع دينى استخراج كرد، نظامى جامع، كامل، عادلانه و منحصر به فرد است. در اين نظام، خداوند متعال و فرشتگان الهى، ناظر بر اعمال، رفتار و نيات انسانها معرفى مىگردند و به انسان گوشزد مىشود كه همواره در محضر خداست و خدا و فرشتگان در همه حال ناظر بر اعمال و رفتار او هستند و بنابراين بايد مواظب اعمال و رفتار خود باشد. بر همين اساس، بحث نظارت انسان بر عملكرد خويشتن يا به عبارت ديگر، مسئله «خود كنترلى» مطرح مىشود. به انسان مسلمان توصيه مىشود كه همواره بر اعمال و رفتار خود نظارت داشته باشد و قبل از اينكه عملكردش مورد ارزيابى و سنجش ديگران قرار گيرد، خود عملكرد و رفتارش را مورد ارزيابى و حسابرسى قرار دهد. علاوه بر اين دو نوع نظارت، مسئله نظارت عمومى و همگانى مطرح است و به همه مسلمانان دستور داده شده است كه در مقابل ديگران احساس مسئوليت كنند و در صورت مشاهده عملكرد نادرستيا انحراف از اهداف و تخلف از وظايف، تذكر دهند و امر به معروف و نهى از منكر نمايند. همچنين مسئله نظارت مدير بر عملكرد كاركنان و اجراى برنامهها در سازمان به دو صورت نظارت آشكار و پنهانى مطرح شده است. بنابراين، نظام جامع و كامل نظارتى كه مىتوان با استفاده از منابع و آموزههاى دينى استخراج كرد، داراى بخشها و انواع ذيل است: 1 - نظارت خداوند متعال (نظارت الهى); 2 - نظارت فرد بر اعمال خود (خود كنترلى); 3 - نظارت عمومى (نظارت همگانى); 4 - نظارت سازمانى: الف: نظارت آشكار و رسمى به صورت مستقيم يا غيرمستقيم. ب: نظارت مخفى و پنهانى. قبل از توضيح هر يك از اين موارد، تذكر نكتهاى ضرورى است و آن اينكه جامعيت و گستردگى نظام مطرح شده از جانب اسلام براى كنترل و نظارت، به معناى توصيه و سفارش به افراط و زيادهروى در آن و سختگيرى بيش از حد نيست، بلكه به معناى دقت فراوان و تلاش براى درست انجام شدن آن است، زيرا همانگونه كه با بىتوجهى به امر كنترل، سازمان قادر به تامين اهداف و اجراى برنامههاى خود نخواهد بود و در مقابل فرصتها و تهديدها، نخواهد توانست عكسالعمل مناسب نشان دهد، با زيادهروى و افراط در آن نيز، روحيه استقلالطلبى و آزادىخواهى افراد ضربه خواهد خورد و كاركنان سازمان در مقابل كنترل و نظارت، مقاومتخواهند كرد.
نوع اول: نظارت الهى
يكى از سنتهاى ثابت الهى، نظارت كامل، دقيق و مداوم بر اعمال و رفتار و نيات انسانها و بازرسى و ارزيابى آنهاست. خداوند متعال در اين دنيا، دقيقا بر تمام اعمال، گفتار و نيات انسانها نظارت دارد و بر مبناى همين نظارت دقيق و كامل است كه در روز قيامت، همه كارهاى انسان را مورد ارزيابى و سنجش قرار مىدهد و پاداش و كيفر مناسب را براى هر يك از آنها تعيين مىكند. خداوند سبحان در قرآن كريم بارها و در آيات متعدد، مسئله نظارت بر اعمال بندگانش را مطرح مىكند و خود را شاهد و ناظر بر كارهاى بندگان معرفى مىنمايد. مثلا در سوره مباركه توبه، خطاب به پيامبر گرامى اسلام(ص) مىفرمايد: و قل اعملوا فسيرى الله عملكم و رسوله و المؤمنون و ستردون الى عالم الغيب والشهادة فينبئكم بما كنتم تعملون.[1] و (اى پيامبر) بگو [هر كارى مىخواهيد] بكنيد كه به زودى خدا و پيامبرش و مؤمنان در كردار شما خواهند نگريست و به زودى به سوى كسى بازمىگرديد كه پنهان و آشكار را مىداند و شما را از آنچه انجام مىداديد، آگاه خواهد كرد. همچنان كه از اين آيه شريفه استفاده مىشود و در آيات ديگر قرآن كريم و نيز روايات معصومين(ع) بيان شده است، خداوند متعال علاوه بر اينكه تمام كارهاى انسان را مىبيند و آنها را به دقت زير نظر دارد، افكار و نيات انسانها نيز تحت نظارت كامل و دقيق او است. يكى ديگر از آياتى كه نشانگر اين حقيقت است، آيهاى است در سوره مباركه يونس كه خداوند سبحان مىفرمايد:
لطفا منتظر باشید ...
