سالشمار تاريخ پيامبر خدا حضرت محمدبن عبدالله(ص) - سال شمار تاریخ پیامبر خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) نسخه متنی

سالشمار تاريخ پيامبر خدا حضرت محمدبن عبدالله(ص)

نويسنده: حامد منتظري مقدم

يادداشت

«سال شمار وقايع» يا «كرونولوژي» با آن كه نه توصيف كاملي از رخدادهاي تاريخي است و نه تحليلي گويا درباره آنها، اما به هر رو، از ديرباز ساختاري مهم در ابعاد نگارش تاريخ به شمار مي‏آمده‏است ؛ زيرا فهرست سال به سالِ حوادث، كه چارچوبي از وقايع تاريخي است، هم درك نزديك‏تري از بستر زماني رويدادها را ممكن مي‏نمايد و هم سنجش ميان آنها را آسان مي‏سازد.

«سال شمار تاريخ پيامبر خدا، حضرت محمدبن عبدالله(ص)». چكيده‏اي است فهرست‏وار از كليات تاريخ زندگاني آن رسول كريم كه در تنظيم آن كوشش شده تا موارد ذيل مراعات گردد:

1. با تكيه برمهم ترين منابع تاريخ اسلام، تنها بر آراي مشهور بسنده شود؛

2. از ذكر وقايع ساختگي دوري گردد؛

3. همگام با ارائه توصيفي رويدادها، گذري بر تحليل آنها نيز به عمل آيد؛

4. در دو ستون جداگانه، از سويي بنابر تاريخ «عام الفيل» با رمز (ع .ف) حوادث بر اساس روند طبيعي «از ولادت تا وفات» شناسايي شود و از سوي ديگر، بر اساس تاريخ پيش با رمز (پ) و پس از «هجرت» با رمز (هـ) سال شمار حاضر به گونه‏اي رسمي فراهم آيد.

بديهي است كه اين مجال كوتاه را ياراي پرداختن به تفصيل وقايع نمي‏باشد. هم چنين پس از استناد مطالب آن به «ديدگاه جمعيِ» منابع تاريخ اسلام (مذكور در پايان نوشتار)، ذكر تك تك موارد و ارائه تمامي استنادهاي گردآمده نيز ضرورتي نمي‏يابد.

1 ع . ف ( 53 پ.)

«مكّه»، شهري در جزيرة‏العرب با ديرينه‏اي توحيدي، در دوره‏اي از سَروري تجارت پيشگان و برده داراني از قبيله «قريش»، خود كانون شرك و بت پرستي است و تنها شماري چند به كيش ابراهيم نبي (ع) مانده اند. روز هفدهم و به قولي دوازدهم ـ ماه ربيع الاول ، پنجاه وپنج روز پس از حادثه «فيل»1، از تبار يكتاپرستان و از خاندان ارجمند «بني هاشم»، حضرت محمدبن عبدالله بن عبدالمطلب (ص) پس از وفات پدر، از بانويي به نام «آمنه»(ع) زاده مي‏شود و به نشان از رسالتي الهي، كه به او واگذار خواهد شد، ايوان كسري در هم فرو مي‏شكند و آتشكده فارس به خاموشي مي گرايد.2

1ـ 6ع . ف ( 53 ـ 48پ.)

دوران خردسالي حضرت محمد(ص) به دور از شهر و در طبيعتي پاك ، به دايگي «حليمه سعديه» سپري مي‏گردد و در پايان اين دوره به دامان خانواده در مكه مكرمه بازگردانده مي‏شود.

6 ع .ف ( 47پ.)

همراه با مادر براي ديدار ازخويشان وزيارت مزار پدر به يثرب سفر مي‏كند، اما در راه بازگشت به مكه، مادر در سرزمين «ابواء» وفات مي‏يابد.

8 ع . ف ( 45پ .)

با درگذشت «عبدالمطلب»، بزرگ مكّيان و نياي حضرت محمد(ص)، كه پيش از اين، عهده‏دار كفالتش بود، عمويش، «ابوطالب»، كه خود از سروران قريش است، پذيراي اين مهم مي‏گردد.

12ع.ف (41پ.)

حضرت محمد(ص) كه در كاروان تجاري ابوطالب به شام، سفر مي‏كند، پس از آن كه در «بصري» رسالت الهي آينده‏اش از سوي «بحيرا»ي3 راهب شناسايي مي‏شود و عمويش در باره حراست از وي هشدار مي‏يابد، از ميانه راه به مكه بازمي‏گردد.

20 ع .ف (33پ .)

محمد «امين»(ص) با حضور در پيمان «حلف الفضول»، به دفاع از ستمديدگان برمي‏خيزد. جنگ «فِجار» در ماه حرام، درمي‏گيرد كه هيچ يك از بني هاشم در آن شركت نمي‏جويند.4

25ع .ف (28پ.)

پس از سرپرستي امانت دارانه حضرت محمد(ص) در كاروان تجارتي «خديجه» (س) در سفر به شام، آن زنِ توانمند خويشتن را به كابين امين (ص) درمي‏آورد.

35ع .ف ( 18پ.)

درتعمير كعبه، داوري حضرت محمد(ص) در ميان بزرگان قريش ، به نزاع اينان بر سر نصب «حجرالاسود» پايان مي‏بخشد. در حدود همين سال5، بروز خشكسالي، خود بهانه‏اي مي‏شود تا «علي بن ابي‏طالب» تحت پرورش مستقيم حضرت محمد (ص) قرار گيرد.

40 ع.ف (13پ .)

با وحي الهي، در غار «حرا» حضرت محمد(ص) به پيام آوري آيين «اسلام» مبعوث مي‏شود. در دوران دعوت پنهاني، خديجه(س)، علي (ع) ومعدودي ديگر ايمان مي‏آورند و از امتياز «سابقان» در اسلام برخوردار مي‏گردند.

43ع.ف (10پ.)

در دعوت رسول خدا (ص) از خويشاوندان به اسلام، «ابولهب» كارشكني مي‏كند و حضرت علي(ع)، تنها اجابت كننده رسول خدا (ص) به وزارتش برگزيده مي‏شود. مدتي بعد، با فراخوان عمومي، دعوت «آشكارا» به اسلام آغاز مي‏شود. نويد «برابري» انساني از سوي اين آيين تازه، موجب گرايش شماري از رنج ديدگان بدان مي‏شود وگاه نيز در سايه اسلام آوردن مهتري از يك طايفه، رشد اسلام فزون تر مي‏گردد. كفار قريش كه سخت برآشفته‏اند، ناموفق از تطميع حضرت محمد(ص) و حامي بزرگ او، ابوطالب (رحمة‏الله‏عليه) به آزار شديد نوكيشان مسلمان مي‏پردازند.

45ع.ف ( 8 پ.)

كوثر نبوي ، حضرت فاطمه(س) ولادت» مي‏يابد تا ذريه پيامبر(ص) در ميان فرزندان او امتداد يابد. با فرمان پيامبر(ص)، گروهي از مسلمانان به سرپرستي «جعفربن ابي طالب» (رحمة‏الله عليه) به «حبشه» مهاجر و پناهنده مي‏شوند. قريش نيز در بازگرداندن ايشان ناكام مي‏ماند.

47 ـ 50 ع.ف (6ـ3 پ .)

با وجود ترفندهاي مخالفان در تخريب شخصيت پيامبر اسلام (ص) و نيز شكنجه وسيع نومسلمانان، اسلام در مكه، درحال ريشه دوانيدن است و اين بار مشركان در سركوب آيين تازه، بر «محاصره همه جانبه» پيروان آن، با يكديگر هم پيمان مي‏شوند. مسلمانان ناگزير به گذران دوران بسيار سخت، در شعب ابوطالب محصور مي‏شوند.

50 ع.ف (3پ .)

با امداد غيبي، پيمان نامه قريش به وسيله موريانه خورده مي‏شود و مسلمانان از حصر خارج مي‏گردند، اما وفات پياپي دو حامي بزرگ، خديجه(س) و ابوطالب(ع) ، پيامبر(ص) و مسلمانان را بسيار حزين مي‏سازد (عام الحزن). سفر تبليغي رسول‏الله (ص) به «طائف» پس از بي مهري ِ شديد طايفيان، تنها با اسلام آوردن غلامي به نام «عداس» به كام مي‏گردد. «سوده» دختر «زمعه»، به ازدواج پيامبر(ص) درمي‏آيد.

51 ع.ف (2پ .)

پيامبر خدا(ص) در سفري معنوي، نخست به «بيت المقدس» و سپس به «معراج» برده مي‏شود.

در موسم حج، در «عقبه»، شش تن يثربي خزرجي به اسلام مي‏گرايند. اينان، كه از يهوديان «يثرب» مژده آمدن آييني نوين را شنوده بودند، با بازگشت به ديار خود، سخن از اسلام را در هر كوي و برزن مي‏گسترانند.

52 ع.ف (1پ .)

نخستين پيمان «عقبه مِني» (بيعت النساء) با گِرَويدن دوازده تن خزرجي به اسلام و پذيرش اصول آييني آن، منعقد مي‏شود. رنجيدگيِ يثربيان از جدال ديرين ميان «اوس» و «خزرج» زمينه‏اي است تا آنان شيفته مضامين كتاب آسماني حضرت محمد(ص)، «قرآن»، شوند. تلاش‏هاي «مصعب» ـ مبلّغ اسلام در يثرب ـ و ديگر مسلمانان گفت و گو درباره اسلام را در آن شهر گسترش مي‏دهد.

53 ع.ف (1 هـ)

دومين پيمان «عقبه مِني» (بيعت الحرب) با اسلام هفتاد و اندي يثربي و تعهد ايشان به دفاع از رسول الله (ص) برگزار مي‏شود كه از آن ميان، دوازده تن، «نقيب» و نماينده پيامبر(ص) در بين تيره‏هاي گوناگون مي‏گردند، از آن پس به فرمان حضرت رسول(ص) مسلمانان مكّه به يثرب هجرت مي‏نمايند. شخص رسول خدا(ص) نيز پس از پيش‏مرگ شدن حضرت علي(ع) در «ليلة المبيت»، در يكم ربيع الاول، همراه با ابوبكر و يك راهنما، مخفيانه به يثرب (مدينة النبي«ص») مهاجرت مي‏كند تا بدين‏سان پليدترين توطئه مشركان در قتل شراكتيِ آن حضرت نافرجام مانَد.

در آستانه تشكيل حكومت اسلامي در يثرب، پيامبر(ص) مسجدي در «قبا» و نيز مسجدالنبي(ص) ـ پايگاه مركزي اسلام ـ را در «مدينه» بنا مي‏كنند. «اذان» شعار اجتماع مسلمانان مي‏شود. پيمان اخوّت (برادري) در ميان انصارِ يثربي و مكّيانِ مهاجر و نيز پيمان دفاعي مشترك با يهوديان منعقد مي‏شود. حضرت علي(ع) نيز به اخوّت پيامبر(ص) درمي‏آيند. در كنار اين همه، جاه طلباني همچون عبدالله بن ابيّ كه از اين پس كارشكني‏هايي هم خواهند داشت، منافقانه به اسلام اعتراف مي‏كنند. «عايشه»، دختر ابوبكر، به ازدواج رسول خدا(ص) درمي‏آيد. مسلمانان از پايگاه خود در مدينه، سه «سريه» و مانور نظامي پياپي برگزار مي‏كنند. غزوه «ابواء» با حضور شخص پيامبر(ص) به انعقاد پيمان با خاندان «ضمرة» مي‏انجامد تا در مجموع، آغازي مقتدرانه و صلح‏جويانه در روند حركات نظامي مسلمانان ثبت شود.

54 ع.ف (2 هـ)

تهديد حيات تجاري قريش و پي‏گيري كاروان ايشان از سوي مسلمانان، ابتدا دو غزوه «بواط» و «ذات العشيرة» را مي‏آفريند و سپس در سپيده‏دمان هفدهم رمضان به جنگ بزرگ «بدر» پيوند مي‏خورد. در اين نبرد نابرابر، مسلمانان به پيروزي چشمگيري بر ابوسفيان و سپاه مكّي‏اش دست مي‏يابند. براي آزادي اسراي مشرك، رسول خدا(ص) به جز وجه نقد، سوادآموزيِ هر اسير به ده تن مسلمان را نيز تعيين مي‏كنند. كعبه به جاي بيت المقدس، قبله مسلمانان مي‏شود. تحرّك نظامي ـ سياسي مسلمانان با انجام غزواتي چون بدر الاولي، سويق، كُدر و چند سريه، هم چنان ادامه مي‏يابد. يهود «بني‏قَيْنُقاع» پس از پيمان‏كشي به خروج مهم خود از يثرب تن در مي‏دهند. «رقيه»(ع)، دختر رسول خدا(ص) وفات مي‏يابد و حضرت فاطمه(ع)، ديگر دختر ايشان و بانوي بزرگ اسلام، همسر حضرت علي(ع) مي‏شوند.

55 ع.ف (3 هـ)

«ام كلثوم»(ع) دختر پيامبر(ص) همسر عثمان مي‏شود و «حفصه» و «زينت»، دختران «عُمر» و «خزيمه»، به نكاح رسول(ص) درمي‏آيند. نخستين نواده پيامبر(ص)، حضرت حسن(ع) از مادرش فاطمه(ع)، زاده مي‏شود. بالغ بر ده غزوه و سريه رخ مي‏دهد كه قتل برخي از معارضان اسلام را هموار مي‏سازد. در جنگ بزرگ «اُحد»، تهاجم سنگين مشركان مكّه پس از ناكامي اوليه، به دنبال شبيخوني به عقبه سپاه اسلام، به نفع مكّيان تمام مي‏شود و با آشفتگي مسلمانان، تنها علي(ع) و زني «نسيبه» نام و معدودي ديگر بر حراست از رسول خدا(ص) پايداري مي‏كنند. پس از فروكش كردن جنگ، با وجود داغ كشتگاني چون «حمزه»، عموي پيامبر(ص) و سردار اسلام، مسلمانان با اجراي نمايشي نظامي در «حمراء الاسد»، مكّيانِ در حال بازگشت را مي‏هراسانند و نيز به حاكميت اسلام در يثرب بقا مي‏بخشند. كشتار فجيع دو گروه تبليغي در «بئر مئونه» و «رجيع»، مدينة الرسول(ص) را غمبار مي‏سازد.

56 ع.ف (4 هـ)

يهود «بني‏نضير» در پي توطئه قتل رسول خدا(ص) به رويارويي با مسلمانان و سپس به خروج از يثرب تن مي‏سپارند. غزوه «ذات الرّقاع» كه در نجد درمي‏گيرد، پس از گريز خصم، به بازگشت پيروزمندانه سپاه اسلام مي‏انجامد. در آن غزوه، نماز «خوف» برپا مي‏شود. غزوه «بدر الوعد» با نيامدن سپاه مكّه و تخلّف از وعيدي كه ابوسفيان در پايان جنگ احد نموده بود اقتدار مسلمانان را آشكارتر مي‏سازد. دومين نواده رسول خدا(ص)، حسين بن علي(ع) ولادت مي‏يابد. رسول خدا با «امّ سلمه» ازدواج مي‏كنند.

57 ع.ف (5 هـ)

غزوه‏اي در «دومة الجندل»، در نزديكي دمشق بي‏وقوع جنگ در واع مي‏شود. در دفع تهاجم سپاه ده هزار نفري «احزاب» مشرك، به پيشنهاد «سلمان» يثرب با حفر خندق محصور مي‏گردد. تلاش در نفوذ به يثرب با ضربت حضرت علي(ع) نافرجام مي‏ماند. «نعيم» با طرح خدعه، ميانه احزاب و يهود «بني‏قريظه» را بر مي‏آشوبد. سرانجام، با امداد خداوندي سرما و توفاني شديد مهاجمان را وامي‏دارد تا شبانه دست از حصر بشويند. پس از آن، با عزم رسول الله(ص) در دفع يهوديان پيمان‏شكن بني‏قريظه و با داوري «سعد بن معاذ» اوسي چند صد مرد يهودي كشته مي‏شوند. «بني المصطلق» كه قصد حصر مدينه را داشتند، در غزوه «مريسيع» سخت سركوب مي‏گردند. در اين ميان، ازدواج پيامبر(ص) با «جويرية» از بني‏المصطلق سبب مي‏شود تا مسلمانان نيز سهم خود را با آزادسازي اسراي ايشان ببخشايد. «زينب»، دختر «جحش»، نيز به نكاح رسول(ص) درمي‏آيد.

58 ع.ف (6 هـ)

در ادامه دفع توطئه‏ها، قريب پانزده اعزام نظامي ديگر به وقوع مي‏پيوندد كه گاه بي‏جنگ به انجام مي‏رسد و گاه همراه با پيكاري خونين. سرفرازي مسلمانان در عموم اين مانورها زمينه‏ساز مي‏شود تا ايشان آهنگ مكّه و حج نمايند. اما مكّيان ممانعت مي‏نمايند و «عثمان»، فرستاده پيامبر(ص) را بازداشت مي‏كنند از اين رو مسلمانان در بيعت «رضوان»، با رسول كريم(ص) همداستان مي‏شوند، اما سرانجام با وقوع صلح «حديبيّه» و توافق بر توقف ده ساله جنگ، قصد عمره مي‏نمايند و به انجام حج در سال پسين دل مي‏سپارند. در مجالي كه از اين سازش فراهم مي‏آيد، پيامبر(ص) از مدينه با ارسال سفير، پادشاهان ايران، روم، حبشه، يمن، مصر و... را به اسلام فرا مي‏خواند. پيامبر(ص) با «ام حبيبه» دختر ابوسفيان، ازدواج مي‏كنند و «ماريه» از سوي حاكم مصر به رسول(ص) هديه مي‏شود. (اين سال آشتي آميز را «سنة الاستيناس» خوانده‏اند.)

59 ع.ف (7 هـ)

با برگزاري غزوه خيبر و قلعه گشايي علي(ع)، يهود سرفرود مي‏آورندو شادي اين فتح با بازگشت جعفر و ديگر مهاجران از حبشه فزوني مي‏يابد. پيامبر(ص) «صفيّه» را از ميان اسيران به نكاح خود درمي‏آورند. به دنبال حركت نظامي مسلمانان، يهوديان فدك پيشاپيش به عقد صلح رو مي‏آورند. زينب، زني از خيبر رسول الله(ص) را به طعامي مسموم بيمار مي‏سازد، بالغ بر ده تحرّك نظامي ديگر از سوي نيروهاي مسلمان روي مي‏دهد. پيامبر(ص) با «ميمونه» دختر حارث، ازدواج مي‏كند. «زينب» دختر رسول خدا(ص) وفات مي‏يابد. (اين سال فتح و پيروزي را «سنة الاستغلاب» ناميده‏اند.)

60 ع.ف (8 هـ)

قريب پانزده سريه و غزوه واقع مي‏شود. در اين بين، غزوه «موته» در نبرد با سپاه عظيمي از روم به شهادت جعفر و دو سردار ديگر اسلام مي‏انجامد و سپاه به ترفند «خالد بن وليد» تازه مسلمان، به يثرب بازگردانده مي‏شود. با فاصله چندين سريه، پيمان شكني قريش زمينه گشايش مكّه و وقوع مهم‏ترين فتح اسلامي را فراهم مي‏سازد. تلاش‏هاي بازدارنده ابوسفيان از اين فتح نافرجام مي‏ماند و او خود نيز ناگزير به پذيرش اسلام مي‏گردد. خانه كعبه از بتان زدوده مي‏شود و مكّيان پناهنده به اسلام، همگي آزاد گشته (طالق) حضرت رسول(ص) مي‏گردند. خالد به انهدام بت «عُزّي» و ديگر مهاجر تازه يعني «عمروعاص» به انهدام بت «سواع» مأمور مي‏شوند تا هم باورهاي جاهلانه شكست يابد و هم نومسلمانان كار آمد شوند. در سريه «بني‏جزيمه» خالد به كينه شخصي كشتار مي‏كند و پيامبر(ص) كه غمين از اين جرم است، حضرت علي(ع) را مأمور دلجويي و جبران خطا مي‏كند. در غزوه بزرگ «حنين» مسلمانان به سركوبي سپاه «هوازن» و «ثقيف» كه در ابتداي ستيز پيش تاخته بودند، نايل مي‏شوند و اين ظفر به پيروزي نهايي سپاه اسلام بر ثقيف در غزوه «طايف» پيوند مي‏خورد. هزاران اسير هوازني بخشوده مي‏شوند و در تقسيم غنايم حنين، براي «تأليف قلوب»، جانب سران پيشين شرك و «طلقاء» مراعات مي‏شود. رسول خدا(ص) پس از انجام عمره در ماه ذي‏قعده و تعيين جواني «عتاب» نام بر امارت مكه به يثرب باز مي‏گردد. مسلمانان حج به جا مي‏آورند. «ابراهيم» يگانه پسر پيامبر(ص) از مادرش ماريه ولادت مي‏يابد. مأموران مالياتي به بلاد تابعه اعزام مي‏گردند.

61 ع.ف (9 هـ)

پس از وقوع چند سريه، پيامبر(ص) حضرت علي(ع) را به جانشيني خود در مدينه مي‏گمارد و عزم تبوك و دفع سپاه روم مي‏كند، اما اين سفر بي‏هيچ رويارويي به اسلام اميران «حمير» مي‏انجامد. در راه بازگشت، مسجد «ضرار» ويران و توطئه منافقان خنثي مي‏شود. «ام كلثوم» دختر رسول(ص)، وفات مي‏كند. حضرت علي(ع) در حج، مأمور ابلاغ سوره «برائت» مي‏گردند. گروه‏هايي از قبايل عرب (وفود) به مدينه مي‏آيند و اسلام اعلام مي‏نمايند. ابراهيم فرزند پيامبر(ص) در شيرخوارگي در مي‏گذرد.

63ـ 62 ع.ف (11 ـ 10 هـ)

با ادامه اقبال «وفود»، اسلام در «شبه جزيره عربستان» گسترش روزافزون مي‏يابد. پيامبر مكرّم(ص) «حجة‏الوداع» به جا مي‏آورند و در راه بازگشت، در «غدير خُم»، بنا به وحي الهي، حضرت علي(ع) را به خلافت برمي‏گزينند. در وفد «نجران»، هيأت مسيحي از مباهله و احتجاج طرفيني به درگاه الهي، سرباز مي‏زنند. رسول الله(ص) به نامه «مسيلمه» كه مدعي دروغين پيامبري است، پاسخ مي‏گويند. با بروز آخرين بيماري پيامبر(ص) آن حضرت در «بقيع» براي گذشتگان آمرزش مي‏جويند و نيز سپاهي به سرداري «اُسامه» جوان براي نبرد با روميان تجهيز مي‏نمايند. «وصيت» رسول خدا(ص) (درباره جانشيني‏اش) كتابت نمي‏شود و اصرار آن بزرگوار به شركت در سپاه اسامه، با بازماندن كساني در مدينه مواجه مي‏شود. پيامبر خدا(ص) در حضور ديدگان ماتم زده خاندانش به «لقاءالله» مي‏شتابند و پيكر مطهّرشان به دست علي(ع) و تني چند از بني‏هاشم تدفين مي‏شود. در همين مجال، پس از برپايي غوغايي در «سقيفه» از سوي برخي از انصار و مهاجران «ابوبكر» به خلافت برگزيده مي‏شود.

ـ واقدي، المغازي، تحقيق د. مارسدن جونز، افست، قم، مكتب الاعلام الاسلامي.
ـ ياقوت حموي، معجم البلدان، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1399 ق.
ـ يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، بيروت، دار صادر.

ـ طبري، تاريخ الطبري، افست، منشورات مكتبة ارومية.
ـ عسقلاني، الاصابة في تمييز الصحابة، بيروت، دار احياء التراث العربي.
ـ مسعودي، التنبيه والإشراف، تحقيق عبدالله اسماعيل الصاوي، قاهره، دارالصاوي.
ـ مسعودي، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقيق محمد محي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالمعرفة، 1368 هـ .
ـ مفيد، الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث.

* ساير منابعي كه از آن‏ها استفاده شده است:
ـ ابن‏اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر و داربيروت.
ـ ابن سعد، الطبقات الكبري، تحقيق محمد عبدالقاهر عطاء، بيروت، دارالكتب العلميه، 1410 هـ .
ـ ابن قتيبة، المعارف، تحقيق ثروة عكاشة، منشورات شريف رضي.
ـ ابن هشام، السيرة النبوية، تحقيق مصطفي السّقا و...، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة التاريخ العربي، 1413 هــ .

1 ) ابن سعد، الطبقات الكبري، ج1، ص80؛ در حادثه «فيل»، با سنگسار شدن «ابرهه» و پيل سوارانش به وسيله پرندگان «ابابيل»، خانه «كعبه» از هجوم سپاه ابرهه محفوظ ماند.

2 ) يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، ج2، ص8.

3 ) مسيحيان، «بحيرا» را به نام «سرجس» و يا «جرجس» شناخته‏اند. ر.ك. به: مسعودي، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج1، ص75.

4 ) يعقوبي، همان، ص15.

5 ) با محاسبه دوران كودكي علي(ع) مي‏توان سي و پنجم عام‏الفيل را آغاز پرورش او از سوي پيامبر(ص) دانست.