پژوهشي درباره كتاب «جامعه» - پژوهشی درباره کتاب جامعه نسخه متنی

نشريه دانشكده الهيات دانشگاه فردوسي مشهد ـ شماره51و52 ، سال79-80

پژوهشي درباره كتاب «جامعه»

محسن حسين‌زاده باجگيران

دانشكده الهيات دانشگاه فردوسي مشهد

چكيده

بسياري از حديث پژوهان، نخستين كتابي را كه در سير تاريخي حديث شيعه به نگارش درآمده، كتاب «جامعه» مي‌دانند. جامعه، نام مهمترين كتابي است كه علي (ع) آن را به خط مبارك خويش قلمي كرده است. با توجه به اهميت اين كتاب در نحوه اسناد احاديث شيعه، نگارنده در اين نوشتار به اثبات وجود آن و بررسي محتوا و ويژگيهاي آن پرداخته و سخن اصلي وي اين است كه نامهاي مختلف ذكر شده در متون نشان دهنده كتابهايي مختلف نيست بلكه اين عناوين تنها نامهايي است براي دو كتاب جفر و جامعه.

كليد واژه‌ها: جامعه، جفر، صحيفه علي (ع) مصحف فاطمه (س)، اسناد جامعه و راويان آن، فقه شيعه، ارسال.

جامعه نام مهمترين كتابي است كه علي (ع) به خط مبارك خود آن را قلمي كرد. (صفار، 151). به دليل اهميت اين كتاب در اسناد شيعه به نبي اكرم (ص) (شارع) نگارنده براي آشنايي با نحوه نگارش، محتوا و ميزان شهرت آن در ميان ياران امامان (ع) به پژوهش پرداخت كه نتيجه اين پژوهش به پيشگاه صاحبان علم و معرفت تقديم مي‌گردد.

در متون مذهبي و احاديث كتابهايي با نامهاي: كتاب علي (عاملي، 17/522)، صحيفه علي (صفار، 145)، جامعه (كليني، 1/239)، جفر (همان، 241)، جفر ابيض (كليني، 1/241 و شيخ مفيد 257)، جفر احمر ( كليني، 1/241)، عبيطه (صفار، 141)، جفر جامع، صحيفه الفرائض (طوسي، تهذيب الاحكام، 9/273) و صحيفه العتق به علي (ع) منسوب است. اما آيا اين نامهاي مختلف، حكايت از كتابهاي مختلف و گوناگون نيز دارد؟

با تأمل در روايات بسياري كه اين نامها در ضمن آنها بدست ما رسيده، به اين نتيجه مي‌رسيم كه علي (ع) سه كتاب با خط مبارك خود نگاشته‌اند: جفر، جامعه و مصحف فاطمه (س). املا كننده جفر و جامعه پيامبر اكرم (ص) و املا كننده مصحف فاطمه (س) چنانكه از مفاد برخي روايات معلوم مي‌شود حضرت زهرا (س) بوده‌اند (كليني، 1/289). در مورد ديگر كتابهايي كه به علي (ع) نسبت داده‌اند، بايد يكي از دو احتمال زير را بپذيريم:

الف- به اعتبارهاي گوناگون، به يك كتاب نامهاي مختلف داده‌اند.

ب- برخي از نامها، نامي براي يك كتاب مستقل نيست، بلكه نامي براي بخشي از يك كتاب است.

چگونگي و چرايي اين نتيجه‌گيري چنين است:

الف: كتاب علي‌(صفار، 147)، صحيفه علي (صفار، 148 و كليني 1/59)، جفر و جامع (كليني، 1/241؛ فيض كاشاني، الوافي، 2/135) جامعه نامهاي مختلف يك كتاب مي‌باشند و دليل آن، ويژگيهاي يكساني است كه درباره آنها ذكر شده است. سه ويژگي مهم اين كتابها كه با نامهاي بالا آمده، بدين قرار است:

1) املاي آنها از رسول خدا (ص) و خط آلان از علي (ع) است.

2) محتواي همه آنها احكام است و حتي عبارت «ارش الخدش» (ديه خراش» در آنها تكرار شده است.

ب: جفر ابيض (عسكري، 2/327) و جفر (صفار، 161) نيز دو نام براي يك كتاب هستند؛ آن هم به دليل دو ويژگي يكساني است كه در روايات ذكر شده است. اين ويژگيها عبارتند از:

1) محتواي آن ذكر حوادثي است كه در آينده رخ خواهد داد.

2) املاي آنها از رسول خدا (ص) و نگارش آن توسط علي (ع) انجام گرفته است.

البته در برخي روايات از جفر با عنوان كتاب علي نيز ياد شده (كليني، 1/ 168و 169) كه با توجه به ويژگيهاي ذكر شده مشخص مي‌شود كه در روايت، جفر مورد نظر است يا جامعه.