ويژگيهاي عباد الرّحمن (5)اعتدال در انفاق و مصرف - ویژگی های عباد الرحمن (05) نسخه متنی

ويژگيهاي عباد الرّحمن (5)اعتدال در انفاق و مصرف

نويسنده: جة‏الاسلام والمسلمين محمد محمدي اشتهاردي

قرآن پيرامون پنجمين ويژگي ممتاز بندگان خالص خداوند رحمن چنين مي‏فرمايد: «وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا»1 آنان كساني هستند كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف كنند و نه سخت‏گيري، بلكه در ميان اين دو، اعتدال مي‏ورزند.»

اين آيه بيانگر يكي از مهمترين مسايل زندگي است كه رعايت آن موجب آسايش و آرامش فرد و جامعه شده و باعث گشودن گره‏هاي مشكلات و برطرف كردن بسياري از نابساماني‏هاي اجتماعي و اقتصادي مي‏گردد. و مي‏توان آن را به عنوان معجزه زندگي خوشبختانه ياد كرد، و آن مسأله اعتدال در انفاق و مصرف است.

اعتدال يعني ميانه‏روي و حدفاصل بين افراط و تفريط، كه چنين كاري از نظر اسلام در همه چيز، محبوب و مطلوب است، قرآن مسلمانان را به خاطر پيروي از اسلام، به عنوان «امّت وسط» يعني امت معتدل خوانده ومي‏فرمايد: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا»2 اين گونه شما را امّت ميانه قرار داديم.

اميرمؤمنان علي(ع) آنان را كه از راه اعتدال به سوي افراط يا تفريط كشانده مي‏شوند، جاهل خوانده مي‏فرمايد: «لاتَرَي الجاهل إلاّ مُفرطا أو مفرّطا»3 هميشه جاهل را نمي‏نگري جز اين كه يا زياده روي مي‏كند، و يا كم مي‏آورد.

در آيه مورد بحث كه بيانگر پنجمين نشانه بندگان ممتاز خدا است، از يكي از شاخه‏هاي مهم اعتدالي، كه مربوط به امور اقتصادي و زندگي اجتماعي است، سخن به ميان آورده كه نقش مهمي در اصلاح زندگي و سامان يافتن شؤون اجتماعي و خانوادگي دارد، و آن رعايت اعتدال در مصرف است، يعني انسان مسلمان، در انفاق و مصرف، نه اسراف مي‏كند و نه سخت‏گيري، بلكه راه ميانه بين اين دو را برمي‏گزيند.

نكوهش اسراف در اسلام

اسراف به معني هرگونه زياده‏روي و تجاوز از حد اعتدال در هر چيزي است كه انسان آن را بجا مي‏آورد، مثلاً براي يك وعده غذا و سير شدن، معادل 600 گرم غذا كافي است، اينك اگر كسي براي خود، يك كيلو غذا درست كند، و 800 گرم آن را بخورد، و بقيه بماند و آن را دور بريزد، چنين كسي در يك وعده غذا دوگونه اسراف نموده، نخست اين كه 200 گرم بيشتر خورده، دوم اين كه 200 گرم ديگر را كه بيشتر درست كرده به دور ريخته است، به اين ترتيب در يك وعده غذا 400 گرم غذا بيهوده مصرف شده است. با توجه به اين مثال، و جريان دادن آن در جهات و ابعاد مختلف زندگي، به روشني مي‏فهميم كه در جامعه ما چقدر اسراف در چهره‏هاي گوناگون وجود دارد.

اسراف مصاديق مختلف دارد، يكي از شاخه‏هاي آن كه در آيه مورد بحث از آن نهي شده اسراف در مصرف است، مانند: اسراف در خوردن و آشاميدن، اسراف در به دور ريختن غذاهاي اضافي، اسراف در صرف هزينه‏هاي گزاف در امور تجمّلي و تزييني و تشريفات بي‏محتوا و... حتّي اگر در عبادت زياده‏روي شود مثلاً در وضو يا غسل، آب بيش از حدّ عقلي و طبيعي مصرف گردد، اسراف است، بر همين اساس پيامبر(ص) فرمود: «في الوضوء اسرافٌ، و في كلِّ شي‏ء اسرافٌ»4 در وضو و در هر چيزي مي‏تواند اسراف راه يابد.

شخصي به نام عباسي به محضر امام رضا(ع) مشرّف شد و پيرامون شيوه صحيح مصرف در خانه نسبت به هزينه زندگي همسر و فرزند و ساير شؤون سؤال كرد، حضرت رضا(ع) در پاسخ فرمود: «بايد مصرف تو به گونه‏اي باشد كه بين دو كار ناپسند (اسراف و سخت‏گيري) قرار گيرد.»

عباسي پرسيد: منظورتان از اين سخن چيست؟ فرمود: آيا سخن خدا در قرآن را نشنيده‏اي كه اسراف و سخت‏گيري را ناپسند مي‏شمرد و (در وصف بندگان ممتاز خداوند) مي‏فرمايد «والّذين إذا أنفَقوا...»5 بندگان خداي رحمان كساني هستند كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف كنند و نه سخت‏گيري، بلكه ميان اين دو (حداعتدال) را مي‏گيرند» بنابراين در مورد معاش و هزينه زندگي اعضاي خانواده، در خريد و مصارف، ميانه‏رو باش.6

مطابق روايت ديگر، يك روز امام صادق(ع) در نزد شاگردان، همين آيه (67 فرقان) را تلاوت فرمود، آنگاه مشتي سنگريزه از زمين برداشت و محكم در دست گرفت و فرمود: اين همان بخل و سخت‏گيري است (كه در آيه از آن نهي شده است) سپس مشت ديگري برداشت و چنان دست خود را گشود كه همه آن بر روي زمين ريخت و فرمود: اين همان اسراف است، بار سوم مشت ديگري برداشت و كمي دست خود را گشود، به گونه‏اي كه مقداري فرو ريخت، و مقداري در دستش باقي ماند و فرمود: «اين همان اعتدال بين سخت‏گيري و اسراف است.»7

در قرآن در آيات متعدد از اسراف در مصرف و انفاق نهي شده است به عنوان نمونه نظر شما را به چند آيه جلب مي‏كنيم:

1 ـ «كلوا واشرَبُوا و لاتُسْرِفوا»8 و بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نكنيد.

2 ـ «و آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِه و لاتُسرفوا»9 هنگام درو، حق زكات (غلاّت و...) را بپردازيد، ولي (در انفاق) اسراف نكنيد.

3ـ روايت شده فقيري به محضر پيامبر(ص) آمد و تقاضا كرد كه آن حضرت پيراهنش را به او ببخشد. پيامبر(ص) پيراهنش را از تن خود بيرون آورد و به او داد، و چون پوشش ديگر نداشت، در خانه به طور عريان نشست و حتي براي نماز جماعت بيرون نرفت، كافران در غياب، آن حضرت را سرزنش كردند و به او چنين تهمت زدند كه خواب و لهو، آن حضرت را از نماز بازداشته است. در اين هنگام اين آيه نازل شد: «ولاتَجعَل يَدَكَ مَغْلُولَةً إلي عُنُقِكَ و لا تبْسُطها كلّي البَسْط فتقعد ملوما محسورا»10 هرگز دستت را برگردنت زنجير نكن (بخل نورز) و بيش از حد (اعتدال نيز) دست خود را مگشاي تا مورد سرزنش قرار گيري و از كار فروماني.

براساس همين آيات و دستورهاي الهي، پيامبر(ص) فرمود: «ما مِنْ نَفَقَةٍ احبَّ اِلَي اللّه مِنْ نفقةِ قَصْدٍ، و يبْغُضُ الإسراف»11 هيچ انفاقي در پيشگاه خدا محبوب‏تر از انفاق معتدلانه نيست، خداوند اسراف در انفاق را دشمن دارد.

نيز بر همين اساس پيامبر(ص) و اميرمؤمنان علي(ع) و ساير امامان(ع) بسيار ساده مي‏زيستند، و از هرگونه تجمل‏گرايي و تشريفات پرهيز جدّي مي‏نمودند.

اميرمؤمنان علي(ع) براي كارگزاران خود چنين نامه مي‏نوشت:

«آدِقّوا اقلامَكُمْ، و قارِبُوا بَيْنَ سُطُوركُمْ، و اَحْذِفُوا عَنْ فُضُولِكُمْ، وَاقْصُدُوالمعانيَ، و ايّاكُمْ والإكْثارَ، فَاِنَّ اموالَ الْمُسْلِمينَ لاتَحْتَمِلُ الضَّرَر»12 سر قلم‏ها را نازك‏تر كنيد، و بين سطرها را نزديك نماييد، و از استخدام واژه‏هاي زايد بپرهيزيد، و معاني را هدف قرار دهيد، و از پرچانگي و زياده‏روي دوري نماييد، زيرا نبايد به ثروت مسلمانان آسيب برسد.

نيز فرمود: «آگاه باشيد؛ بخشيدن مال در جاي ناروا، بريز و بپاش و بيهوده نمودن آن است، اين گونه بخشش، بخشنده را در دنيا بالا مي‏برد، ولي در روز رستاخيز به پايين مي‏كشاند، و در پيش مردم او را محترم مي‏كند، ولي در پيش خدا خوار مي‏گرداند، هركس مال خود را در جاي نادرست و نزد ناشايستگان گذاشت، خداوند شكر آن مال را به او حرام مي‏نمايد.»13

«مَنْ اَنْفَقَ شَيْئا في غَيْرِ طاعَةِ اللّهِ فَهُوَ مُبَذِّرٌ»14 كسي كه چيزي از مال خود را در راه غير خدا مصرف كند، چنين كسي اسراف كار است.

ياسر خادم مي‏گويد: روزي غلامان امام رضا(ع) ميوه مي‏خوردند، ولي هنوز آن را به طور كامل نخورده، به گوشه‏اي مي‏انداختند، آن حضرت اين كار اسراف كارانه آنها را ديد و خشمگينانه به آنها فرمود: «سبحان اللّه! اگر شما به اين ميوه‏ها نياز نداريد، انسان‏هايي هستند كه نياز دارند، چرا دور مي‏ريزيد؟ آنها را نگه داريد و به نيازمندان بدهيد.»

و امام صادق(ع) در ضمن نهي از دور افكندن هسته خرما، و نكوهش اسراف كاران فرمود: «حتي ته مانده آب ظرفي را به دور نريزيد كه اسراف است.»15

پرهيز شديد امام خميني از اسراف در مصرف

حضرت امام خميني قدّس سرّه، كه در عمل به دستورهاي اسلام، بسيار جدّي و نمونه بودند، در مورد اسراف در همه ابعادش و به ويژه در مصرف، حساسيت مخصوصي داشتند، به عنوان نمونه نظر شما را به سه مورد زير جلب مي‏كنم:

1ـ يكي از مسؤولين دفتر امام خميني قدّس سرّه مي‏نويسد: يك بار مسؤول امور مالي، پشت يك پاكت چيزي نوشت و به امام داد، امام در يك كاغذ كوچك جواب آن را داد و در زير آن چنين نوشت: شما در اين قطعه كوچك نيز مي‏توانستيد بنويسيد.»

از اين رو آن برادر كاغذهاي خورده‏ها را جمع و جور مي‏كرد و در كيسه‏اي مي‏گذاشت، و هنگامي كه مي‏خواست، براي امام چيزي بنويسد، روي آن كاغذ پاره‏ها مي‏نوشت، امام هم زيرش جواب مي‏نوشتند.16

2ـ سركار خانم زهرا مصطفوي (دختر امام) از خاطرات دوران كودكي خود، چنين مي‏گويد: درس امام در ساعت يازده و نيم تمام مي‏شد، ايشان در اين هنگام بيست دقيقه با ما (كه كودك بوديم) بازي مي‏كرد، سپس ده دقيقه به ظهر، براي انجام مقدمات نماز حاضر مي‏شد، امام با خريد اسباب بازي خيلي مخالف بودند و مي‏گفتند: اين پول باطلي است، با وسايلي مانند گِل، تيله درست مي‏كرديم، بعد مي‏چيديم و مي‏گفتيم هر كس به اين تيله‏ها بزند برنده است، بازي بيست دقيقه ما اين گونه ساده بود...17

3ـ يكي از اعضاء دفتر امام خميني قدّس سرّه نقل كرد: يك روز بر طبق وظيفه‏اي كه هر ماه بر عهده داشتيم، در پايان ماه صورت مخارج ماهيانه را (در جماران) به خدمت امام فرستاديم، و در ضمن آن مخارج خانه امام از مهماني‏ها، رفت وآمدهاي امام، پول برق خانه را نوشته بوديم، هنگامي كه صورت مخارج را نزد امام مي‏فرستاديم، پس از نيم ساعت حاج احمدآقا (فرزند امام) تلفن زد و گفت: از وقتي كه صورت حساب داده‏ايد، امام مرتّب در لب باغچه قدم مي‏زند و سخت ناراحت است، زيرا

مخارج خانه امام در اين ماه از ده هزار تومان (آن عصر) تجاوز كرده است لذا امام مي‏فرمايد:

«اگر خرج خانه من از ده هزار تومان تجاوز كند، من اصلاً از اين جا مي‏روم.»

حاج احمد آقا به من گفت: شما ببينيد كه خرج اضافي در اين ماه چه بوده است. تا به آقا بگوييم و خيال امام راحت شود.

ما پس از جستجو در دفاتر، سه قلم خرج اضافه آن ماه را يافتيم كه ابدا مربوط به خانه امام نبوده است، مثلاً:

1ـ گازوئيلي كه از خانه امام زياد آمده بود ما گفتيم كه آن را در انبار حسينيّه جماران بريزند.

2ـ به ماشيني كه خانواده حضرت امام را مي‏برد، و براثر بي‏توجّهي راننده خسارتي به آن وارد شده بود، و هزينه‏اي پيدا نموده بود.

3ـ ملامين برزنتي براي خانه حضرت امام، تهيه شده بود تا داخل منزل ايشان از بالاي پشت بام ديده نشود، زيرا پاسداران در آنجا پاس مي‏دادند.

صورت اين چند قلم اضافه خرج را خدمت امام فرستاديم، و در نتيجه ايشان احساس آرامش كرده و آسوده خاطر شدند.18 از همين يك نمونه مي‏توان شدّت پرهيز امام از اسراف و زياده‏روي در مخارج خانه را به دست آورد.

دوري از تقتير و سخت‏گيري

اعتدال در مصرف كه يكي از ويژگي‏هاي بندگان ممتاز الهي است، كه در ميانه دو چهره قرارگرفته است، نخست جنبه افراطي آن است كه از آن به اسراف و تبذير ياد مي‏شود كه بيان گرديد، دوم جنبه تفريطي آن است كه چهره تفريط اعتدال در مصرف است كه از آن به تقتير يا سخت‏گيري و زندگي رنج‏آور تعبير مي‏گردد، اسلام دين سمحه و سهله است، هرگز حاضر نيست كه مسلمانان در سختي و رنج اقتصادي زندگي كنند، بايد با كار و كوشش و سرپنجه تدبير، شكل زندگي را به شيوه‏اي تبديل كرد كه موجب وسعت در زندگي و آسايش گردد.

پيامبر اكرم(ص) همان گونه كه از اسراف جلوگيري مي‏كرد، به موازات آن از اقتار و سخت‏گيري در زندگي، نهي مي‏نمود. رسول

اكرم(ص) فرمود: «انَّ مِنْ سعادَةِ المَرْءِالمُسْلِم أن يُشْبِهَهُ وَلَدُهُ، والْمَرأَةُ الجَملاء ذاتُ دِينِ، وَالْمَرْكبُ الهَنيّ والمَسْكَنُ الْواسِعِ.»19

از سعادت و خوشبختي انسان مسلمان آن است كه داراي فرزندي كه در نيكي، شبيه به خود بوده و نيز داراي همسر زيبا و ديندار، و مركَب راهوار و خانه وسيع باشد.»

در ماجراي ابولُبابه كه به خاطر كشف يك راز نظامي حكومت اسلامي در نزد يهوديان، به گناه خود پي برد و توبه حقيقي كرد و پس از مدتي آيه 102 سوره توبه در پذيرش توبه او از جانب خداوند نازل شد، پيامبر(ص) با تلاوت آن آيه، به او بشارت داد. ابولُبابه به پيامبر(ص) عرض كرد: اجازه بده به شكرانه قبول شدن توبه‏ام، نصف اموالم را انفاق كنم، پيامبر(ص) اجازه نداد، او عرض كرد: اجازه بده يك سوم آن را انفاق كنم، پيامبر(ص) اجازه داد.20

اين كه پيامبر(ص) اجازه انفاق نصف اموالش را نداد، براين اساس بود كه او و خانواده‏اش گرفتار سختي و تنگنا در معيشت نگردند.

در روايت ديگر آمده: يكي از مسلمانان مدينه داراي چند كودك بود، و شش غلام داشت، در بستر مرگ قرار گرفت، قبل از مرگ خود به خاطر جلب پاداش‏هاي الهي، شش غلامش را آزاد نمود. پس از آن كه از دنيا رفت، مسلمانان پس از غسل و تكفين، او را به خاك سپردند، سپس ماجراي او را در مورد آزادسازي غلامان، و فقر فرزندانش به آن حضرت خبر دادند، پيامبر(ص) فرمود: «لَوْ علمتُ ما دَفَنْتُهُ مَعَ اهْلِ الاِسْلامِ، تَرَكَ وُلْدَه يَتَكَفَّفونَ النّاس؛ اگر من اطلاع مي‏يافتم نمي‏گذاشتم جنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن كنيد، زيرا او كودكان خود را از ثروتش بي‏نصيب نمود، و آنان را فقير و بي‏پناه گذاشت، تا دست گدايي به سوي مردم دراز كنند.»21

اين ماجرا در عين آن كه بيانگر نكوهش اسراف در انفاق است، نيز حاكي از آن است كه نبايد موجب سختي و فشار در زندگي اعضاء خانواده شود. بلكه بايد اعتدال در مصرف را با توجه به همه جوانب رعايت نمود.

ماجراي انتقاد شديد حضرت علي(ع) در شهر بصره از يكي از شيعيان به نام «عاصم» كه از جامعه دوري نموده و گرفتار اقتار و سخت‏گيري به خود و خانواده‏اش شده بود22 نيز شاهد گويايي بر نكوهش سخت‏گيري در شؤون اقتصادي و معيشت زندگي است، و مسلمانان بايد از هرگونه افراط و تفريط اجتناب نمايند.

اين بحث را با ذكر ماجراي جالب زير به پايان مي‏بريم:

امام كاظم(ع) خانه‏اي براي غلام آزاد شده خود خريداري كرد، به او فرمود: «به آن خانه برو و در آنجا زندگي كن، زيرا خانه تو تنگ و كوچك است.»

غلام گفت: «همين خانه‏اي كه در آن سكونت دارم كافي و خوب است، گرچه تنگ و محقّر است، ولي از پدرم به يادگار مانده، از اين رو در همين خانه مي‏مانم.» امام كاظم(ع) به او فرمود: «اِنْ كانَ ابُوكَ اَحْمقٌ ينْبَغي أن تكُون مِثْلَهُ»23 آيا اگر پدرت احمق بود، تو هم مي‏خواهي مثل او باشي؟

تفاوت رَهْ از كجا تا به كجا

يكي از اصحاب مطبوعات ايران نظر يك پدر بزرگوار دو شهيد لبناني را درباره جمهوري اسلامي ايران استفسار كرد و او كه خود يكي از قهرمانان ميدان جهاد و مقاومت اسلامي لبنان است پاسخ داد جمهوري اسلامي ثمره تاريخ اسلام و مجاهدتهاي ائمه معصومين و تمام شهداي تاريخ شيعه است. جمهوري اسلامي محصول پهلوي شكسته زهرا(س)، فرق شكافته علي مرتضي، پاره‏هاي جگر سبط اكبر و قطره قطره خون شهداي كربلا، سر بريده امام حسين و اسارت زينب كبري است. جمهوري اسلامي دستاورد خون ميليون‏ها شهيد تاريخ اسلام و انقلاب اسلامي است.

پدر بزرگوار شهيد در حالي كه با روضه حماسي خود اشك همنشينان را در آن جلسه جاري كرده بود ادامه داد: تمام اين مجاهدت‏ها و خون‏ها براي اين بود كه اسلام و احكام قرآن در جامعه تحقّق بيابد و با تشكيل جمهوري اسلامي در ايران براي اولين بار راه رسيدن به اين آرزوي بزرگ هموار گرديد پس قداست ارزش جمهوري اسلامي براي ما تجلي قداست و ارزش كليت اسلام و تشيّع و تماميّت خون شهداي راه خداست. وي افزود جمهوري اسلامي رگ زندگي و سرچشمه عزّت و اقتدار و اميدهاي بزرگ ما براي آينده تمام مسلمانان و بشريت است و به همين نسبت نيز دغدغه و نگراني بزرگ ما از توطئه‏هايي است كه عليه جمهوري اسلامي در جريان است و ... توطئه‏هايي كه مي‏خواهد جاي ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها را عوض كند و دشمنان را به جاي دوستان بنشاند و دوستان را در جاي دشمنان قرار دهد و وحدت را به تفرقه تبديل كند.

يقينا زبان حال اين پدر فرزانه زبان حال و سخن دل هزاران هزار انسان حقيقت‏بين و حق‏جو در داخل و خارج است اما... فاصله و تفاوتي است بين نگاه آسماني اينان كه از بالاي گود و از فراز تاريخ و جغرافيا به جمهوري اسلامي مي‏نگرند با آنان كه در گود معركه قدرت طلبي و چاه ظلماني «حبّ دنيا» كه سر نخ تمام خطيئات و فتنه‏ها است24 مصداق اين سخن حق شده‏اند كه : «لهم قلوبٌ لايفقهون بها و لهم اعينٌ لايبصرون بها و لهم آذانٌ لايسمعون بها»25 آنان را قلوبي (عقلهايي) است كه با آن نمي‏فهمند و چشم دارند ولي نمي‏بينند و گوش دارند اما نمي‏شنوند و... و غافلند كه بُن شاخه‏اي را مي‏بُرند كه خود بر آن نشسته‏اند.

1 ) رأس كل خطيئة حبّ الدنيا (امام صادق عليه السلام، بحار، ج7، ص273.

1 ـ فرقان (25) آيه67.

2 ـ بقره (2) آيه143.

2 ) سوره اعراف آيه 179.

3 ـ نهج البلاغه، حكمت70.

4 ـ كنزالعمال، حديث26248.

5 ـ فرقان (25) آيه67.

6 ـ محدّث قمي، سفينة‏البحار، ج1، ص615، علامه مجلسي، بحار، ج71، ص347.

7 ـ محدّث خبير عبد علي بن جمعه حويزي، تفسير نورالثّقلين، ج4، ص29.

8 ـ اعراف (7) آيه 31.

9 ـ انعام (6) آيه141.

10 ـ اسراء (17) آيه 29، علامه طبرسي، مجمع البيان، ج6، ص411.

11 ـ آيت الله علي مشكيني، قصار الجمل، ص305.

12 ـ علامه مجلسي، بحار، ج41، ص105.

13 ـ نهج البلاغه، خطبه126.

14 ـ علامه مجلسي، بحار، ج72، ص302.

15 ـ محدّث قمي، انوار البهيّة، ص339، بحار، ج71، ص346.

16 ـ فراخوان رهبري، نشريه فرهنگي دفتر پي‏گيري فرمايشات مقام معظّم رهبري، ص29.

17 ـ برداشت‏هايي از سيره امام خميني، ج1، ص36.

18 ـ نقل از آيت اللّه رسولي محلاّتي.

19 ـ علامه مجلسي، بحارالانوار، ج76، ص149. و در بعضي از روايات به جاي فقره اول، فرزند صالح ذكر شده است (بحار، ج76، ص155)

20 ـ همان، ج22، ص94.

21 ـ شيخ صدوق، علل الشّرايع، ص558، بحار، ج103، ص197 و 198.

22 ـ اين داستان در نهج البلاغه، خطبه 209 آمده است.

23 ـ المحاسن برقي، ص611، بحار، ج76، ص153.