محمد رضا انصاري « دلائل الامامة » عنواني است براي مجموعه اي از کتابها و رساله ها که از ديرباز توسط غالبا محدثين و مشايخ حديث و روايت نوشته شده است، و هدف از آن جمع آوري دليلهاي گوناگون براي اثبات يک موضوع معين مي باشد . نسبت به پيشنه تاريخي و نخستين کسي که اقدام به نوشتن مجموعه اي به نام « دلائل » کرد شايد نتوان به نتيجه قطعي دست يافت، ليکن با توجه به قرائن و شواهد فراواني مي‌توان حدس زد که مناظرات و مجادلات عقيدتي ميان فرق مسلمان و بويژه شيعيان و سنيان در قرن دوم هجري، عامل مهمي در ايجاد چنين آثاري باشد . و احتمالا تدوين و جمع آوري مجموعه‌ها و کتابهايي درباره امامت و دلائل آن پيشتر بر تدوين مجموعه ها درباره دلائل نبوت بوده است، زيرا نخستين تنشها و مجادلات ميان مسلمانان درباره مسأله امامت و خلافت شکل گرفت و تمام گروهها در قرن اول هجري و چند دهه نخست قرن دوم هجري در پيامبري و نبوت رسول‌الله(ص ) شک و شبهه اي نداشته‌اند، و احتمالا پس از ظهور زنادقه و ديگر فرق ملحد در نيمه هاي قرن دوم هجري که فعاليت خود را در جامعه اسلامي با تشکيک در نبوت و ديگر اصول ثابت مسلمانان آغاز کردند عامل مهمي در تدوين مجموعه کتابهايي به نام دلايل النبوه بوده باشد گذر کوتاهي بر کتابهاي فهرست، نظير الفهرست ابن نديم و الذريعه شيخ آقا بزرگ تهراني و جز اينها نشانگر درستي گفتار گذشته است . عموما محدثين و راويان سني به تدوين کتابهاي « دلائل النبوة » پرداخته‌اند که مشهورترين آنان دو اثر ابونعيم اصفهاني ( م 430 ﻫ ) و بيهقي ( 458 ﻫ ) مي باشد . علاوه بر اين دو، چند تن ديگر نيز به نگارش دلائل النبوه پرداخته اند، ليکن تمامي اين تدوينها در سالهاي پاياني قرن دوم و يا دهه‌هاي نخست قرن سوم به بعد نگاشته شده است، و اين در حالي است که محدثين شيعه تدوين نخستين کتابهايي درباره ( دلائل ) را از نيمه هاي قرن دوم هجري شروع کرده بودند، و احتمالا پس از در گذشت امام صادق ( ع ) ( م 148 ﻫ ) و در دوران امامت حضرت موسي بن جعفر (ع) نخستين مجموعه هاي حديثي شيعه با نام « دلائل الامامه » ساخته شد . بنا بر گزارش مرحوم تهراني احتمالا نخستين نويسنده و محدث شيعي که به ساختن چنين اثري با نام « دلائل » پرداخته است، ابوالحسن احمد بن محمد بن رباح القلاء مي باشد .[1] او از اصحاب و شاگردان و راويان حديث دو امام يعني امام صادق و امام کاظم ( ع ) بوده است . پس از او گروهي ديگر به ساختن و تدوين چنين مجموعه‌هايي مبادرت کردند . [2]ليکن متأسفانه بجز تعداد اندکي ـ هيچ يک از اين مجموعه‌ها و کتابها به ما نرسيده و در طي قرون از ميان رفته است و تنها نام و گاهي بعضي نقل قولها و روايت از آنها در ديگر نوشته ها به يادگار مانده است . تنها اثر کهني که تا کنون بر جاي مانده و در دسترس ما قرار دارد همانا کتاب « دلائل الامامه » نوشته محمد بن جرير بن رستم طبري است، که غرض از اين نوشتار بررسي و تحليلي درباره کتاب و مؤلف آن و مروري بر روايات تاريخي و مجموعه دلائلي است که جمع آوري نموده است . پيش از آنکه به کتاب دلائل طبري بپردازيم گذري اجمالي بر پيشينه تاريخي و اهداف نويسندگان دلائل و ساختار اين گونه کتابها مي نماييم . پيامبر اسلام (ص) در مدت 23 سال تلاش گسترده اي را براي تبليغ رسالت نمود، او براي اين منظور از کليه راهها و وسائل ممکن و عادي و غير عادي و نامعقول و غير متصور براي مردمان مکه و مدينه و جزيرة العرب را تجربه نمود . او گاهي براي مردم سخن مي گفت، و گاهي آيات قرآن را تلاوت مي کرد، و در فرصتي مناسب معجزه اي را ارائه مي داد . و به طور کلي سعي و غرض او تنها ارشاد و هدايت مردم بود، و طبيعي است که در اين گونه وقايع همگي شاهد و ناظر تمام حوادث و رخدادها نخواهند بود، بلکه تنها گروهي در جريان واقعه قرار خواهند گرفت، و اين گروه اندک نيز هرکدام با توجه به دقت و مبالات و مقدار درک و فهم خود نظاره‌گر واقعه مي‌شوند، بگونه‌اي که بعدها هر يک از حاضرين در آن واقعه، حوادث و وقايعي را که ديده است با تفاوت و اختلافات روايت مي کند. از اين رو تنها گروه کمي از اصحاب رسول الله ( ص ) ناظر بسياري از حوادث صدر اسلام بوده‌اند و اکثريت مسلمانان تنها حوادث متفرقه‌اي را مشاهده کرده و حتي از اين گروه نيز بعدها حوادث و وقايعي را که ناظر بوده‌اند به علل سياسي و درگيريهاي عقيدتي انکار نموده و از روايت و بازگويي آن خودداري کرده، و يا آن را در ذهن خود و منطبق با اميال نفساني و شرايط سياسي روز بازسازي نموده و به روايت آن پرداخته است . مسلمانان در طي 23 سال حوادث فراواني را پشت سر گذاشتند، ليکن گرفتاريها و مشغله‌هاي فراوان ( و بويژه در 10 سال هجرت ) همچون هجرت از مکه و رها نمودن زن و فرزند و خانه و آغاز کردن زندگي جديد در شهري ديگر و شرکت در دهها جنگ و غزوه و سريه و رفتن به مأموريتهاي تبليغي در اطراف جزيرة العرب، و جز اينها همگي عواملي بودند که آنان را از پرداختن به عوامل پيروزي و علل آن و معجزات و کارهاي خارق العاده پيامبر و ديگر حوادث و وقايع آن دوران باز داشت . پس از وفات پيامبر و وقوع حوادث تلخ خلافت که اثر جبران ناپذيري در ميان مسلمانان بر جاي گذاشت و وقايع پس از آن همچون جنگهاي رده و فتوحات که گروه فراواني از صحابه کشته شدند، و يا حوادث ديگري همچون جنگهاي جمل و صفين و نهروان و استيلاء معاويه بر حکومت اسلامي، همه اين حوادث بقدري سهمگين و پر تنش بوده است که جامعه اسلامي را از پرداختن به دوران طلايي صدر اسلام و حضور رسول الله ( ص ) و يادداشت معجزات و گفتارها و کردار آن حضرت بازداشت .
لطفا منتظر باشید ...
