طب و تربيت

امام صادق عليه السلام : «... در هفت سال سوم مراقب او باش.»(1)

امام صادق عليه السلام : «... در هفت سال حلال و حرام قانوني را ياد بگيرد.»(2)

پيامبراكرم صلي الله عليه و آله : «... و در هفت سال سوم وزير و مشاور شماست.»(3)

نقش مشاوره در خانواده

اعضاي خانواده از طريق مشاوره و /تبادل نظر مي توانند همديگر را بشناسند و از ويژگيهاي رواني، فكري، عاطفي و... يكديگر مطلع شوند. امام جواد عليه السلام مي فرمايد: «الانسان مخبوء تحت لسانه.»(4)

آدمي در زير زبان خود پنهان است.

آنگاه كه سخن بگويد، مكنونات و اسرار نهفته اش آشكار مي گردد. خانواده مهم ترين عامل مؤثر در رشد و پرورش فرزندان است و از مهمترين عوامل در تأمين سلامت و پرورش عقل و انديشه و بهداشت رواني فرزندان روابط صحيح و متعادل والدين با آنهاست و از شاخص ترين و نافذترين برنامه هاي تربيتي و از بهترين شيوه هاي ارتباط با فرزندان، مشورت و مشاوره با آنان است. والدين بايد با فرزندان سخن بگويند، سخن آنان را بشنوند و با آنان مشاوره كنند و بايد امر مشاوره از سوي والدين شروع شود و با اين كار الگوي مشاوره را عملاً به فرزندان ياد دهند. زماني كه والدين با فرزندان خود به مشورت مي نشينند، بايد نشان دهند كه تمايل دارند با دقت سخن فرزندان را گوش دهند و اين به نوبه خود نشان مي دهد كه نظر والدين فرزندان خود را با ارزش مي دانند و به سخن و نظر او احترام مي گذارند. بديهي است وقتي فرزند اين گونه رفتار را مشاهده مي نمايد، اعتماد به نفس پيدا مي كند و داراي اراده قوي خواهد شد.

فرزندان در مراحل گوناگون كودكي، نوجواني، و جواني داراي مشكلات فراواني هستند كه بايد با تدبير و آگاهي و تبادل نظر و مشاوره بر طرف شوند. امور مربوط به تعليم و تربيت، مسائل مربوط به معاشرت و روابط اجتماعي، امور مربوط به رشد جنسي، بلوغ، مسائل شرعي و... اموري هستند كه نياز به آگاهي و شناخت دارند و بايد با تدبير و رايزني صحيح به درستي حل شوند و در صورتي كه والدين با فرزندان خود الفت و رفاقت نداشته باشند، فرزندان اسرار ناگفته(5) خود را به دوستان خود و چه بسا دوستان ناباب خواهند گفت و از طريق نادرست مشكلات خود را حل خواهند كرد.

وظيفه والدين اين است كه باب گفتگو را در خانواده مفتوح نگه دارند و پدر، مسائل ويژه مربوط به فرزند پسر خود را به طريق حساب شده بيان كند و مادر مسائل ويژه دختر خود را مدبرانه به او تفهيم نمايد و از اين طريق خانه و خانواده را محل آسايش و آرامش قرار دهد و اين جاست كه معناي سخن عميق اميرالمؤمنين عليه السلام روشن مي شود كه مي فرمايد:

«لامظاهرة اوثق من المشاورة»(6)

پشتيباني بهتر از مشاوره نيست.

خانه و خانواده اولين مهد و مدرسه اي است كه كودك در آن پرورش پيدا مي كند و مايه شخصيت وي در اين مهد ريخته مي شود و چون الگوي رفتاري كودك والدين او هستند، اينان بايد تلاش كنند با مشاوره، تبادل نظر و رايزني، جو تفاهم، همدلي و اعتماد به نفس را در خانواده گسترش داده و از اين طريق عقل و انديشه و اراده فرزندان را پرورش دهند و در برابر سرزنش ها و پشيماني ها، دژي مستحكم از مشاوره و تبادل نظر و تفاهم ايجاد كنند، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله چه بسيار زيبا مي فرمايد:

«مشاوره دژ مستحكم در برابر پشيماني است و در برابر سرزنش امان دهنده است.»(7)

مشورت پويشي است كه به انسان كمك مي كند تا با استفاده از آراء، انديشه ها و ديدگاه هاي مختلف توانايي ها و استعدادهاي خود و ديگران را بشناسد و با موقعيت ها و امكانات فردي و اجتماعي و نيز با محدوديت ها، كاستي ها و نارسائي ها آشنا گردد.

شور و مشورت در لغت به دو معنا به كار مي رود:

الف ـ اظهار و ابداء شيي ء .

ب ـ اخذ و استخراج شيي ء

و در اصطلاح به معناي استخراج رأي ديگران از طريق تبادل افكار و انديشه هاست.(8)

احترام گذاشتن به كودكان يعني شناخت حق آنان در برآورده شدن نيازهاي اوليه شان؛ احترام به كودكان به معناي در نظر گرفتن آنها به عنوان افرادي با شخصيت و ظرفيت خاص خودشان است.

براي نشان دادن احترام به كودكان در مراحل مختلف رشد، خيلي ساده مي توان تنها به سخنان آنها گوش داد. اوقاتي را كه با كودكانمان مي گذرانيم زيربناي تمام اهدافي است كه به عنوان پدر و مادر مايليم بدانها دست يابيم. وقتي در انجام كارها با آنها مشاركت مي كنيم، با زبان بي زباني به آنها مي فهمانيم براي نشان دادن احترام به كودكان در مراحل مختلف رشد، خيلي ساده مي توان تنها به سخنان آنها گوش داد. اوقاتي را كه با كودكانمان مي گذرانيم زيربناي تمام اهدافي است كه به عنوان پدر و مادر مايليم بدانها دست يابيم.

كه برايشان آن قدر ارزش قائليم كه وقتمان را در اختيار آنها قرار مي دهيم هرچند كه كارهاي بسيار ديگري هست كه بايد به آنها بپردازيم. يا بهتر بگوييم ترجيح مي دهيم به آنها بپردازيم.(9)

بلوغ

بلوغ را مي توان يكي از مهمترين دوره هاي زندگي دانست كه از نظر فيزيولوژيكي، فيزيكي و رواني تحولات بسيار عميقي در فرد ايجاد مي كند و باعث مي شود كه نظم جسماني و رواني نوجوان به هم بخورد. نوجوان در اين دوره از نظر جسماني در حال رشد، از لحاظ عاطفي نارس، از نظر تجربه محدود و از لحاظ فرهنگ اجتماعي بسيار شكننده و تحت تأثير است. بلوغ يك دوران بي سروساماني و به عبارت ديگر هنگامه اي از زندگي است كه شخص غالباً دستخوش كشمكش هاي گوناگون است.

عدم آشنائي و توجه به تغييرات رواني در اين دوره ممكن است، منجر به بروز مناقشات خانوادگي و اجتماعي شده و منشأ بسياري از انحرافات اخلاقي، پناه بردن به اعتياد، دزدي و انواع تبه كاري در نوجوانان گردد.

والدين اكثراً اميال و آرزوهاي نوجوانان را در مقام يك شخصيت مستقل درك نمي كنند و با وجودي كه ظاهراً از رشد كودك خود خوشحالند، در باطن ميل ندارند كه تسلط خود را بر فرزندان از دست بدهند. پدران و مادران تصور مي كنند كه معاشرين فرزندان آنها از نظر رفتار و اخلاق منحرف بوده و شايسته همسازي و همزيستي نيستند. اين اختلاف سليقه ها موجب مشاجرات بين پدر و مادر از يك طرف و فرزندان از طرف ديگر شده و سوء تفاهمات موجود، مشكلات عديده رفتاري، اجتماعي، رواني و يا ناتوانيهاي جسماني براي نوجوان به بار مي آورد. بايد قبول كرد كه نوجوانان در عصري غير از عصر والدين زندگي مي كنند و اين والدين هستند كه بايد در عصر فرزند خود زندگي كنند، نه اينكه نوجوان را وادار سازند در عصر آنها زندگي كند.

سرعت رشد يك پسر بالغ يا دختر بالغ پديده قابل توجهي است، رشد و تكامل عقلي، عاطفي و رواني معمولاً با رشد جسمي همگام و هماهنگ پيشرفت نمي كند، در نتيجه اين ناهماهنگي، اختلافات جديدي بروز مي كند كه سطح توقعات خانواده را از فرزندان و بالعكس، غير قابل قبول جلوه گر مي سازد.

از زمان بلوغ، تمايلات جنسي رفتار نوجوانان را تحت تأثير قرار مي دهد و لذا آشنايي به آن لازم به نظر مي رسد، اگر چه نوجوانان در اين دوره با مشكلات عديده اي روبه رو هستند، خوشبختانه اكثراً موفق به حل آنها مي شوند. راهنمايي جنسي بايد با توجه به سن و رشد و قواي عقلاني فرد طرح ريزي شود و پدر و مادر نيز بايستي در اين راهنمائي شركت كنند. مسلماً اقدام به روشهاي انضباطي شديد در اين مورد، درست نيست و در اكثر موارد نتيجه معكوس خواهد داد، بهترين روش اين است كه در مقابل سؤالاتي كه كودكان در مورد مسائل جنسي مي نمايند، پاسخهاي مناسب و سنجيده از طرف پدر و مادر ارائه گردد، به نحوي كه قابل درك براي كودكان باشد.

كودكان بايد قبل از رسيدن به سن بلوغ به وسيله پدر، مادر، آموزگار و مشاورين خانوادگي آمادگي كامل نسبت به تحمل تحولاتي كه در نتيجه بلوغ رخ مي دهد داشته باشند، عدم آشنايي به مسائل دوران بلوغ خود ممكن است پايه گذار مسائل، مشكلات رواني و اختلالات رفتاري بخصوص در زمينه فعاليتهاي جنسي بشود.

بهداشت رواني در مورد آموزش مسائل جنسي بر دو نكته تكيه مي كند:

1 ـ تغييرات و تحولات فيزيكي و فيزيولوژيكي دوران بلوغ.(10 )

2 ـ تغييرات و تحولات سايكوبيولوژيك.(11 )

آموزش دراين دو زمينه بايستي هماهنگي داشته و به موازات يكديگر پيش برود و يا به عبارت ديگر در آموزش مسائل جنسي به جنبه هاي جسماني و فيزيولوژيك بلوغ از يك طرف و جنبه هاي رواني و عاطفي آن از طرف ديگر، توجه لازم و كافي بشود.

نوجواني دوره اي است كه در آن شكل ظاهري بدن و مخصوصاً چهره خيلي اهميت پيدا مي كند و عزت نفس را تحت تأثير قرار مي دهد. احساس محبوبيت يا عدم محبوبيت، احساس پذيرفته شدن از طرف دوستان و همتايان، در طول اين دوره شكل مي گيرد. مشغوليت ذهني بسياري از نوجوانان اين است كه در باره وضع ظاهري خود بينديشند و روزي چند ساعت در جلوآينه بايستند و هر لحظه لباس عوض كنند، نبابراين والدين بايد در اين دوره حساس باشند و مسأله را حادتر نكنند، بدين صورت كه وضع ظاهري نوجوان را چه زشت و چه زيبا موضوع روز نكنند و مسأله نيافرينند.

والدين در اين دوره از زندگي سعي كنند، كمتر دستور بدهند، كمتر نظر خود را تحميل كنند و بيش از پيش راهبردهائي ارائه دهند كه بتوانند قدرت خود را با نوجوانان تقسيم كنند. در اين صورت بحرانهاي نوجواني كمتر مشاهده خواهد شد.

دوست داشتن نوجوان در اين برهه به اين معني است كه شنونده خوبي باشيم، از آنجائي كه نوجوانان خود در تلاش براي سازش با غريزه جنسي رو به تكاملشان، فشار تكاليف مدرسه و دلواپسي از آينده خود هستند، آن قدر كه به كسي نياز دارند كه واقعاً به صحبت آنها گوش دهد، به پند و اندرز ديگران نياز ندارند.(12)

1- وسائل الشيعه، ج 5، ص 194.

2- اصول كافي، ج 6، ص 47 و 46.

3- كنزالعمال، خبر 45338.

4- بحارالانوار، ج 17، ص 101.

5- نهج البلاغه، 1139.

6- نهج الفصاحه، حديث 3095.

7- التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج 2، ص 169.

8- گل استن هاوس، پرورش اعتماد به نفس دركودكان، ترجمه بهار ملكي.

9- با استفاده از اهداف مشاوره از ديدگاه اسلام، محمدبهشتي، فصلنامه دانشگاه اسلامي، بهار 78، شماره 8.

10- فيزيولوژي عبارت از علم آشنايي با اعمال قسمتهاي مختلف بدن و اعضاي گوناگون موجود زنده است.

11- بيولوژي (زيست شناسي) سايكوبيولوژيك (تغييرات زيستي) فرهنگ پزشكي، دكتر يعقوب احدوست.

12- با استفاده از بهداشت رواني ـ دكتر حمزه گنجي.