(از صاحب بن عبّاد تا محتشم كاشاني) - ادبیات عاشورا، از صاحب بن عباد تا محتشم کاشانی (3) نسخه متنی

(از صاحب بن عبّاد تا محتشم كاشاني)

نويسنده: محمد قاسم هاشمي

ادبيّات عاشورا

عطّار نيشابوري(وفات 618 هجري)

عطّار شاعر پرمايه زبان فارسي و از عُرفاي قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجري، و يكي از شخصيت‏هاي پرآثار و آشنا به علم و معرفت ايران بوده است، در اين زمينه خود گويد:

هفتصد و ده از كتب بر خوانده‏ام ز آن به علم معرفت ارزنده‏ام1. اگرچه بسياري، عطار را از اهل سنّت معرفي نموده‏اند اما در اينجا ثابت خواهيم كرد كه وي شيعه اثني عشري بوده واگر در كتابهاي وي مدح يا اشاراتي به خلفا داشته، به احتمال قوي براي رعايت اصل تقيه بوده است.

وجود اشاره‏هاي روشن و تأكيدات مكرر در آثار عطار اين نكته را براي علاقه‏مندان روشن مي‏نمايد كه عطار اين عارف دلسوخته و آگاه و دورانديشِ ايران، يك معتقد شيعه و يك سرسپرده كامل آستان ولايت علي بن ابيطالب عليهم‏السلام بوده است.

اشارات عطّار در كتاب «مظهرالعجائب» به اين واقعيت براي ما كمترين ترديدي باقي نمي‏گذارد كه او را يك متعلق به مذهب شيعه دوازده امامي جعفري بدانيم.

عطار در دو مثنوي «مظهرالأسرار و مظهرالعجائب» با كمال صراحت تشيّع خود را اظهار نموده و كتاب نخستين خود را هم به مناسبت اين كه مظهرالعجائب، لقب حضرت مولي الموالي علي بن ابيطالب عليه‏السلام مي‏باشد، بدين نام ناميده است، وجود مطالبي در باره شيعه در اين كتاب، سبب شده كه قاضيِ سمرقند، زبان به تكفير عطار، آلوده كند و كتاب مظهرالعجائب او را بسوزاند. عطار در اين مورد در اين كتاب گفته است:

و در جاي ديگر گويد:

جور بسيار از جهان بر من رسيد جور دنيا را همي بايد كشيد بررسي عالمانه مظهر العجائب به خوبي نشان مي‏دهد كه چگونه عطار در آن اظهار ارادت به ولايت و بحث در اطراف آن را در نظر داشته است. عطار با همان شدت كه در جواهرالذّات پيرامون نبوت گفتگو كرده است، در اين اثر هم به ولايت تعلق خاطر نشان داده است.

انجام يك تحقيق سبك‏شناسي و متن‏شناسي علمي و مقايسه آن با ديگر آثار عطار جاي كمترين ترديدي باقي نمي‏گذارد كه اين اثر يكي از شاهكارهاي عرفاني عطار و يكي از موارث فكري فرهنگ شيعي و ايراني است3.

اينك ابياتي از مظهرالعجائب عطار، پيرامون بيان صريح وي به تشيّع دوازده امامي ارائه مي‏گردد. (دراين اشعار به حضرت مهدي(عج) نيز اشاره كرده و اين كتاب را از زبان آن حضرت دانسته است):

او ولي آمد بگفتِ كردگار انَّما4 بر خوان و بر وي شك ميار5 عطار در كتاب خسرونامه هم در شرح فضيلت حضرت امام حسن عليه‏السلام ، او را معصوم چهارم و امام دوم مي‏داند و به صراحت قبول تشيع و چهارده معصوم از سوي خود را روشن مي‏نمايد، آنجا كه گويد:

در ادامه اين بحث مطالب ديگري را در اثبات شيعه دوازده امامي بودن عطار، ارائه مي‏نمائيم.

عطار تذكرة‏الأولياء خود را كه در شرح اوصاف عُرفا و بزرگانِ نامدار مي‏باشد، با اوصافي بسيار ارزنده از حضرت امام جعفر صادق عليه‏السلام شروع مي‏نمايد و درباره آن حضرت گويد:

«آن سلطانِ ملتِ مصطفوي، آن برهانِ حجّتِ نبوي، آن عالمِ صديق، آن عالمِ تحقيق، آن ميوه دلِ اولياء ، آن گوشه جگرِ انبياء، آن ناقلِ علي، آن وارثِ نبي، آن عارفِ عاشق، اين محمد جعفرِ صادق رضي‏الله عنه».

و همان كتاب را با وصف حضرت امام محمد باقر عليه‏السلام به پايان مي‏برد و مي‏گويد:

«آن حجتِ اهل معاملت، آن برهانِ اربابِ مشاهدت، آن امام و اولاد نبي ، آن گزيده احفاد علي، آن صاحبِ باطن و ظاهر، ابوجعفرِ باقر رضي‏الله عنه...».

در جائي كه امام جعفر صادق را وصف مي‏كند در علت ذكر او گويد:

«... اما سبب تبرّك به صادق رضي‏الله عنه، ابتدا كنيم كه او نيز بعد از ايشان (ائمه قبلي) بوده است و چون از اهل بيت، بيشتر سخن طريقت او گفته است و روايت از او بيشتر آمده، كلمه‏اي چند از آن حضرت بياورم، كه ايشان همه يكي‏اند، چون ذكر او كرده آمد، ذكر همه بود، نبيني كه قومي كه مذهب او دارند (مذهب جعفري) مذهب دوازده امام دارند، يعني يكي دوازده است و دوازده، يكي (كه اين خود دليل ديگري بر تشيّع وي مي‏باشد).

...هركه به محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ايمان دارد وبه فرزندان و يارانش ايمان ندارد، او به محمد ايمان ندارد.

... انصاف آن است كه چون پادشاه دنيا و آخرت، محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را مي‏داني وُزراي او را نيز به جاي خود مي‏بايد شناخت و صحابه را به جاي خود و فرزندان او را به جاي خود...».

اشعار ذيل در مدح حضرت علي عليه‏السلام از اوست:

و در اين اشعار هم اشاره به حديث ثقلين دارد:

اشعاري از عطار، در مناقب حضرت امام حسن و امام حسين عليهما‏السلام :

در فضيلت اميرالمؤمنين امام حسين عليهما‏السلام :

بيت‏هاي دوم، هشتم و نهم از اشعار فوق دلالت صريح بر شيعه دوازده امام بودن عطار دارد.

از مصيبت‏نامه عطار درباره حضرت امام حسين عليه‏السلام

در حكايت آن صوفي كه هرگز از دست كسي شربت نخورد، درباره شدت بلاهاي وارده بر كربلائيان گويد:

گرد هم، حيران بماني ز اهل شك13 شمس طبسي(وفات 624 هجري)

شمس معاصر آل افراسياب و محمد عوفي صاحب لباب الألباب بوده و اشعار ذيل بدو منسوب است:

سراج‏الدين قُمري آملي(وفات 625 هجري)

سراج‏الدين شاعري مداح بوده و صدور و بزرگان ري و مازندران را مدح گفته، وي معاصر كمال‏الدين اصفهاني شاعر معروف نيز بوده است.

قُمري در مرثيه ممدوح خود صدرِ سعيد، سيد اوحدالدين گويد:

و در واقعه قتل عز الدين حسين نامي گويد:

كمال الدين اسماعيل اصفهاني(وفات 635 هجري)

كمال الدين از شاعران مشهور نيمه دوم قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجري است. كمال‏الدين در ظاهر پيرو اهل سنت بوده و به مقتضاي زمان و روي كار آمدن رؤساي مذهب شافعي يا حنفي در اصفهان، هر دو گروه را مدح گفته است.

در آن زمان اكثريت مردم اصفهان را اهل سنتِ شافعي و حنفي (كه در محله‏هاي درِدشت و جوباره اصفهان ساكن بوده‏اند) تشكيل مي‏داده‏اند.

با توجه به اين كه كمال‏الدين اسماعيل، بزرگان هر دو گروه را مدح گفته، اما از اختلافات زيادي كه در ميان آنان وجود داشته از هر دو فرقه دل خوشي نداشته. لذا قبل از حمله مغول، در شعري اين چنين تقاضا كرده است.

پس از مدتي آرزوي شاعر برآورده مي‏شود، و با حمله مغولان و سقوط شهر اصفهان، هر دو گروه اهل سنت قتل عام مي‏شوند. در پي اين حمله پس از مدتي در سال 635 هجري، خودِ شاعر هم به دستِ مغول زاده‏اي به قتل مي‏رسد.

مرحوم علامه اميني مؤلف عاليقدر كتاب ارزشمند «الغدير» در كتاب «شهيدان راه فضيلت»، كمال‏الدين را جزو شهدا آورده و از او چنين ياد مي‏كند:

«از ديگر كساني كه در قرن هفتم هجري شهيد گشتند، كمال‏الدين، اسماعيل بن جمال الدين بن عبدالرزاق اصفهاني، متخلّص به كمال است.

نويسنده «الحصون المنيعة» مي‏گويد: از شاعران و اديبان بزرگ و از شيواگويان سِتُرگ بود و از مشهورترين رساگويان اصفهان كه «خلاق‏المعاني» لقب گرفته بود. بلند پايگي و استواري سخن و معاني تازه آوردن، او را در ميان شاعران مقامي ارجمند بخشيده است»16.

كمال در يورش ديوانه‏وار مغول همراه مردم اصفهان در سال 635 هجري كشته شد و در همانجا به خاك آرميد.

كمال ا ز مشاهير شاعران عصر خويش بوده و در اواسط عمر، دست از وابستگي‏ها و دلبستگي‏ها شست و عُزلت اختيار كرد، و بر طريقه شيخ شهاب‏الدين سهروردي بود.

در هر حال ، كمال مذهب خود را به درستي فاش ننموده و هنگامي هم كه درباره مذهب او سؤالي مطرح شده جواب داده است:

كمال الدين اسماعيل نسبت به خاندان عصمت و طهارت ارادت كامل داشته است. كه در اين باره گويد:

كمال در تركيب بندي كه در نعت رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ساخته است، درباره حضرت علي وامام حسن وامام حسين عليهم‏السلام گويد:

(دو گوشواره زيبا، اشاره است به حضرت امام حسن و حضرت امام حسين عليهما‏السلام ).

و در باره امام حسين عليه‏السلام اشعار زير را سروده است:

و درباره لعن قاتلان امام حسين عليه‏السلام گويد: اگر كسي پسري را از آن تو بكشد به عُمْرِ خويش ره لعنتش رها نكني

كمال الدين مرثيه‏اي هم كه براي ركن‏الدين مسعود صاعد از بزرگان اهل سنت اصفهان كه در ماه رجب به قتل رسيده گويد:

1) مظهرالعجائب، منسوب به عطار، ص 234.

2) همان منبع، ص 247.

3) منطق الطير، عطار، تصحيح حميد حميد، مقدمه.

4) انَّما، اشاره است به آيه 55 سوره مبارك مائده (انَّما وليُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ...) بنا به نقل تفاسير، اين آيه در شأن حضرت علي عليه‏السلام كه در حال ركوع انگشتري خود را به سائل بخشيد، آمده است. براي اطلاع بيشتر به كتاب ارزشمند «الغدير» تأليف علامه اميني، ج 3، ص 156 تا 176 مراجعه فرمائيد.

5) مظهرالعجائب، چاپي، ص 247.

6) خسرونامه، منسوب به عطار، به تصحيح احمد سهيلي خوانساري، تهران، بي‏تا، ص 24.

7) ديوان عطار، به كوشش مرحوم سعيد نفيسي، تهراه، 1339، ص 4.

8) اشاره است به حديث معروف حضرت رسول صلي‏الله‏عليه‏و‏آله كه فرمودند: انِّي تارك فيكم الثقلين كتاب الله وعترتي.. حتي يردا عليَ‏ء الحوض.

9) هيلاج نامه، منسوب به عطار، به تصحيح احمد خوشنويس، تهران، 1363، ص 16.

10) خسرو نامه، ص 25.

11) اشك خون، احمد احمدي بيرجندي، تهران، 1369، صفحجات 27 و 28.

12) منطق الطير، عطار، به تصحيح محمد جواد مشكور، تهران، 1353، ص 159.

13) همان منبع، ذيل صفحه 13.

14) نامه آستان قدس رضوي، 1350، ص 59.

15) ديوان سراج‏الدين قُمري آملي، به اهتمام يدالله شكري، انتشارات معين، تهران، 1368، ص 177.

16) ترجمه شهيدان راه فضيلت، مرحوم علامه اميني، مترجم ف، ج، انتشارات الغدير، تهران، 1335، صفحات 23 تا 125َ1

17) ديون كمال اسماعيل به اهتمام بحرالعلومي، تهران، 1348، صف هفت مقدمه.

18) همان منبع، صفحات 620 تا 628

19) منبع قبل.

20) منبع قبل.