حضرت اسحاق(ع) - سیمای الگویی پیامبران در قرآن کریم نسخه متنی

حضرت اسحاق(ع)

هدف ما

در اينكه انسانها و يا (دست كم) بسيارى از انسانها، قبل از انجام هركار و يا حتى فكر هركارى، جوياى الگوى مناسب براى خود مى‏باشند شكى نيست و بى ترديد پس از جستجو و كاوش، الگوى را برمى گزينند، كه چه بسا در تشخيص خود دچار اشتباه بشوند و چه بسيار ديده مى‏شود كه با كمال تأسف اين الگوگيرى در زندگى و سرنوشت آنها تأثيرى بد مى‏گذارد كه جبران‏ناپذير است.

اين مسئله سبب مى‏شود كه بيانديشيم كه راه چاره كجاست؟ چه بايد كرد؟ به نظر مى‏رسد راه نجات از اين مهلكه (كه انسان گرفتار هر كسى بعنوان «الگو» نشود) در كلام نورانى خاتم الانبياء محمد مصطفى (ص) بيان شده است كه مى‏فرمايد:

* «فاذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن»(1)

ترجمه: «زمانى كه فتنه‏ها مانند پاره‏هاى شب ظلمانى بشمار و آورد، برشما باد رجوع به قرآن»

پس بايد به قرآن تمسك كنيم و براى نجات خود و جامعه، سراغ كسانى كه در قرآن از آنها بعنوان الگو، اسوه، دليل و راهنما ياد شده، برويم.

بايد دست در دست بصير و بينايى گذارد، كسى كه روشن است و روشنايى بخش، كسى كه نور است و نوربخش. نه اينكه بقول معروف «كورى عصاكش كور ديگرى باشد، ره گم كرده‏اى راهنماى گمشده‏اى گردد». الگوها و اسوه‏هاى حقيقى و راستين در قرآن معرفى شده‏اند و ما مى‏خواهيم اولاً: آنها را بشناسيم و بشناسانيم (از همان زاويه‏اى كه قرآن آنها را مطرح نموده) ثانياً آنها را الگوى خود قرار دهيم و آن گونه عمل كنيم، كه آنها مى‏كردند.

پس گفتار و نوشتار ما نه به اين هدف است كه به تمامى مسائل مطرح در زندگى انبياء بپردازد، زيرا بسيارى از آن مسائل نكاتى صرفاً تاريخى و مربوط به شخص آن پيامبر و زمان خاص او بوده كه در كتب تاريخى ذكر شده است. اما قرآن كريم به آنها نپرداخته است.

بنابراين ما مى‏خواهيم مسائلى را مطرح كنيم كه اولاً قرآن مطرح نموده، و ثانياً مربوط به شخصيت آن پيامبر باشد، آن ويژگيهاى كه سبب شد انسان خاكى مخاطب خدا قرار گيرد و بى‏واسطه و يا باواسطه با خدا سخن گويد، آن ويژگيهاى كه انسان خاكى را مظهر علم خدا، قدرت خدا، حلم خدا و بخشندگى خدا مى‏كند و خاص شخص و زمان نيست. براى ما ابراهيمى شدن، موسوى شدن، عيسوى شدن، محمدى شدن مهم است نه اينكه بدانيم تاريخ تولد و رحلت آن پيامبر چه زمانى بوده، چند فرزند داشته و اسم فرزندانش و همسرش و.... چه بود اينها اگر چه به لحاظ تاريخى اهميت ويژه‏اى دارد اما به لحاظ الگوگيرى و درس آموزى مورد نظر نيست. اگر دقت كنيم قرآن نيز با همين روى كرد سراغ قصص انبياء رفته است. چنانچه مى‏فرمايد:

* «لقد كان فى قصصهم عبرة لاولى الالباب»(2)

«همانا در داستانهاى ايشان عبرتى است براى خردمندان»

و در خاتمه، با توجه به اينكه مى‏خواهيم فقط با استفاده از قرآن كريم، انسانهاى نمونه و الگو را بشناسيم، و استفاده از قرآن مراتبى دارد و هر انسانى در مرتبه‏اى مى‏تواند از اين كتاب هدايتگر استفاده نمايد، به سراغ مفسر بزرگ قرن اخير درجهان تشيع حضرت علامه طباطبايى (ره) در تفسير شريف الميزان مى‏رويم و اين متن را بعنوان مرجع اصلى و نيز از تفاسير مهم ديگر براى اين امر مهم و سرنوشت سازبهره‏مند مى‏شويم.

پيش نگاه‏

حضرت اسحاق(ع) از نگاه قرآن كريم‏

در آيات متعددى(3) از آن جناب به صراحت و كنايت، سخن بميان آمده و در آن آيات پيرامون «اصل و نسب، خصوصيات فردى و اجتماعى، مقامات و درجات، مقام و منصب نبوت، نزول وحى و دين و آيين، آن حضرت بحث شده است.»

اين نوشتار به هدف آشنايى و شناخت از آن جناب، تمامى مطالب مطرح شده در قرآن كريم در خصوص ايشان را با نظمى خاص و قابل استفاده و الگوگيرى براى جوانان عزيز ذكر مى‏نمايد، تا در نهايت ضمن آشنايى با سيماى حضرت اسحاق(ع) از نگاه قرآن بتوانيم الگوى مناسبى را با توجه به اقتضاى حال جوانان گرامى در عصر حاضر عرضه نماييم.

اسحاق در نقل تورات‏

در تورات (موجود فعلى) نقل شده كه، اسحاق به سن چهل سالگى با «رفقه» دختر «بنوئيل أرامى» خواهر «لابان أرامى، از اهالى «فدّان أرام» ازدواج كرد و تا مدتها بچه دار نشد تا اينكه حضرت اسحاق (كه براى رب نماز مى‏خواند، از پروردگارش درخواست فرزند نمود) ربّ دعايش را مستجاب كرد، رفقه حمل برداشت (دوقلو)، به رفقه خطاب شد كه در شكم تو دو امت است، از درون دل تو دو طايفه و ملتى از هم جدا بيرون خواهند آمد، ملتى قوى و مسلط بر ملت ديگر، ملتى كبير كه ملت صغير را برده خود مى‏سازد.

در نهايت پس از به‏پايان آمدن دوران حمل دو پسر بدنيا آمدند، يكى سرخ رنگ، كه «عيسو» ناميده شد و ديگرى در حالى بدنيا آمد كه پاشنه (عقب) پاى عيسو را بدست داشت كه به همين دليل نام او را يعقوب گذاشتند.(4)

حضرت اسحاق (ع) از نگاه تاريخ‏

حضرت اسحاق(ع) از جمله پيامبران مرسل الهى است كه از «پدرى همچون ابراهيم خليل(ع) و مادرى همچون ساره» در منطقه فلسطين فعلى به دنيا آمد و در همانجا مى‏زيست.

وى جدّ بنى‏اسرائيل است كه حضرت جبرئيل(ع) به او بشارت داد كه از نسل او، هزار پيامبر بوجود خواهند آمد، كه از جمله آنها حضرت موسى(ع) بود.

تولد ايشان چند(5) سال بعد از تولد حضرت اسماعيل(ع) رخ داد، در هفتمين روز تولدش او را ختنه نمودند. چهره و سيماى وى مانند مادرش ساره بسيار خوش منظر و زيبا بود.

به هنگام تولد اسحاق، پدرش يكصد و بيست و مادرش نود سال، سن داشتند. اسحاق بعد از رسيدن به سن بلوغ با دخترى از اهل «بابل» بنام «بقا» ازدواج نمود. آن جناب در سن چهل سالگى از سوى پدر مأموريت يافت تا در منطقه «كنعان و فلسطين» مردم را به يكتا پرستى دعوت نمايد، و بالاخره در شام اقامت گزيد و پس از درگذشت اسماعيل(ع) به نبوت رسيد، و به سن يكصد و هشتاد سالگى رحلت نمود و در جوار قبر پدرش حضرت ابراهيم(ع) در قدس شريف مدفون گشت(6).

اما در نقل ديگر در مورد آن جناب آمده است:

اسحاق، با «رفقا» دختر «بتويل» ازدواج كرد كه از وى در سن شصت سالگى صاحب دو فرزند به نامهاى «عيص» و «يعقوب» شد.

عيص كه بزرگتر از يعقوب بود با دختر عمويش بنام «نسمه» ازدواج كرد كه از وى «روم بن عيص» بدنيا كه تمام زردپوستان از نسل او مى‏باشند.

و يعقوب (اسرائيل) با دختردايى خود بنام «ليا»، دختر «لبان بن بتويل» ازدواج نمود كه حاصل اين ازدواج فرزند انى بنامهاى «روبيل، شمعون، لاوى، يهودا، زبالون، لشحر يا يشحر» بود، سپس «ليا» فوت نمود، يعقوب با خواهر او «راحيل» ازدواج كرد كه از او «يوسف و بنيامين» متولد شد (بنيامين در عربى، شداد خوانده مى‏شود). اسحاق به سن يكصد و شصت سالگى فوت نمود و در جوار پدرش دفن شد(7).

نگاه اول: اصل و نسب حضرت اسحاق(ع)

اصل و نسب حضرت اسحاق(ع)

در خصوص اين موضوع، شش آيه آمده است، در ابتداء آيات را فهرست وار ذكر مى‏كنيم، سپس بصورت كامل به بحث و بررسى آنها مى‏پردازيم:

* وبشرناه باسحاق(8) ما او (ابراهيم) را به اسحاق بشارت داديم.

* و امرأته قائمة فضحكت فبشرناها باسحاق.(9) (و همسرش ايستاده بود، (از خوشحالى) خنديد (يا، ايستاده بود پس حيض شد) پس او را به اسحاق بشارت داديم.

* و وهبناله اسحاق(10) اسحاق را ما به او (ابراهيم) بخشيديم.

* وهبناله اسحاق(11) اسحاق را به او بخشيديم.

* و وهبناله اسحاق و يعقوب نافلة(12) ما اسحاق و يعقوب را به وى بخشيديم.

* الحمدالله الذى وهب لى على الكبر اسماعيل و اسحاق(13) حمد خداى را كه در پيرى اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد.

چنانكه از آيات ذكر شده مشخص است، در دو آيه خداوند، ابراهيم(ع) و همسرش ساره را به فرزند پسرى بنام اسحاق بشارت مى‏دهد. سپس در سه آيه مى‏فرمايد: ما اسحاق را به ابراهيم هديه كرديم، و در پايان شكر و سپاسگزارى حضرت ابراهيم(ع) را بر نعمت فرزند ذكر نموده است.

بعد از ذكر آيات بصورت اجمال، حال با استفاده از تفاسير، به تفصيل در حدّ و اندازه مورد نياز به بحث مى‏پردازيم.

ابتداء آياتى كه به ابراهيم(ع) و همسرش بشارت فرزند داده‏اند:

1 - بشارت به ابراهيم،

* و بشرناه باسحاق(14)

ترجمه: و ما او (ابراهيم) را به اسحاق بشارت داديم.

ترجمه منظوم(15):

تدبر و تفكر:

چنانكه از كلمه «بشرناه» مشخص است، با ضمير «ه» اشاره مى‏فرمايد، بشارت داديم او را بدون اينكه به نام «او» تصريح نمايد. لكن با توجه به آيات قبل كه صريحاً نام حضرت ابراهيم(ع) را برده است مفسرين مكرم، بدون هيچ ترديدى مقصود از ضمير «ه» را حضرت ابراهيم(ع) دانسته‏اند.

بنابراين آيه شريفه متضمن بشارت به ولادت اسحاق(ع) است بر حضرت ابراهيم(ع).

دو مرتبه از سوى خداوند به حضرت ابراهيم(ع) بشارت به فرزند داده شد. يكى بشارت به اسماعيل(ع) و دوم بشارت به اسحاق(ع).

در روايت است كه راوى از امام صادق(ع) پرسيد: بين دو بشارتى كه به ابراهيم(ع) داده شد چند سال فاصله بود؟ حضرت فرمود: بين اين دو بشارت پنج سال فاصله شد(16).

2- بشارت به ساره، تولد اسحاق را

* وامرأته قائمة فضحكت فبشرناها باسحاق(17)

ترجمه: و همسر او (ابراهيم(ع)) ايستاده بود، (ازخوشحالى) خنديد (يا، ايستاده بود پس حيض شد) پس او را به اسحاق بشارت داديم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر

آيه شريفه متضمن بشارت ولادت حضرت اسحاق(ع) بر ساره همسر ابراهيم(ع) است، كه بنابر يك معنا در جمله «فضحكت»، همراه با بشارت لفظى، در عمل هم پيش درآمد و پيش زمينه فرزنددار شدن به ساره داده شد، تا وى به راحتى باور كند، و اميدوار به باردار شدن خود بشود.

ره جو: اينكه مى‏فرمايد «وامراته قائمة» فضحكت » فضحكت به چه معناى است؟

رهنما: كلمه «ضحكت» از ماده «ضحك» به فتحه ضا، بمعناى حيض شدن زنان است مؤيد اين معنا، حرف «فا» بر سر «فبشرناه» است كه بشارت، متفرع بر «فضحكت» شده است و معنايش اينچنين است: «به مجرد اينكه حيض شد ما او را به اسحاق بشارت داديم، و اين حيض شدن نشانه‏اى بود بر اينكه همسر ابراهيم(ع) زودتر بشارت را باور كند و بپذيرد. و خود اين حالت (حيض شدن) معجزه‏اى بود كه دل او را آماده مى‏كرد به اينكه به راستى و درستى بشارت فرشتگان اذعان پيدا كند. اين نظر ما بود ولى بيشتر مفسرين كلمه «فضحكت» را به كسره ضاء و بمعناى خنده گرفته‏اند، آنگاه اختلاف كرده‏اند بر اينكه، آوردن اين كلمه چه دخالتى در مطلب داشته و علت خنده ساره چه بوده؟

و توجيهاتى بر علت خنده ساره كرده‏اند. اما اگر بمعناى حيض شدن گرفته شود، گرفتار اين توجيهات نمى‏شويم(18).

بعد از ذكر اين دو آيه كه با كلمه «بشارت» بر مطلب ما دلالت مى‏كرد، دسته ديگرى از آيات را متذكر مى‏شويم كه با كلمه «وهب» دلالت بر فرزندى اسحاق(ع) براى ابراهيم(ع) و ساره مى‏كند.

3 - هديه خداوند بر ابراهيم(ع)

* و وهبناله اسحاق(19)

ترجمه: اسحاق را ما به او (ابراهيم (ع)) بخشيديم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

اين آيه به يكى از مواهب خداوند اشاره مى‏فرمايد، كه آن موهبت فرزندان صالح و نسل لايق و برومند است كه يكى از بزرگترين مواهب الهى محسوب مى‏شود(20).

علامه طباطبايى (ره) در ذيل تفسير اين آيه شريفه مى‏فرمايد: اسحاق فرزند ابراهيم(ع) و يعقوب فرزند اسحاق(ع) است(21).

4 - هديه خداوند بر ابراهيم(ع)

از جمله همين دسته آيات، اين آيه شريفه است كه عين عبارت آيه قبل مى‏فرمايد:

* وهبناله اسحاق(22)

ترجمه: ما اسحاق را به او (ابراهيم(ع)) بخشيديم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

علامه طباطبايى (ره) ذيل تفسير اين شريفه مى‏فرمايد: بعيد نيست اينكه بجاى بردن نام فرزند ديگر، ابراهيم(ع) (يعنى اسماعيل(ع)) نام يعقوب فرزند اسحاق را برده است، براى اين بوده كه خواسته است به ادامه شجره نبوت در بنى‏اسرائيل اشاره كند كه جمع كثيرى از دودمان يعقوب(ع) از انبياء بوده‏اند(23).

از جمله همين دسته آيات اين كريمه است كه مى‏فرمايد:

5 - فرزند و نوه ابراهيم(ع)

* وهبناله اسحاق و يعقوب نافلة(24)

ترجمه: ما اسحاق را به وى (ابراهيم(ع)) بخشيديم، و يعقوب (فرزند اسحاق را بر او افزوديم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

اين كريمه نيز با صراحت مى‏رساند كه اسحاق(ع) فرزند حضرت ابراهيم(ع) است چنانكه آيات ديگر نيز عيناً اين مطلب را دلالت مى‏كرد.

ره جو: كلمه «نافلة» در اين كريمه به چه معناى است؟

رهنما: نافلة در لغت به معناى: مستحبات عبادات، پسر اولاد (نوه)، غنيمت و عطايا آمده است(25).

علامه طباطبايى (ره) نيز مى‏فرمايد: كلمه نافله بمعناى، عطيه است(26).

اما آخرين آيه در اين بحث، آيه‏اى است كه حمد و ثناى ابراهيم(ع) بر مواهب و عطاياى الهى را ذكر مى‏كند، و مى‏فرمايد: حمد خداى را كه در پيرى (وكهولت سن كه اميدى به فرزنددار شدن نبود) اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد.

6 - سپاسگزارى ابراهيم(ع) از خداوند

الحمدلله الذى وهب لى على الكبراسماعيل و اسحاق(27)

ترجمه: حمد و ثناى خداى را كه در پيرى (وكهولت سن) اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

اين كريمه نقل مى‏نمايد شكر نعمتهاى خداوند را كه يكى از مهمترين آنها در حق ابراهيم(ع) همان صاحب دو فرزند برومند شدن به نام اسماعيل و اسحاق است آن هم در سن پيرى(28) (و در عين ناباورى).

علامه طباطبايى (ره) مى‏فرمايد:

اين جمله «الحمدالله الذى» به منزله، جمله معترضه است كه در وسط دعاى آن جناب قرار گرفته است. و علت گفتن اين جمله معترضه در وسط دعا اين بوده كه ايشان در ضمن خواسته هايش، ناگهان به ياد عظمت نعمتى كه خدا به وى ارزانى داشته افتاده آنهم بدين شكل كه، بعد از آنكه همه اسباب عادى فرزنددار شدن منتفى بوده، به وى دو فرزند صالح چون اسماعيل(ع) و اسحاق(ع) داده است، و (معتقد است) اگر چنين عنايتى خداوند به وى فرموده بخاطر استجابت دعايش بود. ابراهيم(ع) در بين دعايش وقتى به ياد اين نعمت عظيم مى‏افتد، ناگهان رشته دعا را رها نموده، به شكر خدا مى‏پردازد و خداى را بر استجابت دعايش ثنا مى‏گويد(29).

اين الگوى نيكوى است كه اولاً، انسان از دعا بعنوان يكى از عوامل پيش برنده آمال، آرزوها و نيازهايش بجا استفاده نمايد. ثانياً هميشه همّ و غمش را نداشته هايش پر نكند، بلكه گاهى توجه به سرمايه‏هاى خدادادى داشته باشد و شكر آنها را بجا آورد و قدردان آنها باشد، بعبارت ديگر قبل از آنكه بگويد خدايا اين نصفه ليوان را پرآب نما، خوب است كه خداوند را بخاطر آن نصف ليوان آب سپاسگزار باشد، سپس تقاضاى پر شدن نصف ديگر را نمايد، اين الگوى نيكويى است كه در خواستن‏ها از خداوند متعال بايد رعايت نمود. اين روحيه و اين رويه انسان را از غفلت نسبت به نعمتهاى موجود و نيز از كفران نعمتها و نيز از يأس و نااميدى نسبت به حال و آينده نجات مى‏دهد بعلاوه اميد به آينده با توجه و عنايت به سرمايه‏هاى موجود برايش حاصل مى‏شود.

نگاه دوم: خصوصيات و ويژگيهاى فردى و اجتماعى‏

1 - موحد

* قالوا نعبدالهك واله ء ابائك ابراهيم واسماعيل و اسحاق الهاً واحداً ونحن له مسلمون(30)

ترجمه: خداى تو، و خداى پدرانت، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق، خداوند يكتا را مى‏پرستيم و ما در برابر او تسليم هستيم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر

چنانچه در شأن نزول آيه شريفه آمده است جمعى از منكران اسلام، مطلب نادرستى را به يعقوب پيامبر خدا نسبت مى‏دادند، قرآن براى رد اين ادعا بى‏دليل مى‏گويد: مگر شما به هنگامى كه مرگ يعقوب فرا رسيد حاضر بوديد «كه آن چنان توصيه‏اى به فرزندانش كرد؟ آرى آنچه را شما به او نسبت مى‏دهيد نبود، بلكه اين چنين بود كه: به هنگام مرگ از فرزندان خود پرسيد بعد از من چه چيز را مى‏پرستيد؟ آنها در پاسخ گفتند: «خداى تو و خداى پدرانت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را مى‏پرستيم، (كه همانا) خداوند يگانه و يكتا است، و ما در برابر فرمان او تسليم هستيم(31)».

آيه شريفه گوياى چند نكته است:

اولاً، يعقوب(ع) و پدرش اسحاق(ع) و عمويش اسماعيل(ع) و جدش ابراهيم(ع) موحد و يكتاپرست بوده‏اند و فرزندان يعقوب(ع) نيز برادامه اين راه نورانى تأكيد مى‏كردند. بنابراين توحيد و يگانه پرستى در اين خانواده ريشه‏دار و اصيل بوده است.

ثانياً، نشان مى‏دهد كه يعقوب(ع) خوف آن داشت كه فرزندانش از اين ميراث عظيم و جاودان و نجات بخشش معنوى بخوبى استفاده نكنند، از اين رو براى رفع اين نگرانى، از فرزندانش در خصوص ادامه اين راه نورانى، حيات بخش و سعادت آفرين سؤال مى‏كند، و فرزندانش (تماماً) بر ادامه راه توحيدى پدرانشان تأكيد كردند. پس در واقع يعقوب(ع) با طرح اين سؤال قصد داشت برپيمودن طريق هدايت و نجات توصيه نمايد، تا عزم فرزندانش در پيمودن آن راسخ‏تر گردد.

در نتيجه با اندك تأملى در ظاهر آيه شريفه، اين نكته استنباط مى‏شود كه اسحاق(ع) و پدرش ابراهيم(ع) و برادرش اسماعيل(ع) و فرزندش يعقوب(ع) و فرزندان يعقوب(ع) تماماً موحد و يكتاپرست و مروج طريق توحيد و دعوت كننده به اين راه بوده‏اند، و تلاش داشته‏اند اين خصوصيت در خانواده ابراهيم(ع) براى هميشه حفظ شود.

اين الگو و مدلى است براى پدران كه:

اولاً، همانطورى كه از خود ارث و ميراث مادى بجاى مى‏گذارند، سعى و تلاش نمايند ارث و ميراث معنوى سعادت بخش نيز داشته باشند.

به بيان بهتر، والدين همانگونه كه سعى و تلاش مى‏كنند تا راه بدست آوردن سرمايه‏هاى مادى را بيابند و سپس با استفاده مفيد از آن راه، به امرار معاش خود و فرزندانشان مى‏پردازند، حتى از اين مرحله نيز فراتر مى‏روند و با پس‏انداز نسبت به آتيه آنها، اهتمام و اهميت خود را نشان مى‏دهند، تا مبادا خود و فرزندانشان در مضيقه و تنگنا قرار گيرند، بايد به همين صورت تلاش كنند تا اولاً راه كسب سرمايه‏هاى سعادت بخش معنوى را بيابد، ثانياً، در عمل ره‏رو آن راه شود تا بدين شكل هم خود به سعادت و كمال ابدى دست يابد و از فقر معنوى نجات يابد و هم فرزندانشان را راهنما و هادى گردند، تا آنها نيز با استفاده از مدلى كه پدر برايشان باقى گذارده است، به فقر معنوى گرفتار نگردند و در مضيقه و تنگنا قرار نگيرند.

علاوه بر اينكه ميراث معنوى جاويد و فنا نشدنى است و به حتم در بردارنده سعادت ورثه مى‏باشد و كمتر اتفاق مى‏افتد كه سبب انحراف و گمراهى شود و حال آنكه ميراث مادى، نه جاويد و باقى است و نه هميشه سبب سعادت مى‏گردد.

در نتيجه بايد انبياء را الگو قرار داد، همانطورى كه ميراث انبياء (علاوه بر امور مادى) علم و دين، ديندارى، بندگى خدا، اخلاص و ... بوده و با اين سرمايه‏ها هم خود و هم ديگران را منتفع مى‏كردند، ما نيز همانند آنها به كسب سرمايه‏هاى (مادى و معنوى) بپردازيم تا هم خود و هم ديگران را نافع باشيم.

ره جو: از ظاهر آيه چنين بدست مى‏آيد كه پدر يعقوب به ترتيب «اسحاق، اسماعيل و ابراهيم(ع)» باشند چون گفتند: «اله ابائك ابراهيم و اسماعيل و اسحاق(ع)» و حال آنكه در تاريخ خلاف اين مطلب آمده يعنى، يعقوب پسر اسحاق، پسر ابراهيم است و اسماعيل برادر اسحاق و پسر ابراهيم و عموى يعقوب است.

رهنما: چنانكه بيان كرديم «اسماعيل و اسحاق فرزندان حضرت ابراهيم(ع)، و يعقوب فرزندان اسحاق است، و اينكه نام اسماعيل را در آيه بر اسحاق مقدم نموده شايد بدين علت است كه وى فرزند بزرگ ابراهيم(ع)بوده». بنابراين اسماعيل عموى يعقوب است نه پدر او، و اينكه در آيه از اسماعيل بعنوان پدر يعقوب نام برده، علتش اين است كه در عرب به عمو نيز پدر مى‏گفتند چنانكه به جدّ نيز پدر مى‏گويند (در كتاب سيماى حضرت ابراهيم(ع) در قرآن كريم اين بحث را داشتيم كه، در مورد آذر عموى ابراهيم(ع) تعبير به پدر ابراهيم شده بود كه در آنجا اين نكته بصورت كامل توضيح داده شد.) علت ديگر چنين تعبيرى اين است كه از باب اكرام و تعظيم نسبت به حضرت اسماعيل(ع) چنين فرموده و وى را مانند پدر براى فرزندان يعقوب لازم الاتباع دانسته است(32).

2- مخلص‏

* انا اخلصناهم بخالصة ذكرى الدار(33)

ترجمه: ما آنها را با خلوص ويژه‏اى خالص كرديم و آن يادآورى سراى آخرت بود.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

از جمله ويژگيها و خصوصيات نيك انسانهاى رستگار، اين است كه افق ديدشان به زندگى چند روزه دنيا و لذات محدود و زودگذر آن متوقف نمى‏گردد، بلكه در ماوراى اين زندگى زودگذر، سراى جاويدان و نعمتهاى بى‏پايانش را مى‏بينند و همواره براى آن در تلاشند.

علامه طباطبايى (ره) در تفسير آيه مورد بحث مى‏فرمايد:

جمله: «انا اخلصناهم» تعليل جمله «اولى الايدى والابصار» است، يعنى مى‏فرمايد: اينكه گفتيم اينان صاحبان «علم و قدرت‏اند» بدين دليل است كه ما آنان را به خصوصيتى خالص كرديم، خصلتى بس عظيم الشأن كه عبارت است از «ياد آخرت». وقتى انسان غرق در ياد آخرت و شيفته لقاء و جوار رب العالمين گشت و تمام همّ و غمش متمركز در آن شد، قهراً معرفتش نسبت به خدا كامل گشته و ديدگاهش در تشخيص عقايد حق صائب مى‏گردد، و نيز در سلوك راه عبوديت «حق تعالى» بصيرت و آگاهى پيدا مى‏كند، در نتيجه بر ظاهر حيات دنيا و زينت آن جمود نخواهد داشت.

چنانكه در شأن چنين افرادى مى‏فرمايد: «فاعرض عمن تولى عن ذكرنا ولم يرد الاالحيوة الدنيا. ذلك مبلغهم من العلم(34)» ترجمه: حال كه چنين است از كسى كه از ياد ما روى مى‏گرداند و جز زندگى مادى دنيا را نمى‏طلبد اعراض كن. اين اخرين حدّ آگاهى آنها است(35).

با استناد به فرمايش علامه (ره) «ياد آخرت و انتظار وصول به جوار رب العالمين» رسيدن به قدرت و آگاهى و بصيرت است. بنابراين يكى از راههاى منتج در قدرتمندى و كسب آگاهى و بصيرت «خلوص ذكر» است، يعنى همواره به ياد خدا، براى خدا «وشفيه لقاء» و استقرار در جوار رب العالمين بودن.

اين مدلى است كه قرآن كريم با مشخص كردن الگوها و مصاديق واقعى و عينى (يعنى انبياء) براى نيل به كمال ارائه مى‏نمايد، تا شايد صاحبان عقل و خرد از آن بهره گيرند و گرفتار بيراهه‏هاى مخوف و مهلك نگردند.

3- گزينش، علم، اتمام نعمت‏

* و كذلك يجتبيك ربك و يعلمك من تأويل الاحاديث ويتم نعمته عليك و على آل يعقوب كما اتمها على ابويك من قبل ابراهيم و اسحق ان ربك عليم حكيم(36)

ترجمه: و اينگونه پروردگارت تو را برمى گزيند و از تعبير خوابها به تو مى‏آموزد و نعمتش را بر تو و برخاندان يعقوب تمام و كامل مى‏كند، همانگونه كه بيش از اين بر پدرانت ابراهيم و اسحاق تمام كرد، و به يقين پروردگار تو دانا و حكيم است.

ترجمه منظوم:

تدبير و تفكر

از ظاهر آيه شريفه استفاده مى‏شود، حضرت يوسف(ع) در سه مسئله همانند جدش حضرت ابراهيم و اسحاق(ع) است:

1- برگزيده شدن به مقام نبوت‏

2- عالم به علم تأويل احاديث‏

3- اتمام نعمت‏

اگر چه آيه شريفه، موضوع اولش بيان ويژگيها و خصوصيات حضرت يوسف(ع) است، لكن از تشبيه وى به اجدادش «حضرت ابراهيم و اسحاق(ع) استفاده مى‏شود كه، اين خصوصيات و ويژگيها در آنها نيز بوده است.

البته در مورد كلمات: «يجتبيك، تأويل الاحاديث و تيم نعمته» در تفاسير توضيحات لازم ذكر شده است كه چون بحث اول آيه از حضرت يوسف(ع) است، انشاءالله در كتاب سيماى حضرت يوسف(ع) به آن خواهيم پرداخت و در اينجا به همين مقدار بَسَنده مى‏كنيم كه حضرت اسحاق(ع) از ويژگى علم برخوردار بوده است. براى اطلاع بيشتر از كلماتى كه مورد بحث قرار نگرفت به تفاسير زير مراجعه فرمايند(37).

4- مقتدر و بصير

* واذكر عبدنا ابراهيم و اسحاق و يعقوب اولى الايدى و الابصار(38).

ترجمه: به خاطر بياور بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را، صاحبان دستها (ى نيرومند) و چشمها(ى بينا).

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

ره جو: معناى «ايدى و ابصار» چيست؟ آيا همان دست و چشم است؟ اگر مقصود اين باشد، همه انسانها اين خصوصيت را دارا مى‏باشند و اختصاص به پيامبران ندارد؟

رهنما: در خصوص معناى اين دو كلمه در تفاسير مطالبى بيان شده است كه به اختصار به نقل آن مطالب مى‏پردازيم:

الف) دست و چشم در آيه شريفه به معناى دو عضو مخصوص بدن نيست بلكه كنايه از دو صفت «علم و قدرت» است(39).

ب) «ايدى» به معناى قدرت و توانايى در اطاعت خدا است، و «ابصار» به معناى بصيرت و آگاهى در دين است، بعبارت ديگر «اولى الايدى والابصار» بمعناى صاحب علم و عمل بودن است براى اينكه اكثر اعمال با دست است و مهمترين مبادى معرفت و شناخت چشم است(40).

ج) «ايدى» قدرت بر عبادت و «ابصار» آگاهى در دين است(41).

د) «ايدى» عمل و «ابصار» علم است(42).

ه) صاحب «ايدى» يعنى ولى نعمت مردم است بخاطر اينكه آنها به نعمت دين فرا مى‏خواند و «ابصار» جمع بصير به معناى عقل است(43).

و) كلمه «ايدى و ابصار» كنايه از اين است كه نامبردگان در اطاعت خدا و رساندن خير به خلق و نيز در بينايى شان در تشخيص اعتقاد و عمل به حق بسيار قوى بوده‏اند(44).

در كل آيه شريفه انبياى مذكور را مدح مى‏كند به اينكه صاحب دست و چشم‏اند و اين معنا هنگامى صادق است كه انسان دست و چشم را در مواردى استعمالشان نمايد و بكار بگيرد كه خداوند به‏آن هدف آن دو عضو را عنايت نموده يعنى دست و چشم را در راه انسانيت خود به خدمت گرفته باشد در نتيجه با دست اعمال صالح انجام داده و به خلق خدا خير برساند و با چشم راههاى عافيت و سلامت را از موارد هلاكت تميز داده و به حق برسد(45).

اين است مدل دست و چشمى كه پيامبران خدا عرضه مى‏نمايند، چشمى حق بين و واقع نگر كه سبب كسب معرفت و شناخت آگاهى از مسير الى الله باشد و دستى كه بسوى غير خدا دراز نگردد و كارى كه خدا نخواسته انجام ندهد، بلكه تنها به سوى بارى تعالى دراز شود. اين دست و چشمى ممدوح است زيرا بسوى ظرفيت اسمى و استاندارد آفرينشى خود حركت كرده و به مراحلى از رشد و كمال دست يافته است.

از جمله آثار، صاحب «چشم» بودن (به معناى واقعى) امام و پيشوا شدن و به امر خدا هدايت كردن و دريافت وحى است. و از جمله آثار صاحب «دست» بودن (به معناى واقعى) زكات دادن و اعمال خير انجام دادن و برپاداشتن نماز است(46).

5 - هدايت شده و هدايت‏گر

* و وهبناله اسحاق و يعقوب كلاً هدينا(47).

ترجمه: و ما اسحاق و يعقوب را به او (ابراهيم) بخشيديم و هر دو را هدايت كرديم.

ترجمه منظوم:

تدبر و تفكر:

افتخار اسحاق و يعقوب تنها به اين نبود كه پيامبرزاده‏اند، بلكه شخصاً در پرتو فكر صحيح و عمل صالح نور هدايت را در قلب خود جاى داده بودند، از اين رو مى‏فرمايد: هر يك از آنها را هدايت كرديم(48).

و تقدم «كلاً» بر «هدينا» بدين علت است كه بفهماند، هدايت اسحاق و يعقوب به تبع هدايت ابراهيم(ع) نبود بلكه هدايت الهى براى هر يك بصورت مستقل صورت گرفته است در واقع خواسته بگويد: ما ابراهيم(ع) را هدايت كرديم، اسحاق(ع) را هدايت كرديم، يعقوب(ع) را هم هدايت كرديم(49).

مجمع البيان در تفسير كلمه «كلاً هدينا» مى‏گويد:

مقصود از هدايت حضرت ابراهيم(ع) و فرزندانش «اسحاق و يعقوب» برترى دادن آنها بوسيله نبوت است چنانكه در آيه شريفه «و وجدك ضالاً فهدى» مقصود از هدايت رسيدن به مقام نبوت است(50).

هدايت‏گر

* و جعلناهم ائمة يهدون بامرنا (51).

ترجمه: و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت مى‏كردند.

ترجمه منظوم:

آيه شريفه به صراحت هادى بودن انبياء مذكور را بيان مى‏فرمايد.

و معناى هدايت‏گرى در آيه اين است كه آنها مردم را دستگيرى مى‏نمايند و به سرمنزل مقصود مى‏رسانند. بعبارت ديگر آنها با افعال و اقوالشان خلق را به راه حق و به دين مستقيم هدايت مى‏كنند (و خلق بايد به آنها اقتدا كنند) پس كسانى كه هدايت مى‏جويند بوسيله آنها در اقوال و افعالشان، نعمت (هدايت) ما بر ايشان خواهد بود(52).

1) اصول كافى، كتاب قرآن ص 591

2) سوره يوسف، آيه 111.

3) در شانزده آيه با صراحت از اسحاق(ع) نامبرده و در آيات متعددى نيز بصورت كنايه از او سخن به ميان آورده است.

4) تورات، سفر پيدايش، باب 26 ص 35

5) در بعضى از روايات گفته‏اند پنج سال بعد از اسماعيل(ع) متولد شد. و نيزگفته‏اند تولد اسماعيل در 90 سالگى ابراهيم(ع) و تولد اسحاق در 120 سالگى(ع) بوده بنابراين 30 سال اختلاف سن داشته‏اند و اسحاق كوچكتر از اسماعيل بوده. تاريخ انبياء ص 316.

6) تاريخ انبياء، ص 317.

7) الكامل فى التاريخ، ج 1 ص 126.

8) صافات / 112.

9) هود / 71.

10) انعام / 84.

11) مريم / 48.

12) انبياء / 72.

13) ابراهيم / 39.

14) صافات / 112.

15) تمامى ترجمه‏هاى منظوم (كه به اقتضاى طبع بسيارى از خوانندگان عزيز در ذيل بعضى از آيات شريفه ذكر شده است) متعلق به شاعر گرانمايه آقاى اميد مجدزيدعزه مى‏باشد.

16) اين روايت را الميزان ج 17 ص 236 به نقل از مجمع البيان و تفسير عياشى آورده است.

17) هود / 71.

18) الميزان ج 10 ص 482.

19) انعام/84.

20) برگزيده تفسير نمونه ج 1 ص 617.

21) الميزان ج 7 ص 337.

22) مريم / 49.

23) الميزان ج 14 ص 81.

24) انبياء / 72.

25) فرهنگ بزرگ جامع نوين ج 3-4 حرف «ن».

26) الميزان ج 14 ص 428.

27) ابراهيم / 39.

28) برگزيده تفسيرنمونه ج 2 ص 54.

29) الميزان ج 12 ص 112.

30) بقره / 133.

31) برگزيده تفسير نمونه ج 1 ص 125.

32) مجمع البيان ج 1 ص 214.

33) ص / 46.

34) نجم / 29، 30.

35) الميزان ج 17 ص 322.

36) يوسف / 6.

37) مجمع البيان ج 5 ص 210:الميزان ج 7 ص 106،تفسيرالقرآن الكريم،سيد عبدالله شبير ص 236.

38) ص / 45.

39) برگزيده تفسير نمونه ج 4 ص 191.

40) تفسير القرآن الكريم ص 456 عبدلاله شبر.

41) ابن عباس و مجاهد، مجمع البيان ج 8 ص 480.

42) ابن مسلم، مجمع البيان ج 8 ص 480.

43) مجمع البيان ج 8 ص 480.

44) الميزان ج 17 ص 322.

45) اقتباس از الميزان ج 17 ص 321.

46) اين معنا را قمى نيز در تفسير خود از ابى الجارود از امام باقر(ع) روايت كرده است. الميزان ج 17 ص 322.

47) انعام / 84.

48) برگزيده تفسير نمونه ج 1 ص 618.

49) الميزان ج 7 ص 327

50) مجمع البيان ج 4 ص 330.

51) انبياء / 73.

52) با اقتباس از مجمع البيان ج 7 ص 56.