بازيافته­هايي از طبقات ابن سعد - بازیافته هایی از طبقات ابن سعد نسخه متنی

کيهان فرهنگي ـ شماره 61 ، فروردين 1368

بازيافته­هايي از طبقات ابن سعد

محمد رضا انصاري

اسلام از هنگام ظهور و انتشار خود تغييرات بسيار ژرفي را نخست در محيط عربستان آن روز پديد آورد و سپس به تدريج اين دگرگونيها را در سرتاسر منطقه نفوذ خود گسترش داد. اين تغييرات به حري سريع و برق آسا بود که ناظر را به حيرت و تعجب وامي­دارد که چگونه فردي تنها و با گروه اندکي از ياران جان بر کف وفادار خود توانست مردمي بدوي و تند خوي را آن گونه تغيير دهد که پس از سالهاي اندکي نه تنها نفوذ خود راه در شبهه جزيره عرب گسترش داد بلکه به مصاف دو امپراطوري بزرگ آن روز جهان رفت. بررسي در منابع تاريخ اسلام نشان مي­دهد که شخصيت پيامبر (ص) به اندازه اي جذاب و پرنفوذ و مؤثر بوده است که همگي را تحت تأثير خود قرار مي­داده است. از مسائل بسيار مهم و عجيب در رابطه با پيامبر (ص) آن است« است که او علي التحقيق تنها شخصيت تاريخي است که کليه لحظات زندگي او را به طور دقيق ثبت و ضبط شده است. از جزئي ترين مسائل خصوصي و شخصي پيامبر از قبيل نحوه راه رفتن، نماز خواندن، آب و غذا خوردن، نوع انگشتر، رنگ مو، محاسن، چگونگي حجامت، کوتاه کردن سبيل، نوع لباس، نحوه خوابيدن، جنس کفش، خف، مسواک، شانه، شمشير، شتر، چهارپايان او، خادمان و حتي چاه­هايي که آن حضرت از آنها آب آشاميده است تا مسائل بسيار مهمي که مربوط به رسالت و تبليغ احکام و فرماندهي جنگها و ديگر مسائل حکومتي و از قبيل پذيرفتن سفرا و نمايندگان قبايل عرب و کشورهاي همسايه، اصحاب و ياران او و نام و تعدادشان در جنگ را به طور دقيق و منظم ثبت و ضبط نموده­اند. اين دقت و کنجکاوي در زندگي پيامبر و رفتار و کردار او و اطرافيانش پس از وفات پيامبر حالت جدي­تر به خود گرفته، زيرا منبع احکام و تشريعات اسلام بر دو پايه کتاب و سنت استوار است ، و سنت چيزي جز گفتار و کردار و تقرير آن حضرت (و ديگر معصومين) نمي­باشد. از اين رو سخنان و کارهاي او همگي در حکم قانون نمي­باشد، لذا تا هنگامي که پيامبر در ميان مسلمانان بود به سادگي مي­شد احکام شرعي را از او در يافت نمود، ليکن پس از درگذشت آن بزرگوار اين سنت او بود که مي­توانست ره گشاي مشکلات مسلمانان باشد. بدين خاطر حديث و روايت و به تبع آن راوي و محدث اعتبار و ارزش والايي در ميان جوامع اسلامي يافتند. در آغاز حديث شامل کليه وقايع و آنچه که متعلق به دوران پيامبر اعم از مسائل مربوط به تفسير آيات قرآن و اسباب نزول آنها و يا تشريع احکام و عبادات و تاريخ جنگهاي پيامبر و خصوصيات آنها و غيره بود. ليکن بتدريج گروهي از محدثين و راويان به مسائل مربوط به سيره پيامبر (به معني خاص) و مغازي (جنگها و پيکارها) پرداختند و شروع به جمع آوري اطلاعات و طبقه بندي آنها نمودند. نمي توان گفت که محدثين نخستين افرادي بودند که سيره نويسي را شروع کردند. در آغاز اين گونه بحثها با عنوان (مغازي) که در لغت به معني جنگها و لشگرکشيهاي پيامبر مي باشد نام گذاري شده، اما اختصاص به آنها نداشت و تمام دوران نبوت (از بعثت تا وفات) و کليه حوادث و وقايع اين دو راه را دربر مي­گرفت. و بدين گونه تاريخ نگاري در اسلام آغاز شد.

بدين ترتيب که نخست صحابه و ياران پيامبر و آناني که در دوران زندگي پيامبر شرف مصاحبت او را داشته به نقل حوادث و وقايع آن دوران پرداختند. اين حوادث و روايات شالوده تاريخ اسلامي و سيره نبوي را پي­ريزي نمود. طبقه اول سيره نويسان و مورخين اسلامي از خانواده‌هاي عرب و از فرزندان يا منسوبين صحابه بوده­اند که روايات تاريخي را از پدران خود و ديگر صحابه روايت نمودند. از اين روست که بايد با بسياري از روايتهاي تاريخي که اين افراد نقل کرده­اند با احتياط و دقت رفتار نمود، زيرا از آنجايي که هنوز حساسيتهاي خانوادگي و رقابتهاي قبيلگي به طور کامل از ميان اعراب زدوده نشده بود از اين جهت موارد بسياري را مي­توان يافت که راوي حوادث تاريخي را به طور يک طرفه و با ديد قبيله خود و يا براي نسبت دادن فضيلت و منقبتي به خانواده و قبيله خود نقل نموده و قلب حقايق مي­نمايد. بخصوص درباره مسائل بحث انگيزي از قبيل خلافت و امامت و نظاير آن. تاريخ پردازي به شيوه محدثين تا پايان دوران خلفا ادامه داشت و پس از اين فتره بود که نخستين کتابهاي تاريخي به رشته تحرير درآمد. مورخين نخست کتابهاي خود را که بيشتر رنگ خبر و به همان شيوه محدثين بود با عناوين (اخبار) و يا (سير) و يا (مغازي) و يا (تاريخ) و يا (فتوح) نوشتند و سپس به تخص‌گرايي پرداخته و در اثر تکامل تدريجي علم تاريخ به موضوعات خاصي از قبيل زندگي صحابه و شرح حال آنان در تحت عناوين (انساب) و يا (تراجم) و يا (طبقات) و يا (وفيات) و يا غيره و تک نگاشته­هايي در باب رويدادهاي مختلف تاريخ اسلام همچون (يوم الدار، جنگ جمل، جنگ صفين، مقتل علي ع، مقتل الحسن و الحسين ع) و جز آن پرداختند. بررسي ما در اين مقاله تنها درباره اولين تاريخ پردازان تا سال 230 هجري که تاريخ درگذشت ابن سعد مي­باشد، گو اينکه پس از اين تاريخ، تاريخ­نگاري گامهاي مهم و مؤثري در راه تکامل و بخصوص با ظهور مورخيني همچون يعقوبي، طبري، مسعودي و نظاير آنان برداشته است. سلسله تاريخ­نگاران در اسلام که در پيشبرد تاريخ نقش بسزا داشته­اند به ترتيب سالهاي درگذشت آنان به صورت زير مي­باشد: