ياد و سپاس

ارباب قلم و خوانندگان هر كتابى به خوبى مى دانند ده ها تن با تخصص هاى گوناگون در به ثمر نشستن يك اثر، علاقه مندانه كمر همّت دامن زده، خدمتى فرهنگى را رقم مى زنند.

پيش روى شما نيز كتابى قراردارد كه آقايان اصغر ارشاد سرابى، محمدسعيد رضوانى، احمد پهلوانزاده، حسين الطائى ، سيدرضا سيادت و رضا ارغيانى، به ترتيب ويرايش، آماده سازى، حروفچينى، صفحه بندى و نمونه خوانى و كنترل نهايى آن را عهده دار بوده اند.

بدين وسيله ضمن تقدير و سپاس از ايشان، آرزو مى كنيم خداوند متعال پاداش خادمان نشر و ترويج فرهنگ اسلامى را روزى شان كند.

بنياد پژوهشهاى اسلامى

مقدمه

به نام خداوند مهر گستر مهربان

سپاس و ستايش خداوند را كه پروردگار جهانيان است و درود خدا بر فرستاده اش محمّد و خاندان پاكش باد.

كتاب حاضر كه گزيده اى است از سخنان گوهربار امام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام، از تأليفات دانشمند و مفسّر نامى امين الاسلام ابوعلى فضل بن حسن بن فضل طَبْرِسى- [ طَبْرِسىّ منسوب به 'طَبْرِس'، معَرّب تفرش است، نه طبرستان. ] رضوان الله تعالى عليه- است.

مؤلّف در سال 468ه. ق، يا 469 ه. ق، چشم به جهان گشود و تا سال 523 ه. ق، در شهر مقدّس مشهد زيست و در اين سال به سبزوار نقل مكان كرد و تا پايان عمر در اين شهر ماندگار شد و سرانجام در شب عيد قربان سال 548 ه. ق، ديده از جهان فروبست. پيكر پاك او به مشهد مقدّس منتقل گرديد و در مغتسل امام رضا عليه السلام كه به نام
'قتلگاه' [ علّت نامگذارى اين مكان به 'قتلگاه' قتل عامى است كه در اواخر دوره ى حكومت صفوى، به دستور عبدالله خان امير افغان، صورت گرفت. ] معروف است به خاك سپرده شد. آرامگاه او معروف و زيارتگاه خاص و عام است. [ شرح حال او را در اين كتابها ببينيد: نقدالرّجال، ص 266؛ رياض العلماء، ج4، صص 358/340؛ الفوائدالرضويّه، ص 117؛ سفينة البحار، ج3، ص 205؛ مقدّمه مجمع البيان، ج1، صص 58/51؛ اعيان الشيعه، ج8، ص391 و 400. ]

طبرسى از زبان علما

- در فهرست اسماء علماء الشيعه و مصنّفيهم، تأليف منتجب الدين ابوالحسن على بن عبيدالله بن بابويه رازى، از علماى قرن پنجم، آمده است: الشيخ الامام امين الدين ابوعلى فضل بن حسن بن فضل طبرسى شخصيتى موثّق، فاضل، متدّين و سرشناس است. [ فهرست اسماء علماء الشيعه و مصنّفيهم، ص144؛ رياض العلماء، ج4، ص 342. ]

در كتاب نقدالرجال سيّد بزرگوار امير مصطفى حسينى تفريشى، از علماى قرن دهم، آمده است: او مردى موثّق، فاضل، متدّين و از بزرگان اين طايفه "شيعه" بود. [ نقدالرجال، ص 266؛ رياض العلماء، ج4، ص343. ]

- در جامع الرواة علاّ مه اردبيلى "م1101" آمده است: او مردى موثّق، فاضل، متدّين، و سرشناس بود. [ جامع الرواة، ج2، ص4. ]

- در أمل الاَّمل شيخ محمّد بن حسن حرّ عاملى "م1104" آمده
است: او شخصيتى موثّق، فاضل، ديندار و سرشناس بود. [ أمل الاَّمل، ج2، ص216. ]

- در الوجيزه، اثر علاّ مه مجلسى "م 1111" آمده است: او نويسنده ى مجمع و شخصى موثّق و جليل القدر بود. [ الوجيزه، ص 139. ]

- در بحارالأنوار نيز مى گويد: طبرسى، فخر علماى اعلام و امين الملّة والاسلام و سرمشق مفسّران واستوانه فضلاى زبردست، از پيشوايان دين واز دانشمندان جليل القدر و موثّق اين طايفه بود... با وجود آوازه بلند و تابندگى خورشيد فضل و دانش او و با وجود كتاب مجمع البيان و ديگر تأليفات و آثار جاويدانش كه همگى نشان از فضل بسيار و دانش فراوان و پيشگامى آشكار او در عرصه تفسير دارند، ديگر نيازى به نقل زندگينامه ى او از كتابهاى تراجم و شرح احوال نيست. [ بحارالانوار، مدخل، ص 136. ]

- در رياض العلماء، اثر حافظ زبر دست ملاّ عبدالله اصفهانى معروف به افندى، از علماى سده ى دوازدهم، آمده است: شيخ شهيد [ شيخ نورى رحمة الله مى گويد: صاحب رياض و ديگران نحوه ى شهادت او را توضيح نداده اند. احتمالاً با زهر صورت گرفته است "ر.ك: خاتمه مستدرك الوسائل، تحقيق مؤسّسه آل البيت عليهم السلام، ج21، ص69". ] امام امين الدين... فاضل دانشمند و مفسّر و فقيه و محدّث جليل القدر و موثّق و كامل و شريف... و فرزندانش... و ديگر سلسله ى او و خويشاوندانش،
همگى، از اكابر علما بودند. [ رياض العلماء، ج4، ص340 و 341. ]

- در مستدرك الوسائل خاتم محدّثان شيخ نورى "م 1320" از مرحوم طبرسى با اين اوصاف ياد شده است: فخر علماى اعلام، و امين الملّة والاسلام... مفسّر و فقيه جليل القدر و كامل و شريف، صاحب تفسير مجمع البيان كه مرجع مفسّران است، و ديگر تأليفات ارزنده و رايج. [ خاتمه مستدرك الوسائل، ج21، ص69. ]

- در تنقيح المقال علاّمه ى مامقانى "م 1351" آمده است: او شخصيتى موثّق، فاضل و متدّين بود. [ تنقيح المقال، ج2، بخش دوم، ص7، شماره 9461. ]

- در سفينة البحار محدّث خبير شيخ عباس قمى "م 1359" آمده است: ابو على فضل بن حسن بن فضل طبرسى عالمى جليل القدر و كامل و شريف، و فخر علماى اعلام، و امين الملّة والاسلام بود. زاده فضل و پدر فضل بود. دوست و دشمن به فضلش معترف بودند. فقيهى دانا، ثقه اى برجسته، و مفسّرى بلند پايه بود. [ سفينة البحار، ج3، ص205. ]

در هدية الأحباب نيز مى گويد: طبرسى عالمى بزرگ و فقيهى موثّق بود... و دوست و دشمن به فضل و دانش او معترف بودند. [ هديّةالأحباب، ص 213. ]

همچنين در الكنى والالقاب از او با اوصاف: فخر علماى اعلام...
فقيه شريف، ثقه برجسته، دانشمند كامل ياد مى كند. [ الكنى والألقاب، ج2، ص409. ]

در الفوائدالرضويّه نيز مى گويد: او شخصيتى فاضل، كامل، فقيه، محدّث و جليل القدر بود. [ الفوائد الرضويّه، ص 117. ]

- در اعيان الشيعه سيّد محسن امين "م 1371" مى گويد: شيخ اجلّ، عالم زاهد، امين الدين، ثقةالاسلام، امين الرؤسا. فضل اين مرد و عظمت و تبحّر او در علوم و وثاقتش بى نياز از هرگونه توضيحى است. بهترين گواه بر اين امر كتابهاى اوست... او با مخالفان فكرى خود ادب و عفّت كلام را رعايت مى كرد، در سخنان او چيزى نمى توان يافت كه باعث رنجش و نفرت خصم شود يا مشتمل بر تهجين و تقبيح باشد، حال آن كه در ميان نويسندگان كمتر كسى مى توان يافت كه در سخنانش چنين چيزى نباشد. [ اعيان الشيعه، ج8، ص399. ]

- در اعلام زركلى آمده است: امين الدين ابوعلى مفسّر، محقّق، لغوى و از علماى بزرگ اماميّه است. [ الاعلام، زركلى، ج5، ص352. ]

و سرانجام، در كتاب معجم المؤلّفين عمر رضا كحّاله از وى با اوصاف: فقيه و محدّث ياد شده است. [ معجم المؤلّفين، ج4/3، ص 269. ]

استادان طبرسى

اين دانشمند بلندپايه از جمعى از علما روايت مى كند كه از آن جمله اند:

1- شيخ ابوعلى بن شيخ طوسى.

2- شيخ ابوالوفأ عبدالجبّار رازى.

3- شيخ جليل القدر حسن بن حسين بن حسن بن بابويه قمى.

4- شيخ موّفق الدين حسين بن واعظ بكرآبادى جرجانى.

5- سيّد محمّد بن حسين حسينى قصبى جرجانى.

6- شيخ ابوالحسين عبيدالله بن محمّد بن حسين بيهقى.

7- شيخ زاهد ابوالفتح عبدالله بن عبدالكريم بن هوازن قشيرى.

8- شيخ جعفر دوريستى. [ بحارالانوار، مدخل، ص136؛ اعيان الشيعه، ج8، ص398. ]

شاگردان و راويان او

از مرحوم طبرسى جمعى از افاضل علما روايت مى كنند كه برخى از آنها عبارتند از:

1- فرزندش رضى الدين ابو نصر حسن بن فضل.

2- ابو جعفر محمّد بن على بن شهرآشوب.

3- شيخ منتجب الدين.

4- قطب راوندى.

5- سيّد فضل الله راوندى.

6- سيّد ابواحمد مهدى بن نزار حسينى قاينى.

7- سيّد شرفشاه بن محمّد بن زياده افطسى.

8- شيخ عبدالله بن جعفر دوريستى.

9- شاذان بن جبرئيل قمى. [ رك: مقدّمه مجمع البيان، ج 2/1، ص 53 و بحارالانوار، مدخل، ص 137 و اعيان الشيعه، ج8، ص 399. ]

آثار و تأليفات او

مرحوم طبرسى تأليفات ارزشمند و گرانبهاى فراوانى دارد كه افندى در رياض العلماء آنها را بر شمرده است. برخى از اين آثار عبارتند از:

1- مجمع البيان فى تفسير القرآن. علاّمه ى مجلسى مى نويسد: كتابى جامع در تفسير است و هيچ كس از آن بى نياز نمى باشد. [ بحارالانوار، مدخل، ص 137. ]

2- الوسيط فى التفسير.

3- الاَّداب الدينيّة للخزانة المعينيّة.

4- الوجيز.

5- النورالمبين.

6- الفائق.

7- كنوزالنّجاح.

8- معارج السّؤال.

9- حقائق الاُمور.

10- عدّة السفر وعمدة الحضر.

11- المشكلات.

12- المجموع فى الأدب.

13- مشكاة الأنوار.

14- الوافى فى تفسير القرآن.

15- العمدة فى اصول الدين.

16- اسرار الائمّة عليهم السلام يا اسرار الامامة.

17- غنية العابد و مُنية الزاهد.

18- الكافّ الشّافّ من كتاب الكشّاف.

19- تاج المواليد يا شرح المواليد.

20- جامع الجوامع يا جوامع الجامع.

21- اِعلام الورى بأعلام الهدى.

22- الجواهر فى النحو.

23- نثر اللآلئ "كتاب حاضر". [ رياض العلماء، ج 4، صص 354/341. ]

24- شواهد التنزيل. [ رك: مقدّمه مجمع البيان، ج 2/1، ص 55. ]

آشنايى با رساله حاضر

نثراللآلئ رساله ى مختصرى است فراهم آمده از سخنان كوتاه
اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام كه به شيوه ى كتاب غررالحكم و دررالكلم آمدى، به ترتيب حروف الفبا مرتّب شده و با حرف 'الف' آغاز مى شود و به حرف 'ياء' پايان مى پذيرد؛ منتها ترتيب سخنانى كه ذيل يك حرف آمده بر حسب اوايل حروف آنها نبوده؛ بلكه، به صورت نامنظّم ذكر شده بود و لذا، براى آن كه اين سخنان با طرح كلى ترتيب الفبايى هماهنگ باشد، بهتر ديديم كه آنها را نيز برحسب حروف نخستين شان، مرتّب كنيم تا خواننده گرامى راحت تر بتواند به مقصود خود دست يابد.

شايان گفتن است، اين سخنانى كه مرحوم شيخ طبرسى در كتاب نثراللآلئ خود گرد آورده است در ديگر كتابها و منابعى كه كلمات اميرالمؤمنين عليه السلام را جمع كرده اند، مانند نهج البلاغه، غررالحكم، الحكم المنثوره ى ابن ابى الحديد، مطلوب كلّ طالب و جز اينها، يافت نمى شود.

علاّمه شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره ى اين رساله مى نويسد: نثراللآلئ شامل مجموعه اى از كلمات قصار اميرالمؤمنين عليه السلام است كه به ترتيب حروف الفبا گردآورى شده و در هر حرفى ده گفتار يا اندكى كمتر يا بيشتر آمده است. اين مجموعه را مفسّر قرآن امين الاسلام فضل بن حسن بن فضل طبرسى "م 548" تأليف كرده است. نسخه اى از اين كتاب در كتابخانه صدر و در موقوفه حاج ملاّ نوروز على بسطامى در مشهد مقدّس، و نسخه هايى از آن نيز در اختيار خوانسارى و هادى كاشف الغطاء موجود است. نثراللآلئ به همراه اربعين مير فيض الله، و