ضرورت شناخت ارزش ها

همه مى پرسند:

چرا در تربيت و كمال انسان، ارزش هاى اخلاقى را مطرح مى كنند؟

و چرا جاذبه هاى معنوى و عبادى نقش تعيين كننده در تربيت انسان دارد، و چرا سنين جوانى را دوران بسيار مهم و حساس زندگى انسان مى دانند؟

چرا در آيات و روايات اسلامى اين همه تأكيد بر اهميت سنين جوانى، و توجّه به شخصيّت جوانان شده است؟

چرا انبياء عظام و امامان معصوم عليهم السلام اين اندازه به جوانان عنايت داشتند، و نسبت به دوران جوانى، فراوان توصيه كرده اند؟

چرا انديشمندان در طول تاريخ بشر دوران جوانى را بسيار مهمّ معرّفى مى كرده اند؟

و نيز مى پرسند:

چرا روانشناسان، دوران جوانى را دوران اضطراب ها، تزلزل ها و احساسات تند ناميده اند؟

چرا سرنوشت انسان به اين دوران پرنشيب و فراز - كه سراسر آميخته است با شادى ها و غم ها، سختى ها و آسانى ها، زيبائى ها و زشتى ها، كاميابى ها و ناكامى ها و پيروزى ها و شكست ها - بستگى تنگاتنگ دارد؟

و چرا رشد فكرى، كمال معنوى و ترقى علمى انسان در بهار جوانى شكوفه مى زند و درخت وجود انسان را معطّر مى سازد؟

راستى چرا؟ آيا شما پاسخى براى اين سؤال ها داريد؟

قدرى بيانديشيد.

آيا تا كنون سؤالاتى از اين قبيل ذهن شما را به خود مشغول داشته است؟

و يا دوستان و آشنايان نظير چنين سؤال هايى را براى شما مطرح كرده اند؟

چه پاسخى به آنها داده ايد؟

قدرى بيانديشيد.

با توجّهى دقيق به واقعيّت هاى نهفته در وجود انسان و با مطالعه در روانشناسى جوان در كتاب پر ارج نهج البلاغه پاسخ اين پرسش ها و پرسش هائى از اين قبيل داده خواهد شد.

حضرت على عليه السلام به همين مسئله عنايت داشته و فرمود:

فَمَثُلَثْ اِنْساناً ذا اَذْهانٍ يُجيلُها... مَعْجوُناً بِطينَةِ ألْوانِ الُْمخْتَلِفَةِ وَالْاءَشْباهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَالْاءَضْدادِ الْمُتَعادِيَةِ وَالْاءَخْلاطِ الْمُتَبايِنَةِ

"با قدرت و نظارت خداوند در آغاز آفرينش، خاك، آرام آرام به صورت انسانى در آمد كه داراى نيروى عقل بود تا او را به تكاپو و تلاش و كوشش وا دارد... انسان مجموعه اى از رنگ هاى گوناگون و موادّ و عناصرى موافق و نيروهائى متضادّ و اخلاط مختلف مى باشد، تا بتواند در تمام زمينه هاى رشد و كمال موفّق باشد." [ [خطبه 27/1 نهج البلاغه المعجم المفهرس مؤلّف، كه برخى از اسناد آن به اين شرح است:

1- عيون المواعظ والحكم ص350 ح5951: واسطى "متوفاى 600ه"

2- بحارالانوار ج 74 ص 300 و 423: مجلسى "متوفاى 1110ه"

3- ربيع الابرار ج1 ص97 وص312 وج2 ص297: زمخشرى معتزلى "متوفاى 538 ه"

4- منهاج البراعة ج 1 ص 22: قطب راوندى "متوفاى 573 ه"

5- تحف العقول ص67:ابن شعبه حرانى "متوفاى 380 ه"

6- اصول كافى ج 1 ص 138/140: كلينى رازى "متوفاى 328 ه".] ]

و مى دانيم كه بسيارى از غرائز و تمايلات گوناگون انسان در دوران نوجوانى و جوانى رشد مى كنند و آينده و حال انسان را مى سازند و شخصيّت انسانى انسان را تحقّق مى بخشند.

اگر نسبت به غرائز گوناگون كوتاهى كنيم ممكن است غرائز و تمايلات حيوانى در انسان بارور شده و هرگونه عواطف و صفات انسانى را تحت الشعاع خود قرار دهد و انسان تبديل به موجودى درنده خو و حيوان صفت گردد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين رابطه مى فرمايد:

فَعَلَيْكُمْ بِالْجِدِّ وَالْإِجْتِهَادِ، وَالتَّأَهُّبِ، وَالْإِسْتِعْدَادِ، وَالتَّزَوُّدِ فِي مَنْزِلِ الزَّادِ

"پس بر شما باد كه با تلاش و كوشش پى گير و با هوشيارى اين مايه هاى هستى را شكوفا ساخته و آمادگى لازم را به دست آوريد تا در آن زندگى جاويد 'كه سر منزل حقيقى و محل بهره بردارى واقعى است' نتيجه كوشش اين جهانى خود را دريابيد." [ [نهج البلاغه المعجم المفهرس، خطبه 9/230، كه برخى از اسناد آن به اين شرح است:

1- اصول كافى ج 1 ص299 و197 ح6: كلينى "متوفاى 328 ه"

2- مروج الذهب ج2 ص424: مسعودى "متوفاى 346 ه"

3- اثبات الوصية ص 103: مسعودى "متوفاى 346 ه"

4- تاريخ دمشق ج3 ص369 ح1427: ابن عساكر شافعى "متوفاى 573 ه"

5- كتاب وافى ج 2 ص 80: فيض كاشانى "متوفاى 1091 ه"

6- كتاب خرائج ص18: ابن راوندى "متوفاى 573 ه".] ]

اگر در اين دوران بحرانى جان و دل نسل جوان براى جوانه زدن و رشد كردن غرائز و تمايلات و عواطف بشرى آبيارى لازم نشود و به روشنائى نور ايمان و حقيقت آراسته نگردد، ممكن است ارزش هاى انسانى از بين رفته و هرگز قدرت رشد و تكامل را پيدا نكند.

اگر در اين دوران حسّاس روان انسان، بدرستى تربيت و راهنمائى نگردد، ممكن است انواع انحرافات و نادرستى ها دامنگير او شود.

بر اين اساس امام على عليه السلام هشدار مى دهد:

وَكَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَى أَمِيرٍ

"چه بسيارند عقل هائى كه اسير و برده هوا و هوس ها مى باشند و خواهش هاى شيطانى نفس به آنها حكومت مى كنند." [ [حكمت 3/211 نهج البلاغه المعجم المفهرس مؤلّف، كه برخى از اسناد آن به اين شرح است:

1- تحف العقول ص97: ابن شعبه حرانى "متوفاى 380 ه"

2- روضه كافى ص22 ج8: كلينى "متوفاى 328 ه"

3- أدب الدنيا والدين ص 162 و 173 و 275: ماوردى "متوفاى 450 ه"

4- سراج الملوك ص 185: طرطوشى "متوفاى520 ه"

5- غررالحكم ج1 ص91 و65 و97 و171 و245: آمدى "متوفاى 588 ه"

6- دستور معالم الحكم ص 15: قاضى قضاعى "متوفاى 454 ه".] ]

اگر به همه جوانب روح انسانى و به متفاوت بودن تمايلات و احساسات بشرى توجّه كامل نكنيم، انسان تبديل به موجودى تك بُعدى و ناقص خواهد شد و همه زواياى روح بشرى سيراب نشده و جوانه نخواهد زد.

و با توجّه به اينكه غرائز مشترك بين انسان و حيوان خودرو مى باشند، احتياج به تربيت و نظارت دارند،اگر در اين دوران بحرانى جوانى، از تربيت و كنتزل و تكامل آن غفلت كنيم؛ با سير انحرافى غرائز و تمايلات، همه ارزش هاى انسانى سقوط مى كنند.

از اين رو بايد هرچه بيشتر به خودسازى و مسائل تربيتى توجّه كامل داشته و ارزش هاى متكامل ترى را به دست آوريم.

كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ، وَمَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ، وَمَنْ خَافَ أَمِنَ، وَمَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ،"كسى كه به محاسبه نفس خود و بازسازى روح و روان خويش بپردازد سود مى برد و كسى كه از خودش غفلت كند زيانكار است و كسى كه عبرت بياموزد و از پايان كار ديگران اندرزهاى لازم را فراگيرد به بصيرت و آگاهى خواهد رسيد." [ [نهج البلاغه المعجم المفهرس، حكمت 208، كه برخى از اسناد آن به اين شرح است:

1- غرر الحكم ص 266 و 265: آمدى "متوفاى 588 ه"

2- كنز الفوائد ص 255: كراجكى "متوفاى 449 ه"

3- منهاج البراعة ج 3 ص 340: ابن راوندى "متوفاى 573 ه"

4- بحار الانوار ج 67 ص 73: مجلسى "متوفاى 1110 ه"

5- دعائم الاسلام ج1 ص342: قاضى نعمان "متوفاى 363ه"

6- حلية الاولياء ج5 ص10: ابونعيم اصفهانى "متوفاى 402ه".] ]

اگر در اين دوره حساس و سرنوشت ساز، آفات شخصيّت انسانى را نشناسيم و آنها را در آغاز مرحله جوانى از سر راه تكاملى ريشه كن نسازيم در برابر آفات و موانع فراوان، انتظار رشد و تكامل مطلوب را نمى توان داشت.

اگر رشد غرائز و تمايلات انسان در مراحل اوليّه كمال، 'دوران جوانى و نوجوانى' در كنار سمبل ها و الگوهاى كاملى قرار نگيرند، نسل جوان با بحرانهاى زيادى روبرو خواهد شد.

امام على عليه السلام نسبت به روح سمبل خواهى و ضرورت وجود الگوهاى كامل مى فرمايد:

أَلَا وَإِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً، يَقْتَدِي بِهِ وَيَسْتَضِي ءُ بِنُورِ عِلْمِهِ... أَلَا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذلِكَ، وَلكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ، وَعِفَّةٍ وَسَدَادٍ.

"آگاه باشيد كه هر پيرو و مأمومى، امام و پيشوائى دارد كه بايد از او پيروى نمايد و از نور دانش او بهره گيرد... آگاه باشيد كه شما توانائى آن را نداريد كه همانند من عمل كنيد امّا با پرهيزگارى و تلاش فراوان و با عفّت و پاكدامنى مرا يارى دهيد." [ [نامه 5/45 نهج البلاغه المعجم المفهرس مؤلّف، كه برخى از اسناد آن به اين شرح است:

1- الخرائج و جرائح ج2 ص542 ح2 فصل2: قطب الدين راوندى "متوفاى 573 ه"

2- كتاب مناقب ج 2 ص 101: ابن شهر آشوب "متوفاى 588 ه"

3- ربيع الابرار ج3 ص241 ح215 ب44: زمخشرى معتزلى "متوفاى 538 ه"

4- روضة الواعظين ص 127: ابن فتّال نيشابورى "متوفاى 508 ه"

5- استيعاب ج 2 ص 21: عبدالبر مالكى"متوفاى 338 ه".] ]

بنابر اين سلامت روان آدمى و كمال او در گرو ملاك ها و چيزهائى است كه حضرت على عليه السلام بدان اشاره دارد؛ و هر نوجوان و جوانى كه صلاح خويش را بخواهد و به سعادت خود علاقمند باشند بايد آنها را بكار گيرد؛ و استعدادهاى درونى را شكوفا سازد تا هر روز بهتر و بيشتر از روز قبل پيشرفت كند.

مباحثى كه بهداشت روانى نسل جوان ارتباط دارد در سه بخش مورد ارزيابى قرار خواهد گرفت.

رشد و تكامل تمايلات و غرائز انسانى

مانند:

1- وجدان اخلاقى و ديگر ارزشهاى معنوى

2- فطرت خداجو

3- غرائز و تمايلات ممتاز انسانى

4- عزت نفس و خويشتن دارى

5- علم گرائى