نويسنده: آيت الله العظمي مكارم شيرازي نوشتهاي كه پيش رو داريد، متن سخنراني حضرت آيتالله العظمي مكارم شيرازي در همايش سراسري مساجد است كه پس از اندكي تلخيص و تبويب، تقديم خوانندگان ارجمند ميگردد. اين همايش در تاريخ 26/8/1379 توسط معاونت تبليغ و آموزشهاي كاربردي حوزه علميه قم با هدف فرهنگسازي نسبت به مساجد، استفاده مناسبتر از امكانات، گردآوري تجربيّات مسؤولان و دستاندركاران مساجد و ايجاد ارتباط سازماني بين حوزه و اين مكان مقدس ترتيب يافت.
اهميت مسجد در صدر اسلام
«انّما يعمر مساجد اللّه من آمن باللّه واليوم الاخر و اقام الصّلوة و اتي الزّكوة و لميخش الاّ اللّه»در اهمّيّت مسجد همين بس كه در آغاز اسلام مسجد همه چيز مسلمانها بود.مسجد دانشگاه، ستاد ارتش، كانون عبادت، محل استقرار بيتالمال و دادگاه اسلام بود. آن هم مساجدي ساده به صورتي كه درباره
مسجد النبي نوشتهاند: در ابتدا يك چهار ديواري از گِل به ارتفاع قامت انسان بود. فرش و سقف و چراغي نداشت. روي همان شنها روزها در روشنايي روز و زير آفتاب و شبها در تاريكي نماز ميخواندند. در اواخر عمر پيامبر اسلام صلياللهعليهوآله از تنه درختان نخل ستون و از برگ درختان نخل سقف درست كردند و تا آخر عمر پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله از اين فراتر نرفت، امّا همين مسجد با همين سادگي دنيا را تكان داد.از اين پايگاه، مبارزان و مجاهداني تربيت شدند كه كاخهاي قيصرها و كَسراها و فراعنه را تسخير كردند. همين مسجد دوران جاهليّت را به دوران اسلامي مبدّل ساخت. مسجد پايگاه علم و دانش و مجاهدان و مبارزان بود.
افول اقتدار مسجد
در طول تاريخ آهسته آهسته مراكز از مساجد جدا شد. به واسطه گسترش علوم و فنون، مراكزي براي دانش و قضاوت و ارتش و ... داير شد و با جدا شدن اين امور از مسجد، آهسته آهسته، مسجد شكل خود را از دست داد و به مركزي براي نماز تبديل شد آن هم در بعضي از جاها فقط مركزي براي نماز بازنشستگان و از كارافتادگان و افرادي كه جاي ديگري نداشتند.
مسجد در قرآن
قرآن كريم درباره مسجدالحرام و خانه كعبه ميفرمايد: « انّ اوّل بيت وضع للنّاس ...». از عبارت «اول بيت» استفاده ميشود كه بيوت ديگري نيز براي مردم قرار داده شده است كه اولين آن خانهها، خانه كعبه است و الا تعبير به اول معنا نداشت. و معلوم است كه بيوت ديگر، همان مساجد ديگر است كه آنها هم براي مردم بوده و بايد باشد.آنچه از محتواي «للنّاس» ميفهميم اين است كه مسجد بايد پايگاه مردمي باشد، در شعاع بسيار وسيعي مسجدالحرام و بيتالله و در شعاعهاي ديگري همه مساجد.از سوي ديگر قرآن مجيد ميگويد: «انّما يعمر مساجد اللّه من آمن باللّه واليوم الاخر و اقام الصّلوة و أتي الزّكوة ولم يخش الاّ اللّه»براي آنها كه عمران مسجد ميكنند، پنج شرط قائل شده است: 1 ـ ايمان به خدا 2 ـ ايمان به قيامت 3 ـ اقامه نماز 4 ـ ايتاي زكات 5 ـ شجاعت در حد بالا (لم يخش الاّ اللّه)آيا اين شرايط براي عبادتِ ساده است؟ اگر
بنا باشد كه چند نفر پيرمرد و پيرزن به مسجد بروند و نماز بخوانند و بيرون بيايند، ديگر «لميخش الا الله» را براي چه ميخواهد؟ معلوم ميشود كه مسجد كانوني است كه بايد شجاعان از آن پاسداري كنند.عُمران مسجد نيز فقط عمران به معناي بنا نيست. صاحب مجمع البيان در ذيل اين آيه شريفه ميگويد: «عمرانه بالصّلوة و العبادة و البناء» يعني اول آباد ساختن به وسيله عبادت و سپس آباد ساختن از طريق بنا را مطرح ميكند. متوليان، حاميان، پاسداران و مديران مساجد بايد داراي شرايط پنجگانه فوق باشند.ايمان قرص و محكم داشته باشند تا در مقابل همه چيز بايستند؛ ايمان به روز قيامت داشته باشند تا تخلف نكنند؛ اهل عبادت و نماز باشند تا پيوندشان با خداوند محكم باشد؛ و زكات بدهند تا پيوندشان با مردم محكم باشد و از هيچ چيز جز خدا نترسند.چنين مسجدي با مسجدي كه در فرهنگ قبل از انقلاب پيدا شده بود، خيلي فاصله داشت و با مسجدي كه امروز هم در جامعه ما وجود دارد، خيلي فرق دارد.
مسجد در آينه روايات
1 ـ نشستن درمسجد
اميرالمؤمنين علي عليهالسلام ميفرمايد: «الجلسة في الجامع خير من الجلسة في الجنة فانّ الجنّة فيها رضا نفسي والجامع فيها رضا ربّي؛ نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است. چون در بهشت رضاي نفس من است ولي در مسجد رضاي پروردگار من.»البته بيكار نشستن در مسجد بدون تعقيب، برنامه و نداشتن هيچ نقشي تأثير ندارد بلكه نشستي بالاتر از نشستن در بهشت است كه سرچشمه حركتها در جامعه اسلامي باشد.
2 ـ شكايت مسجد
امام صادق عليهالسلام ميفرمايد: «ثلاثة يشكون الي اللّه عزّوجلّ يوم القيامة: مسجد خراب لايصلّي فيها اهله و عالم بين جهّال و مصحف معلّق قد وقع عليه غبار لايقرأ فيه؛ در روز قيامت سه چيز در نزد خداوند شكايت ميكنند: مسجد خرابي كه اهلش در آن نماز نميخوانند و عالمي كه در بين جاهلان است و مصحف [و كتابي] كه به حالت تعليق درآمده و غبار بر آن نشسته و خوانده نميشود.»نكته قابل توجّه اين كه عطف مسجد، عالم و قرآن بر يكديگر نشانگر وجود پيوندي در ميان آنها است. عالم، مسجد و قرآن در روز قيامت از كساني كه از آنها بهرهگيري نكردهاند، شكايت ميكنند.عالم مبدأ پرورش انسانهاي باارزش است. قرآن مبدأ همه حركتها در جامعه اسلامي است. مسجد نيز كه به آنها عطف شده بلكه اوّل قرار گرفته، بايد چنين باشد. نه اين كه فقط موقع نماز در آن باز شود و بعد از نماز تعطيل شود.
3 ـ روشن كردن چراغ مسجد
پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله فرمود: «من اسرج في مسجد سراجا لمتزل الملائكة و حملة العرش بلند كردن صداي بلندگو براي برنامههاي مختلف، عدم وجود پاركينگ براي مسجد، بد بودن وضعيت فاضلات مسجد و ... از عوامل ايجاد مزاحمت براي مردم است.يستغفرله مادام في ذلك المسجد ذوقه؛ كسي كه در مسجدي چراغي روشن كند، مادامي كه نور اين چراغ فضاي مسجد را روشن ميكند، ملائكه و حاملان عرش خدا [كه در صف اول فرشتگان قرار دارند] براي او استغفار ميكنند.»آيا استغفار حاملان عرش الهي و فرشتگان براي نور چراغي است كه در فضاي مسجد بدرخشد و در پرتو اين نور هيچ كاري انجام نشود و يك عده بيايند و بخوابند و يا فقط يك نماز دست و پا شكسته بخوانند و بروند؟ يا براي چراغي استغفار ميكنند كه ميدرخشد و در پرتو آن علوم اسلامي تدريس ميشود؛ ارزشهاي اسلامي زنده ميگردد؛ مجاهدان و مبارزان پرورش مييابند؛ مشكلات مردم حل ميشود و افراد رميده از اسلام به سوي اسلام بر ميگردند؟
راههاي ايجاد جاذبه براي مساجد
مسجد بايد كانون جذب باشد و مثل يك آهنربا، جمعيّت را به سوي خودش بكشاند نه اين كه مردم با كراهت و فقط به نيت بردن ثواب، دندان بر جگر گذاشته و به مسجد بيايند.مسجد بايد براي همه قشرها جاذبه داشته باشد و افراد با شنيدن «حيّ علي الصّلوة»، واقعا براي نماز بشتابند. در «حيّ علي الصّلوة» و «حيّ علي خير العمل» تعبير از حركت نيست بلكه شتاب است و شتاب، بدون جاذبه نيست. بايد كاري كرد كه مردم به سوي مساجد شتاب كنند. براي رسيدن به اين مقصود ميتوان و بايد برنامههايي را پياده كرد:
1 ـ نظافت
با ديدن هر تشكيلات و يا هر فردي اوّل چيزي كه نظر شما را به خود جلب ميكند، نظافت محل يا لباس و بدن و ... است. متأسفانه مساجد ما نظافت لازم را ندارند. مساجد ما بايد مثل مسجدالحرام و مسجدالنبي كه امروزه به آنها خوب رسيدگي ميشود، تميز و مرتب باشد.در حديث آمده است: «من كنس مسجدا يوم الخميس ليلة الجمعه فاخرج منه التّراب مايضرّ في العين غفر له؛ كسي كه روز پنجشنبه (شب جمعه) مسجدي را جارو كند، پس به اندازهيك ذره خاك كه اگر در چشم رود، ضرر ميرساند، از مسجد خارج سازد، خداوند او را ميآمرزد.»آيا معني اين حديث اين نيست كه به اندازه يك غبار هم نبايد در مسجد باشد؟ امام جماعت، متولّيان، هيئت امنا و مديران مساجد بايد اوّلين وسوسه و دغدغهشان نظافت مسجد باشد. مساجد بزرگ بايد نظافت شبانهروزي داشته باشد نه هر روز يك مرتبه. بايد عدهاي دائما در آنها در حال نظافت باشند. و جاهاي ديگر نيز بايد مرتب نظافت شود.شما ميخواهيد جوان را از دانشگاه به مسجد بكشانيد، سجده كه ميكند، بوي عرقهاي پايي كه قبلا روي اين فرش بوده است و ماهها شسته نشده، او را آزار ميدهد. اين مسجد چه جاذبهاي دارد؟
2 ـ نظم
مسجد بايد منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتي در مسجد باز و چه ساعتي بسته ميشود تا مردم سرگردان و بلاتكليف نباشند. در همه برنامههاي مسجد بايد نظم برقرار باشد.
3 ـ عدم مزاحمت
مسجد نبايد براي همسايههايش مزاحمت ايجاد كند. متأسفانه بعضي از مساجد به شكلي است كه اگر كسي بخواهد خانه بخرد، خانه كنار مسجد را نميخرد. براي اين كه بلندگو را روي پشتبام گذاشتهاند و تا ساعت 12 شب برنامه از آن پخش ميشود. مگر مستمعين روي پشتبام هستند كه اين كار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان ميتوانيم صداي اذان را با بلندگو به همه شهر برسانيم و خوش آمدن و بدآمدن مردم در اين حكم تأثيري ندارد. اذان را بايد گفت و البته با يك صوت معقول بايد گفت.بلند كردن صداي بلندگو براي برنامههاي مختلف، عدم وجود پاركينگ براي مسجد، بد بودن وضعيت فاضلات مسجد و ... از عوامل ايجاد مزاحمت براي مردم است.مسجد براي مردم قرار داده شده است (وضع للنّاس) نه بر عليه مردم (وضع علي النّاس).
4 ـ برنامهريزي
مسجد براي هر سليقه و جمعيّتي بايد برنامه مناسب داشته باشد. براي هر يك از كودكان، بزرگسالان، دانشجويان، جوانان و ... بايد برنامه خاصي داشت. براي آنها كه اهل دعا هستند برنامه دعا، براي آنها كه اهل كتاب هستند، كتابخانه و براي جوانان آنچه مناسب سليقه جوانان است، برنامهريزي شود.بعضي ميگويند: نگذاريد بچهها مسجد بيايند، چون شلوغ ميكنند. زنها نيز مسجد نيايند چون مسجدِ زن خانه اوست. ولي ما ميگوييم: بچهها واجب است به مسجد بيايند. زنها هم واجب است و اجازه شوهر هم شرط نيست. براي اين كه كانوني براي آموزش اسلام (كه واجب است) جز مسجد نيست. اگر مسجد نيايد اصلاً از اسلام بريده ميشود.در مستحبات اجازه شوهر شرط است ولي در واجبات كه اجازه شوهر شرط نيست. اگر اين خانم مسجد نيايد، پس اسلام را از كجا ياد بگيرد؟بگذاريد بچهها مسجد بيايند، شلوغ بكنند، يادشان ميدهيم كه شلوغ نكنند، بشكنند، ميخريم و جاي آن ميگذاريم. يواش يواش ياد ميگيرند. ولي اگر پاي بچه را از مسجد بريديم، بزرگ هم كه شد نميآيد.مادر بزرگم ـ خدا رحمتش كند ـ مرا از بچگي به مسجد ميبرد و ميگفت: براي من مهر بياور. و بعد مرا تشويق ميكرد. وقتي مسجد ميآمديم، آنجا به عنوان يك مكان محبوب در اعماق روح ما جا داشت و اينها مؤثر بود.
5 ـ خوشرفتاري
امام جماعت، هيئت امنا، خادم و همه بايد با احترام با مردم برخورد كنند. اگر بچهاي به صف اوّل جماعت آمد، اشكالي ندارد، دو تا هم اشكال ندارد. اگر او را بگيرند و به صف ديگر پرت كنند، ديگر مسجد نميآيد. بچهها را ميشود با احترام جابجا كرد.همه مردم از كوچك و بزرگ بنده محبتند. متأسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعايت آداب، باعث فرار بعضي از مردم از مساجد شده است.
6 ـ پرهيز از افراط و تفريط در برنامه مسجد
بعضي ميخواهند فيلم و وسايل ورزشي و ... به مسجد بياورند. به آنها ميگوئيم: اينها خوب است ولي جايي غير از مسجد براي آنها انتخاب كنيد. و بعضي نيز در مقابل آنها تفريط ميكنند.
خاتمه
مسجد بايد از صورت كنوني در آمده و همان بشود كه مورد توجّه اسلام و قرآن است. ما بايد بتوانيم همان گونه كه انقلابمان را از مسجد شروع كرديم، آن را با مسجد حفظ كنيم. انقلاب از مسجد شروع شد امّا از مسجد بريده شد و اين خيلي ضايعه است. بدانيد غير از مسجد پاسدار ديگري براي انقلاب نخواهد بود و دشمنان انقلاب هم به همين دليل اصرار دارند مسجدها را خلوت كنند.مسجد از زمان پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله و در عصر امام راحل قدسسره پايگاه اصلي انقلاب بود. الان نيز بايد نماز جمعهها، مسجدها، جماعتها و ... پايگاه انقلاب باشند.در مورد مساجدي كه امام ندارد و اين روزها از غير روحانيين در آنها استفاده ميشود، از ما سؤال ميشود كه در اين موارد آيا غير روحاني اقامه جماعت كند يا نه؟ چه جواب بدهيم؟ تعطيل كنيم؟ ميگوئيم: مادامي كه دسترسي به روحاني هست (روحاني جامع الشرايط) نماز خواندن پشت سر غير روحاني جايز نيست. براي اين كه نكند نقشهاي باشد، همان گونه كه امام قدسسره هم همين را ميفرمود و ميگفت: ميخواهند مساجد را از دست روحانيين درآورند. ما بايد جوابگو باشيم، به اندازه كافي امام جماعت در مساجد داشته باشيم تا مجبور نشوند از غير روحاني استفاده كنند. اي بسا غير روحانييني كه نمازميخوانند آدمهاي خوبي هم هستند ولي براي اين كه دشمن سوء استفاده نكند، بايد جلو اين كار را گرفت.
لطفا منتظر باشید ...
