لطفا منتظر باشید ...
مساجد تاريخي مدينه منوره
تأليف : عبدالرحمن خويلد / آقاي غروي قوچاني «خدايا! عشق مدينه را در دل هايمان بيانداز، آن سان كه مكه را دوست مي داريم، بلكه بيشتر» رسول خدا ـ ص ـ مقدمه مدينه جايگاه ارجمند و متعالي نزد مسلمانان دارد. مقصد هجرت پيامبر خدا ـ ص ـ نخستين پايتخت اسلام و جايگاه دعوت و انتشار اين دين مبين در جهان است. آنجا محلّ تشعشع نور درخشنده آن، ميان بشريّت بوده به طوري كه خداوند متعال با نور اسلام انسان ها را از شرك و گمراهي نجات داد و آنها را به توحيد و هدايت رهنمون ساخت. اينك بايسته است كه آثار بديع و نشانه هاي برجسته و ارزشمند آن باز شناسانده شوند. بيشتر زائران سرزمين پاك و مطهر مدينه، جز مسجد شريف نبوي، قبرستان بقيع و چهار زيارتگاه معروف كه عبارتند از مسجد قبا، مسجد القبلتين، مساجد سبعه و قبرستان شهداي اُحد، از ساير اماكن مهم مدينه مطلع نيستند و برخي از زائران حتي از اين چهار زيارتگاه نيز آگاهي چنداني ندارند و تنها از دوستان و يا رانندگان خودروها كه زائران را به اين زيارتگاه ها مي برند، مطالبي مي شنوند. بيشتر حاجيان، اگر نگوييم همه آنها، علي رغم تشرّف هر ساله به مدينه منوره، نه مساجد و اماكن مهم ديگر را مي شناسند و نه چيزي درباره آنها شنيده اند! چگونه است اين مساجد و اماكن كه روزگاري آباد از نزول آيات وحي الهي بوده ومصلاي رسول گرامي خدا و يا محل استراحت و بيتوته آن حضرت به شمار مي رفتند، امروزه اين چنين مهجور و ناديده گرفته مي شوند؟! زائران و حاجيان با مشاهده و زيارت اين اماكن، خاطره هاي عطر آگين آن دوران و چشم انداز بديع سيره نبوي برگستره اين سرزمين را در ذهن خود تداعي كرده و بدينسان قلب ها و سينه هايشان به تپش در مي آيد و بر ايمانشان افزوده مي شود. از اين رو ضروري ديدم در اين باره مطالبي را تنظيم نمايم تا زائران از آن بهره ببرند. در اين ميان شيوه اي را كه دنبال كردم عبارت بود از: ـ عكسبرداري از اماكن و مساجد، به منظور سهولت شناخت آنها. ـ حفظ و نگهداري عكس ها و ثبت آنها در ذيل مطالب مربوط. ـ ثبت دقيق نام مساجد و ارائه توضيح درباره آنها. اين اماكن و مساجد را به تناسب دوري و نزديكي شان به مسجد شريف نبوي به ترتيب آورده ام و از اين رو موقعيت آنها را در يك جهت مشخص ثبت كرده و به علاوه، نقشه اي را آماده ساخته ام كه موقعيت اين اماكن و ارقام مربوط را در آن قيد نموده ام تا زوّار با سهولت به آنها دسترسي پيدا كنند. و همچنين اين تأكيد را دارم كه نام مساجدي را كه ثابت شده پيامبر خدا ـ ص ـ در آنها نمازگزارده است، ثبت كنم و سرانجام نوشته ام را با چيدن چهار فهرست به پايان رسانده ام. از خداوند متعال كمك و توفيق و هدايت را در آنچه او دوست دارد و رضايت مي دهد، مي طلبم، براستي كه او بهترين مولي و ياور است.مسجد المصلي (الغمامه)
اين مسجد در سمت غرب مسجد پيامبر ـ ص ـ و به فاصله چهار صد متري آن واقع است. نمازهاي پنج گانه، بجز نماز جمعه، در آن برگزار مي شود. اين مسجد به «مسجد المصلي» شهرت يافته; زيرا پيامبر ـ ص ـ نماز دو عيد فطر وقربان را چندين بار در آن اقامه كرده است.1 سپس به «مسجد الغمامه» تغيير نام پيدا كرد و اكنون نزد مردم به اين نام معروف است. روايت شده كه پيامبر ـ ص ـ به سوي مسجد المصلي شتافت و فرمود: اين مسجد سايبان و مصلاي ما براي عيد فطر و قربان است. (مساحت آن) براي ما نه تنگ و نه كوچك است. 2مسجد الامام علي بن ابيطالب ـ ع ـ
اين مسجد در شمال غربي «مسجد الغمامه» و در فاصله ـ تقريباً ـ 90 متري آن واقع است. در برخي از كتاب هاي مربوط به تاريخ مدينه آمده است: پيامبر يك يا دو سال در اين مسجد نمازگزارده است.3 برخي از شاعران ابياتي درباره اين مسجد سروده و نسبت به سكونت در خانه هاي اطراف آن اشتياق پيدا كرده اند. اكنون مساحت اين مسجد بزرگترازمساحت مسجداصلي است وبه تازگي تجديدبنا شده است.مسجد السقيا
اين مسجد در غرب مسجد شريف نبوي و در فاصله 2100 متري آن واقع است. مسجد سقيا با داشتن سه گنبد (كه بزرگترين آنها گنبد مياني است) ويژگى پيدا كرده است. در حال حاضر اين مسجد در داخل محوطه ايستگاه راه آهن و در سمت جنوب آن واقع است. مردم ـ عموماً ـ به اين ايستگاه راه آهن، «استاسيون» مي گويند. اين مسجد در محل استقرار رسول خدا ـ ص ـ به هنگام خروج از مدينه براي جنگ با مشركان در غزوه بدر، احداث گرديد. در اين محل پيامبر ـ ص ـ از نيروهايش سان ديد و در همانجاست كه اين آيه به رسول خدا ـ ص ـ نازل گرديد: «وإذ يَعِدُكُمُ الله إحدي الطائِفَتينِ انّها لكم وتودّون أن غير ذات الشوكة تكونُ لكم ويريدُ اللهُ أن يُحقّ الحقّ بكلماته ويقطع دابرَ الكافرين».4 «هر آينه كه خدا شما را وعده پيروزي بر يكي از دو طايفه (قافله قريش يا كاروان شام) داد و شما مايل بوديد آن طايفه، كه شوكت و سلاحي به همراه ندارند (بي رنج جهاد) اموالشان نصيب شما شود و خدا مي خواست صدق سخنان حق را ثابت گرداند و ريشه كافران را از بُن بركند.» پيامبر ـ ص ـ در اين مسجد نماز گزارد و براي مدينه بركت خداوندي را آرزو كرد. 5 در جنوب اين مسجد چاه «السقيا» قرار داشت كه از آن براي رسول خدا ـ ص ـ آب آورده مي شد. اكنون اثري از اين چاه يافت نمي شود. 6مسجد المنارتين
اين مسجد در غرب مسجد السقيا و در فاصله يك كيلومتري آن واقع است و در صد متري قبل از پمپ بنزين العواجي (الخضر) و در سمت راست راه قديمي مكه قرار دارد. اين مسجد اينك به حال خود رها شده و به حالت ويرانه اي است كه امكان نماز خواندن در آن وجود ندارد. پيامبر خدا ـ ص ـ در اين محل نمازگزارد و به همين خاطر در آن محل مسجدي احداث گرديد. 7 استاد غالي الشنقيطي در كتابش (الدرّ الثمين)8 مي نويسد: «در سمت چپ جاده مسجد المنارتين قرار دارد. گفته شده است پيامبر اكرم ـ ص ـ در آن نقطه نماز گزارد و به همين دليل مسجدي در آنجا ساخته شد. در حال حاضر ساختمان مسجد نوسازي شده و بناي آن زيبا و بزرگ است و نمازهاي پنج گانه در آن گزارده مي شود.» به نظر مي رسد اين سخنان صحت نداشته باشد; زيرا اين مسجد در سمت راست جاده جده ـ مكه واقع است و هيچگاه نوسازي نشده و نمازي در آن اقامه نمي شود.مسجد الاجابه
اين مسجد در شمال شرقي مسجد نبوي و در مسافتي ـ تقريباً ـ 650 متري آن واقع است و نيز اين اسم (الاجابه) بر خياباني اطلاق مي شود كه خيابان «الستين» از نزديكي آن مي گذرد. اين مسجد به بني معاويه9، كه از طايفه اوس مي باشند، تعلق داشته و به نام آنها شناخته مي شده است ليكن اكنون به «مسجـد الاجابه» مشهـور است; زيـرا خدواند متعال در اين مسجد دعاي پيامبرش را اجابت كرد. روايـت شده اسـت روزي پيامبر ـ ص ـ از اين محل مي گذشت، پس وارد مسجد شد و دو ركعت نماز گزارد ما نيز همراه او نماز گزارديم. سپس دعاي خود را طول داد و بعد از آن، رو به ما كرد و فرمود: از پروردگارم سه چيز خواستم، دوچيز را اجابت نمود و يك چيز را دريغ كرد; از خدا خواستم امّت مرا با خشكسالي هلاك نكند پس اجابت كرد و از او ـ جلّ وعلا ـ خواستم امّت مرا با غرق كردن هلاك ننمايد، پس اجابت فرمود. خواسته سوّمم اين بود كه: خودشان را ميان خود قرار ندهند، پس دريغ نمود. ابن شبّه10 مي گويد: پيامبر ـ ص ـ دو ركعت نماز در مسجد بني معاويه گزارد. سپس برخاست و به مناجات با پروردگارش پرداخت و آنگاه از مسجد خارج شد. گفته شده است كه پيامبر اكرم ـ ص ـ به اندازه دو وجب از سمت راست محراب در آن نماز گزارد. اين مسجد در دوران هاي متعدد مورد اهتمام بوده و مكرر نوسازي گرديده است. 11 به علاوه اين كه گفته شده، مباهله ميان پيامبر ـ ص ـ و هيأت مسيحيان نجران، در اين مسجد به وقوع پيوست; به طوري كه خداوند متعال به رسولش دستور داد تا آنها را نفرين كند ولي آنان در آخرين لحظات، از نفرين متقابل خودداري ورزيدند. 12مسجد السجده يا البحير يا ابوذر
اين مسجد به طول تقريبي پانصد و پنجاه متر از شمال مسجد نبوي فاصله دارد و درآخر خيابان ابوذر، كه به خيابان قديم فرودگاه ارتباط دارد، واقع است. نام اصلي اين مسجـد، «مسجد السجده» است. علّت اين نامگذاري آن است كه پيامبر ـ ص ـ در اين مسجد دو ركعت نماز خواند و در ركعت دوّم سجده اش را طول داد، به طوري كه اصحاب گمان بردند وي جان به جان آفرين تسليم كرده است. ليكن وقتي كه از سجده برخاست فرمود: جبرئيل نزد من آمد و گفت: هر كس از امّت تو بر تو صلوات بفرستد، خداوند بر او ده صلوات مي فرستد و ده بار درجات او را بالا مي برد. 13 سپس نام «البحير» بر اين مسجد اطلاق شد. البحير نام باغي است كه مسجد در كنار آن قرار دارد.14 سرانجام به مرور زمان اين اسم به بوته فراموشي سپرده شد و در حال حاضر به نام «مسجد ابوذر» معروف است. شايد اين نام گذاري، به دليل قرار گرفتن آن، در خياباني به همين نام باشد.مسجد السبق
اين مسجد در شمال شرقي مسجد پيامبر ـ ص ـ و در فاصله پانصد متري آن واقع است. و نيز در آخر تونل سابق «مناخه» كه اينك بر امتداد آن افزوده شده، قرار دارد وهمچنين در پهلوي ايستگاه اصلي مسافربري قرار گرفته است. اين مسجد از اين رو به «سبق» شهرت يافت كه در وسط ميدان اسب دواني واقع شده كه در دوران پيامبر ـ ص ـ وجود داشت.15 «الدارمي» در «سنن» خود اين روايت را آورده است كه: «رسول خدا ـ ص ـ مسابقه اسب ها را ميان منطقه الحفياء16 تا محلي به نام «الثنيه» برگزار مي كرد...» 17 در حال حاضر ساختمان اين مسجد نوسازي شده و نمازهاي پنجگانه در آن برگزار مي گردد و از مساجد بزرگ مدينه منوره به شمار مي آيد.مسجد الرايه
اين مسجد در شمال مسجد نبوي و در فاصله 1800 متري آن واقع است. اين مسجد اينك در پشت پمپ بنزين «الاهلي» كه به پمپ بنزين «الزغيبي» معروف است، قرار دارد. مسجدالرايه در اين زمان در محاصره خانه هاي تازه ساز واقع شده و چون در محل بلندي قرار گرفته از يك سر بالايي به آن دسترسي پيدا مي شود. پيشتر به مساحت يك اتاق و از سنگ بوده و در نزديكي اش حياطي داشته است. ليكن در حال حاضر اتاق پهلوي مسجد نوسازي گرديده و از موزاييك هايي به حجم كوچك براي كف آن استفاده شده است و همه حياط به مسجد اضافه شده و اتاق را به وسيله يك ديوار، كه در آن يك درب تعبيه شده، از مسجد جدا كرده اند. علّت نامگذاري اين مسجد به «الرايه»، قرار داشتن آن بر كوه الرايه است و اين كوه همان است كه پيامبر اكرم ـ ص ـ پرچم پيروز خود در جنگ هاي خيبر و تبوك را بر آن نصب كرد. رسول خدا ـ ص ـ بر فراز اين كوه نماز خواند و در روزهاي نخستِ كندن خندق مدينه، گنبدي بر مسجد ساخته شد. 18مسجد الدرع
اين مسجد در سمت چپ جاده منتهي به مزار سيد الشهدا (قبرستان شهداي احد) و در فاصله سيصد متري قبل از مسجد المستراح قرار دارد. بدان جهت آن را به «مسجد الدرع» (يعني زره) نامگذاري كردند كه پيامبر ـ ص ـ زره يا لباس مخصوص جنگي خود را در آن گذاشت. 19 اصل ساختمان مسجد به سبك عثماني است و در حال حاضر بناي آن نوسازي شده است.مسجد الشيخين يا البدائع يا المستراح
اين مسجد در سمت چپ جاده منتهي به قبرستان شهداي احد و در فاصله 1300 متري آن واقع است. در كنار اين مسجد، مسجد تازه اي احداث گرديد كه به نام «مسجد الشيخين» خوانده مي شود. اصل نامگذاري اين مسجد به مسجد الشيخين، در انتساب به «اجمه الشيخين» صورت گرفت كه در واقع جايگاهي متعلّق به يهوديان بود و گفته شده است اين مكان از اين رو به «اجمه الشيخين» معروفيت يافت كه مرد و زني كه از عمر هر يك از آنها از صد سال گذشته بود در همين مكان به ديدار هم آمده و سرگرم صحبت و معاشقه مي شدند و مردم از اين موضوع تعجب كرده و اين مكان را بدين اسم ناميدند. 20 اين مسجد پيش از آن به «مسجد البدائع» شهرت داشت. 21 ابن شبه22 به نقل از سعد آورده است كه «پيامبر ـ ص ـ در مسجدي كه در محل شيخين واقع است نماز گزارد و در آن خوابيد تا اين كه روز بعد، نماز صبح را نيز در آنجا اقامه كرد و سپس به سوي اُحد كوچ نمود. همچنين ابن عباس به نقل از سعد گفته است: پيامبر ـ ص ـ در مسجدي كه نزد بدائع يا نزد شيخين قرار دارد نماز عصر و مغرب و عشا و صبح را اقامه كرد و تا صبح روز بعد در آن اقامت نمود.» اين مسجد اكنون به «مسجد المستراح» شناخته مي شود و مردم مدينه آن را با همين نام مي شناسند و ظاهراً وجه اين نامگذاري ناشي از استراحتي است كه پيامبر ـ ص ـ در سر راهش به سوي جنگ اُحد در ايـن مسجـد داشته اسـت. رسـول خدا ـ ص ـ در مقابل اين مسجد از لشكريان خود سان ديد و كساني را كه لشكر او را كوچك شمردند بازگردانيد و به علاوه گروهان متشكّل از يهوديان همپيمان را نيز بازگردانيد و فرمود: «ما در جنگ خود بر ضدّ مشركان، از مشركان ياري نمي گيريم.23 اينجا بود كه عبدالله بن ابي و تعدادي از منافقاني كه همراهش بودند و در مجموع يك سوم لشكر اسلام را تشكيل مي دادند، بازگشتند. عبدالله بن ابي بهانه آورد كه پيامبر ـ ص ـ رأي ديگران را بر رأي وي ترجيح داده است! 24 1 - مسجد مصلي(غمامه) 2 - مسجد امام علي(ع) 3 - مسجد سقيا 4 - مسجد منارتين 5 - مسجد الاجابه 6 - مسجد سجده يا بحير و يا ابوذر 7 - مسجد السبق 8 - مسجد الرايه 9 - مسجد الدرع 10 - الشيخين يا بدائع و يا مستراح1 ـ آثار المدينه، ص82 ، والدر الثمين، ص227 2 ـ تحقيق النصره، ص142، و آثار المدينه، ص82 والدرّ الثمين، ص227 3 ـ تحقيق النصره، ص142 و وفاء الوفا، ج2، ص282 والدر الثمين، ص228 و 229 4 ـ انفال: 8 ـ 7 5 ـ وفاء الوفا، ج2، ص844 والدر الثمين، ص228 6 ـ گفته شده است: اين چاه در ميان مسجد واره قديمي كه قرار داشت. نكـ : آثار المدينه، ص92 و گفته شده است راه قديمي مكه از روي آن مي گذرد. نكـ : الدر المنثور، ص228 7 ـ تحقيق النصره، ج1، ص129; و وفاء الوفا، ج2، 878 وعمدة الأخبار، ص198 8 ـ ص228 9 ـ تحقيق النصره، ص129; عمدة الاخبار، ص176 و آثار المدينه، ص94 10 ـ تاريخ المدينة المنوره، ج1، ص68 11 ـ الدرّ الثمين، ص152 12 ـ سيره ابن هشام، ج2، ص60 13 ـ المتقي الهندي آن را در كنز العمال ذكر كرده است، ج2، ص267، ح2982 14 ـ الدر الثمين، ص170 15 ـ تاريخ معالم المدينة المنوره، ص120 والدر الثمين، ص232 16 ـ الحفياء، دشتي واقع در غرب كوه اُحد. نكـ : الدرّ الثمين، ص232. در كتاب معالم المدينة المنوره، ص249 آمده است: حفيا محلّي است در نزديكي مدينه منوره كه رسول خدا ـ ص ـ مسابقه اسب دواني در آنجا برگزار كرده است. 17 ـ باب في السبق، ج2، ص212 18 ـ وفاء الوفا، ج2، ص843; عمدة الاخبار، ص187 ـ 188; الدر الثمين، ص171 19 ـ تاريخ معالم المدينه، ص134 20 ـ عمدة الاخبار، ص176 و الدر الثمين، ص175 21 ـ تاريخ المدينه، ج1، ص72; وفاء الوفا، ج2، ص865; الدر الثمين، ص175 22 ـ تاريخ المدينه، ج1، ص72 23 ـ طبقات ابن سعد، ج2، ص39; تحقيق النصره 154; الدر الثمين، ص174 24 ـ الدر الثمين، ص174
