بخش اول مقام معظم رهبرى سخن در اينكه آيا احكام ذميّان درباره صأبان جارى است يا خير؟ نياز به كاوشى افزون در ادله و نيز كندوكاوى اساسى در شناخت موضوع دارد زيرا ترديد در حكم فقهى ((صابئان)), از ناشناختگى وضعيّت ايشان و مجهول بودن حقيقت آيين و باورهايشان نشأت مى گيرد. از اين رو, بايسته مى نمايد كه در آغاز, سخنانى از ديدگاه فقيهان بزرگان در مورد ايشان ياد شود.
1. شيخ مفيد گويد:
((و قد اختلف فقهإ العامّه فى الصابئين و مَن ضارعهم فى الكفر سوى مَن ذكرناه من الثلاثة الاصناف, فقال مالك بن انس و الاوزاعى: كلّ دِين بعد دين الاسلام سوى اليهوديه و النصرانيه فهو مجوسيّة و حكم اهله حكم المجوس.)) فقيهان اهل سنت در مورد صابئان و همانندانِ ايشان در كفر, هم انديش نيستند - البته در غير سه گروه مسيحيان, يهوديان و زردشتيان - مالك بن انس و اوزاعى گويند: هر آيين بجز آيين مسلمانى - و غير از يهوديگرى و نصرانيگرى - مجوسى بشمار آيد و پيروان آن در حكم مجوسى هستند. شيخ مفيد, در همسانى اين گروهها با مجوسيان, به يادكرد ديگر سخنان فقيهانِ اهل سنت مى پردازد و سپس اظهار مى دارد: ((فامّا نحن فلانتجاوز بايجاب الجزيه الى غير من عدّدناه لسنة رسول اللّه(ص) فيهم و التوقيف الوارد عنه فى احكامهم.)) ما در وجوب جزيه, از گروههاى ياد شده[ مسيحيان, يهوديان, زردشتيان] پا فراتر نمى نهيم زيرا سنت پيامبر(ص) در گرفتن جزيه, فقط در مورد ايشان است و ما در احكام فقهى كه از پيامبر درباره ى آنان وارد شده, به توقيف[:پاسداشت مرز موضوعات] فرمان داريم. سپس شيخ مفيد, سخن فقيهان ياد شده را در همسانى حكم فقهى صابئان با مجوسيان, بعيد مى شمرد و چنين مى گويد: ((فلو خلّينا و القياس لكانت المانويّه و المزدقيّه و الديصانيّه عندى بالمجوسيّه أولى من الصابئين لأنّهم يذهبون فى اصولهم مذاهب تقارب المجوسيه و تكاد تختلط بها.)) اگر ما به ((قياس)) هم وانهاده شويم, در ديدگاه من مانويان, مزدكيان و ديصأيان به مجوسيان نزديكترند تا صابئان. زيرا در باورهاى بنيادين, گروههاى نخست به مجوسيان نزديكترند و چه بسا درهم مىآميزند. شيخ مفيد, در ادامه ى نوشتار, از برخى كيشهاى مهجور ياد مى كند و نزديكى آن را با مسيحيت و يا باورهاى مشركان عرب باز مى گويد و سپس مى نويسد: ((فامّا الصابئون فمنفردون بمذاهبهم ممّن عدّدناه لأنّ جمهورهم يوّحد الصانع فى الأزل و منهم من يجعل معه هيولى فى القدم, صنع منها العالم فكانت عندهم الاصل و يعتقدون فى الفلك و ما فيه الحياة و النطق و انّه المدبّر لما فى هذا العالم و الدالّ عليه و عظّموا الكواكب و عبدوها من دون اللّه عز و جل و سمّاها بعضهم ملأكه و جعلها بعضهم آلهة و بنوالها بيوتاً للعبادات و هولإ على طريق القياس الى مشركى العرب و عبّاد الاوثان اقرب من المجوس لانّهم وجّهوا عبادتهم الى غيراللّه سبحانه فى التحقيق و على القصد و الضمير و سمّوا من عداه من خلقه باسمأه جلّ عما يقول المبطلون.)) اما صابئين در آيين خود, از شمار مذاهب ياد شده متمايزند زيرا بيشتر ايشان به توحيد ازلى آفريدگار جهان معتقدند. اما برخى از آنان, ((هيولى=[ (( ماده نخستين] را چونان خداوند, قديم مى دانند و جهان را پديد آمده از آن مى شمرند و در نزد ايشان, هيولى مبدأ نخست جهان است. ايشان معتقدند كه فلك و موجودات آن, از حيات و توانايى نطق برخوردارند و اينكه فلك, تدبير و راهنمايى گيتى را بر عهده دارد. هم چنين ايشان, ستارگان را بزرگ مى دارند و آن را پرستش مى كنند. برخى از آنان, ستارگان را فرشتگان و برخى خدايگان مى دانند و براى آنان, معابدى بنا مى نهند. از اين رو, صابئان به مشركان عرب و پرستشگران بت, نزديكترند تا به مجوسيان زيرا ايشان غير خداوند را پرستش مى كنند. هم در درون و هم در رفتار برون و آفريده ى خداوند را به نامها و صفات ويژه ى او مى ستايند و براستى خداوند از آنچه ياوه گويان مى گويند, فراتر است. شيخ مفيد, در اين بررسى شيوه ى يك فقيه متكلّم را پيمود و سخن مخالفان ناهم انديشان را در اينكه ((صابئى)) از ذمّيان است, به نقد سپرد و آن را با خدشه در همگونى مقيس=[ صابئى] و مقيس عليه=[ مجوسى] باطل ساخت. سخن ايشان, بسيار نيك و استوار است, اما بدان شرط كه باورهايى را كه به ((صابئان)) نسبت داد, براستى عقايد پذيرفته ى ايشان باشد و همان بنياد آيين و كيش آنان را سازمان بخشد. در اين زمينه در ادامه ى گفتار سخن خواهيم گفت.
2. شيخ طوسى, در ((الخلاف)) گويد:
((الصابئه لايوئخذ منهم الجزيه و لايقرّون على دينهم و به قال ابوسعيد الاصطخرى و قال باقى الفقها: انّه يوئخذ منهم الجزيه, دليلنا اجماع الفرقه و اخبارهم و ايضاً: قوله تعالى: فاقتلوا المشركين و ((فاذا لقيتم الذين كفروا)) و لم يأمر بأخذ الجزيه منهم و ايضا قوله تعالى: ((قاتلوا الذين لايوئمنون)) فشرط فى اخذ الجزيه ان يكونوا من اهل الكتاب و هوئلإ ليسوا من اهل الكتاب.)) از صابئان, جزيه گرفته نمى شود و آنان در آيين خويش, آزاد وانهاده نمى شوند[ .از فقيهان اهل سنت] ابوسعيد اصطخرى, با اين ديدگاه همرأى است. اما ديگر فقيهان آنان گويند: از ايشان جزيه گرفته مى شود. دليل ما, اجماع اماميان و روايات ايشان است. هم چنين خداوند گويد: مشركان را بكشيد... و نيز گويد: بهنگام برخورد با كافران... در اين آيات, به جزيه فرمان نداده است. هم چنين خداوند فرمود: با كسانى كه ايمان ندارند, كارزار كنيد... بنا بر اين, خداوند در جزيه, قيد ((اهل كتاب)) را قرارداد و صابئان در شمار اهل كتاب نيستند. استدلال شيخ طوسى به دو آيه ى نخست و سپس افزودن اين نكته كه خداوند به گرفتن جزيه از ايشان فرمان نداد, بنيادسازى قاعده اى فراگير در برخورد با كافران است و خلاصه ى آن چنين است: رهاورد دو آيه اين است كه با كافران بايد جنگيد مگر آنانكه به اخذ جزيه از آنان, فرمان داده شده باشد و درباره صابئان, چنان دستورى نيامده است. و اما استناد ايشان به آيه ى جزيه, بر دو مقدمه استوار است: نكته ى نخست: از آيه استفاده مى شود كه از غير اهل كتاب نمى توان جزيه گرفت. اين مقدمه را از آيه, هر چند به انضمام روايت عبدالكريم هاشمى, مى توان استفاده كرد. نكته دوم: صابئان در شمار ((اهل كتاب)) نيستند يا دست كم اين نكته, ثابت نيست. در مورد نكته اخير, در ادامه ى سخن, ديدگاه خويش را خواهيم گفت.
3. طيربسى, در تفسير آيه ى ((ان الذين آمنوا... و الصابئين)) پس از ياد كرد سخنان فقيهان و لغت شناسان درباره معناى ((صابئين)) و باورهاى ايشان گويد:
((و الفقهإ باجمعهم يجيزون اخذ الجزية منهم و عندنا لايجوز ذلك لانّهم ليسوا باهل كتاب.)) تمامى فقيهان اهل سنت, گرفتن جزيه از ايشان را روا مى دانند. اما فقيهان اماميه, جأز نمى شمرند زيرا صابئان در شمار اهل كتاب نيستند. استدلال طبرسى, همگون با گفتار شيخ طوسى در ((الخلاف)) است[ كه پيشتر ياد شد].
4. على بن ابراهيم, در تفسير خويش در آيه ى: ((ان الذين آمنوا والذين هادوا....))گويد:
((الصابئون قوم لامجوس و لايهود و لانصارى و لامسلمون و هم يعبدون الكواكب والنجوم.)) صأبان, گروهى هستند كه نه مجوسى و نه يهودى و نه نصرانى و نه مسلمان هستند ايشان, ستاره پرستند.
5. صاحب جواهر, پس از يادكرد ديدگاه ((ابن جنيد)) در اينكه از ((صابئان)) جزيه مى توان گرفت, مى گويد:
((و لابأس به ان كانوا من احدى الفرق الثلاث.)) اگر ايشان در زمره ى يكى از گروههاى سه گانه=[ مسيحيان, يهوديان, مجوسيان] باشند, اين ديدگاه پذيرفتنى است. صاحب جواهر, در ادامه ى سخن به يادكرد سخنانى مى پردازد كه صابئان را در شمار فرقه هاى يادشده قرار داده اند. هر چند در آن گفته ها ناهمسازيهأى وجود دارد. سپس, اظهار داشته اند: ((و حينئذٍ يتجّه قبول الجزيه منهم.)) بنا بر اين, پذيرش جزيه از صابئان شايسته مى نمايد. پس از آن, سخنان كسانى را يادآور شده اند كه صابئان را به پرستش ستارگان و... متهم ساخته اند و سپس افزوده اند: ((و عليه يتّجه عدم قبولها منهم.)) بنا بر اين سخنان, نپذيرفتن جزيه از ايشان موّجه مى نمايد. اما ظاهر سخن ابن جنيد, كه در كتاب ((المختلف)) علاّمه حلّى ياد شده است; آن است كه صابئان را در پذيرش جزيه, گروهى مستقّل از گروههاى سه گانه يادشده قرار داده و نه زير مجموعه ى ايشان, و اصولاً همين, بايستى مراد سخن كسانى باشد كه پذيرش جزيه از صابئين را باور دارند, وگرنه در پذيرش جزيه از كيشهاى سه گانه, مخالفت وناهم انديشى ميان دو فقيه, رخ نداده است! جمع بندى ديدگاهها 1. در اين مسأله, فقيهان ما اجماع ندارند زيرا اوّل آن كه ابن جنيد با ديدگاههاى ياد شده, مخالف است و در تحقق اجماع, رأى او دخالت دارد و ثانياً: فتواى دانشوران در نگرفتن جزيه از صابئان, برخاسته از موضوع شناسى ايشان درباره ى صابئين است - اين كه آنان, در زمره ى اهل كتاب نيستند و در كلام شيخ مفيد, قمى, طبرسى تا صاحب جواهر با اين برداشت آشنا شديد - و چنين موردى, با ((اجماع حجت)) كه از حكم الهى درباره ى موضوع مشخص و معلوم حكايت مى كند, فاصله اى بس دراز دارد. 2. موضوع اين مسأله, از سوى فقيهان پيشين تحرير و تنقيح نشده است نه از راه تفحصّ و پيگيرى حالات منتسبان به اين فرقه و شنيدن باورهايشان, و يا فهميدن ديدگاههايشان از طريق كتابها و نوشته هاى خود آنان; و نه از راه مقايسه آنچه كه درباره ايشان گفته اند, به گونه اى كه اعتماد در شناخت اين فرقه پديد آيد. فرقه اى كه نام آن سه بار در قرآن مجيد ياد شده است. بلى! گاه در برخى از نوشته هاى ((ملل و نحل)), پرتوى بر گوشه اى از باورها, و بخشى از تاريخ آنان, افكنده شده است. هر چند اين اندازه, در شناخت موضوع له براى مصونيت كافران ياد شده و نيز گرفتن و يا نگرفتن جزيه از آنان, كفايت نمى كند. شايد رويگردانى فقيهان از شناختِ كامل موضوع, بدان جهت بوده است كه آنان با حكم فقهى ((صابئين)) چندان درگير نبوده اند. بويژه آنكه فقيهان بزرگوار ما, از داورى ميان مردمان و حكومت به دور بوده اند و به گرفتن جزيه از كافر و يا جنگ با كافران مبتلا نبوده اند, نه در صحنه ى عمل و نه در جايگاه فتوا و ابراز احكام.
تحقيق مسأله
پس از شناخت نبودِ اجماع قابل اعتماد در بحث, بايستى به تنقيح پرسش پرداخت. از يكسو بايستى ادله ى لفظى را كاوش كرد - چه عمومات و چه اطلاقات - شايد بتوان از آن قاعده اى استنباط كرد كه فراگير مورد سخن باشد و يا در فرض نبودِ دليل اجتهادى, مقتضاى اصول عملى را در آن جست و جو كرد. از سوى ديگر: تحقيق پرسش نيازمند كاوشى افزون براى شناخت موضوع و پرتوافكنى بر زاويه هاى پنهان آن است. بنا بر اين, بحث در دو سويه است: الف) سويه ى نخست آن, چهار پرسش كبروى را در بردارد: 1. مراد از كتاب در احكام جزيه چيست؟ آيا كتابهاى آسمانى ويژه اى مراد است؟ و يا هر كتاب آسمانى كه شريعت آور بوده است؟ يا هر كتاب آسمانى - چه شريعتآور و چه غير آن -؟ 2. اگر در كتابى بودن صابئين, ترديد باشد, آيا مى توان آنان را در زمره ى كسانى دانست كه شبهه ى كتابى بودن را دارند و احكام ايشان را در مورد آنان, جارى دانست؟ 3. اگر در توحيد و شرك ايشان ترديد باشد, آيا مى توان به دعاوى خودشان در اين مورد, تمسك جست؟ و آيا سخن آنان در مورد خود و باورهايشان, براى ديگران حجّت است؟ 4. اگر ترديد در مورد ايشان برطرف نشد, قاعده چه اقتضايى را دارد؟ آيا در اين مورد اصل لفظى و يا عملى هست كه بتوان به آن اس تناد جست؟ ب) سويه ى دوم, در بردارنده ى پرسشهاى صغروى هست و پرتوفكن بر جهات گوناگون موضوع است. اين پرسشها, عبارتند از: 1. آيا دليلى بر كتابى بودن صابئان وجود دارد؟ 2. آيا آنان, از فرقه هاى آيينهاى سه گانه اند؟ (يهوديان, نصرانيان, مجوسيان) 3. آيا باورهاى منتسب به آنان, گمان الهى بودن آيين ايشان را بر مى بندد؟ 4. آيا نام ايشان[ واژه ى صابئان] به گونه اى است كه با آسمانى بودن آيين شان, ناهمساز است؟ مراد از كتابى در آيه جزيه مشهور آنست كه مراد از ((الكتاب)) در آيات قرآن, و از جمله در آيه جزيه, تورات و انجيل است.
صاحب جواهر گويد:
((ان المنساق من الكتاب فى القرآن العظيم هو التوراة و الانجيل.)) از واژه ى ((الكتاب)) در قرآن مجيد, تورات و انجيل تبادر مى كند. سپس, از علامه حلى در ((المنتهى)) ادعاى اجماع را ياد مى كند كه الف و لام در ((الكتاب)) در آيه جزيه, براى عهد است و اشاره به تورات و انجيل. نقد و بررسى: ما پيشتر به گونه اى تفصيلى ناروايى اين سخن را اثبات كرديم و خلاصه ى آن چنين است: هر چند عنوان ((اهل الكتاب)) در قرآن كريم, بعيد نيست كه مراد از آن يهود و نصارى باشند - و چه بسا كاوش و تأمل هم چنان نتيجه دهد - اما عنوان ((الكتاب)) در آيات قرآنى. اگر در چنان همايش و تركيب قرار نگيرد و قرينه اى تعيين كننده هم در كار نباشد, نه تورات و انجيل و نه كتاب ديگر از كتابهاى پيامبران پيشين را نمى رساند. بلكه هر چه را از ملكوت بر پيامبرى از پيامبران الهى وحى شده باشد, مراد از آن خواهد بود. بدون آنكه ويژه و يا اشاره به كتاب خاص باشد. اين نكته, چيزى است كه كاوش و تأمل در آيات گوناگون, گواه آن است. بنا بر اين, ((الكتاب)) در آيه ى جزيه, فراگيرتر از تورات و انجيل است و گواهى بر تقييد به آن دو, وجود ندارد بلكه شايد بتوان گفت كه محدود به آن دو نيست زيرا به اجماع امت اسلامى و نيز رواياتيكه مجوس را داراى كتاب معرّفى مى كند, واژه ى ((الكتاب)), كتاب مجوسيان را هم فرا مى گيرد. هم چنين روشن مى شود كه دليلى بر تقييد ((الكتاب)) به كتابهاى آسمانى كه دين جديد ابلاغ كرده اند, نداريم زيرا كتاب مجوسيان در زمره ى اديان شريعتآور, و پيامبر ايشان در شمار پيامبران اولوالعزم, نبود. بنا بر اين, اطلاق ((الكتاب)) هر كتاب آسمانى را در بر خواهد گرفت. توضيح افزونتر: مراد از ((الكتاب)) در يادكرد پيامبران و اديان الهى, همان مرز جداساز فكرى, اعتقادى و عملى ميان ايمان و كفر است. كتاب الهى همانست كه انسانها و تجمعات انسانى را از اسارت آيينهاى بشرى و خودساخته مانند پرستش بتان و خدايگان خيالى, آزاد مى كند و آنان را به سوى آيين الهى فرا مى خواند. بنا بر اين, كتاب همان صحيفه ى خداوندى است كه شناخت خداوند و حقايقى را كه كتابهاى آسمانى عهده دار توضيح و تبيين آن شده اند, در بر دارد. معارفى كه نقطه ى مقابل الحاد, شرك و بت پرستى است. و اين نكته, محتوايى عمومى در تمامى كتابهاى آسمانى است. خداوند فرمود: ((ومنهم اميون لايعلمون الكتاب...)) ((و قل للذين اوتوا الكتاب والاميين ءاسلتم...)) در اين آيات, ((الكتاب)) در مقابل ((امى بودن)) قرار داده شده است كه همان پرستش بت باشد. و خداوند فرمود: ((ما يوّد الذين كفروا من اهل الكتاب ولا المشركين...)) در اين آيه, ((الكتاب)) در مقابل شرك قرار گرفته است. و خداوند فرمود: ((كان الناس امّة واحدة فبعث اللّه النبيّين مبشّرين و منذرين...)) در اين آيه, خداوند ((كتاب)) را مشخّصه ى نبوّت و مرجع دين باوران در اختلافاتشان, دانسته است و روشن مى نمايد كه اين ويژگى, توصيفى فراگير براى كتابهاى الهى است. نتيجه: آيه ى اخير و ديگر آيات, نشانگر آنست كه ((كتاب)) در اصطلاح شناسى قرآنى, چيزى است كه خداوند بر پيامبرانش فرو مى فرستد تا مردم را به هدايت رهنمون سازد و در اختلافات ايشان, داورى كند و آنان را از تاريكيهاى كفر, شرك و الحاد برهاند. از اين رو, چرا ((الكتاب)) در آيه ى جزيه به همين معنا نباشد؟ چه دليلى بر آنست كه ((الكتاب)) در آيه ى جزيه در معناى اخص[ مسيحيان, يهوديان و مجوسيان] به كار رفته است؟ شاهد بر تعميم معناى ((الكتاب)) در آيه ى جزيه, روايت واسطى است: ((قال: سئل ابوعبداللّه ((عليه السلام)) عن المجوس أكان لهم نبى؟ فقال: نعم, أما بلغك كتاب رسول اللّه(ص) الى اهل مكه: اسلموا والاّ نابذتكم بحرب. فكتبوا الى النبى(ص): خذ منّا الجزيه و دعنا على عبادة الاوثان, فكتب اليهم النبى(ص) انّى لست آخذ الجزيه الاّ من اهل الكتاب. فكتبوا اليه يريدون تكذيبه: زعمت انّك لاتأخذ الجزيه الاّ من اهل الكتاب ثم اخذت الجزيه من مجوس هجر, فكتب اليهم رسول اللّه(ص): انّ المجوس كان لهم نبىّ فقتلوه و كتاب احرقوه, اتاهم نبيّهم بكتابهم فى اثنى عشر الف جلد ثور.)) از امام صادق(ع) پرسش شد كه آيا مجوسيان, پيامبر داشتند؟ فرمود: بلى. آيا اين رخداد, به شما نرسيده است كه پيامبر(ص) به مكيّان نامه نگاشت: ((اسلام آوريد و گرنه اعلان جهاد خواهم داد.)) آنان پاسخ دادند: از ما جزيه گير و ما را در پرستش بتان واگذار. پيامبر, نامه اى ديگر نگاشت كه: من از غير اهل كتاب, جزيه نمى گيرم. مكيان, براى دروغ وانمودن سخن وى, نوشتند: گفته اى كه از غير اهل كتاب جزيه نمى گيرى. با آنكه از مجوسيان هَجَر جزيه گرفته اى؟! پيامبر(ص) در پاسخ نوشت: مجوسيان, پيامبرى داشتند كه او را كشتند و كتاب او را آتش زدند. پيامبرشان, در 12 هزار پوست گاو نر, كتاب آسمانى اش را براى ايشان آورد. بنا بر اين, با توجه به استعمال ((الكتاب)) در حديث در مورد كتاب مجوسيان, و نيز به كار رفتن ((اهل كتاب)) در مورد خود ايشان, هيچ زمينه اى براى مختصّ دانستن ((الكتاب)) و ((اهل الكتاب)) به تورات و انجيل و پيروان آن دو, باقى نمى گذارد. مشابه روايت ياد شده, مرسله صدوق از پيامبر(ص) و روايت اصبغ بن نباته از امام على(ع) است. و با توجه به پذيرش مضمون آن از سوى فقيهان شيعه - بويژه در مورد مجوس - ضعف سندى اين روايات, مضرّ نخواهد بود. علاوه آنكه روايات شايان اعتماد, وجود دارد كه در آن صراحتاً گفته شده است كه مجوسيان در شمار اهل كتابند. از آن جمله, معتبره سماعه است: ((عن ابى عبداللّه(ع) قال: بعث النبى(ص) خالد بن الوليد الى البحرين (الى أن قال) فكتب اليه رسول اللّه(ص): انّ ديتهم مثل دية اليهود و النصارى و قال: انهم اهل الكتاب.)) امام صادق(ع) فرمود: پيامبر(ص), خالد بن وليد را به بحرين فرستاد[ تا آن جا كه فرمود] پيامبر(ص) به او نوشت: ديه ى ايشان همانند ديه يهوديان و مسيحيان است. و فرمود: آنان, اهل كتاب هستند. و از آن جمله روايات موثقّه زراره است: ((سألته عن المجوس ما حدّهم؟ فقال: هم من اهل الكتاب و مجراهم مجرى اليهود و النصارى فى الحدود و الديات.)) از او پرسيدم: حدّ مجوس چگونه است؟ فرمود: ايشان در شمار اهل كتابند و در حدود و ديات همانند يهوديان و مسيحيان, با ايشان برخورد مى شود. در اين روايت, اضمار[ و مشخص ننمودن پاسخگوى پرسش] به اعتبار مفاد روايت خدشه اى وارد نمى سازد زيرا پرسشگر شخصيتى چون زراره است[ كه از جز امام(ع) در احكام شرعى نقل نمى كند]. با توجه به اين روايات, نادرستى اين گمان آشكار مى شود كه كاربرد ((الكتاب)) بدون قرينه, منصرف به تورات و انجيل است زيرا وقتى كه از مجوس, به اهل كتاب تعبير شده است, چگونه براى اين ادعا, زمينه اى باز مى ماند؟! اشكال: روايات ديگر درباره ى مجوسيان آمده است: ((سنّوا بهم سنّة اهل الكتاب)) =[ با ايشان همانند اهل كتاب برخورد كنيد] و مراد از اهل كتاب در اين روايات, يهوديان و مسيحيان است و اين مطلب, اشعار به آن دارد كه كاربرد اهل كتاب در مورد يهوديان و مسيحيان, در عرف گفت و شنود آن روزگار, رواج داشته است. پاسخ: ظاهراً اين كاربرد, به واسطه ى كثرت يهوديان و مسيحيان در جزيرة العرب - در مقايسه با ديگران - بوده است. و اين سخن, چه ربطى به محدود ساختن عنوان ((اهل الكتاب)) به آن دو گروه دارد؟ چه رسيد به آنكه ادعاى اختصاص عنوان ((الكتاب)) به تورات و انجيل صورت پذيرد!! نتيجه: از سخنان گذشته مى توان چنان برداشت داشت كه ((الكتاب)) در اصطلاح شناسى قرآن و حديث و نيز در عرف متشرّعان صدر اسلام, تا زمان امامان معصوم(ع), در هر گونه كتاب آسمانى, به كار رفته است. و دليلى بر آنكه در آيه ى جزيه, آن را به تورات و انجيل يا غير آن دو محدود سازيم, وجود ندارد. بنا بر اين, مراد از ((كتاب)) كه پيروان آن محكوم به جزيه هستند, هرگونه كتاب آسمانى است. شاهد بر اين سخن, تعليل پيامبر(ص) در روايت واسطى است - كه پيشتر از آن ياد شد - ايشان در فلسفه ى جزيه براى مجوس فرمودند: چون آنان پيامبر و كتاب آسمانى داشتند. از اين سخن, استفاده مى شود كه در هر گروه كه كتاب آسمانى داشته باشند, اين حكم عموميت خواهد داشت. زيرا روشن است كه كتاب مجوس غير از كتاب تورات و انجيل بوده است و كتاب شريعتآور و دربردارنده ى دين جديد هم نبوده است, بنا بر اين, حكم جزيه در مورد هر كتاب آسمانى از هر پيامبرى از پيامبران الهى, جريان خواهد داشت. آرى! چه بسا از كلام پيشين شيخ مفيد, اين نكته بر مىآيد كه ((سنت)), گرفتن جزيه را به سه گروه مذهبى (يهوديان, مسيحيان و مجوسيان) محدود مى سازد. اگر اين مطلب ثابت شود. اطلاق آيه ى جزيه و نيز روايت واسطى, به اين دليل مقيّد خواهد شد.
شيخ مفيد, در سخن پيشين فرمودند:
((و اما نحن فلانتجاوز بايجاب الجزيه الى غير من عدّدناه لسنّة رسول اللّه(ص) فيهم و التوقيف الوارد فى احكامهم.)) ما در وجوب جزيه, از گروههاى ياد شده پا فراتر نمى نهيم زيرا سنت پيامبر(ص) در گرفتن جزيه فقط در مورد ايشان است و ما در احكام فقهى كه از پيامبر درباره ايشان وارد شده, به توقيف=[ پاسداشت مرز موضوعات], فرمان داريم. نقد و بررسى: مراد ايشان از سنت, براى ما آشكار نيست زيرا در سنت گفتارى پيامبر(ص), سخنى كه جزيه را به غير گروههاى ياد شده محدود كند, وجود ندارد و ما روايتى كه چنين مضمونى را در برگيرد, نيافتيم. حتى از كسانى كه در زمانى نزديك به عهد شيخ مفيد مى زيستند, چون گردآورندگان مجموعه هاى حديثى و جز ايشان. بلكه به رواياتى بر مى خوريم كه از آن استفاده ى تعميم جزيه به تمامى كافران بر مىآيد - كه در ادامه ى اين سخن, آن را ملاحظه خواهيد كرد - . و اما اگر مراد ايشان سنت رفتارى پيامبر(ص) باشد, بدان معنا كه ايشان بر صابئان جزيه قرار نداد - بايستى گفت كه: 1. اين ادعا, ثابت نيست زيرا عدم يادكرد, گواه بر عدم وقوع نخواهد بود. 2. به فرض پذيرش[ عدم جزيه بر صابئان از سوى پيامبر], شايد دعوى ياد شده بدان جهت باشد كه صابئان در زمره ى ساكنان حوزه ى فتوحات اسلامى در عصر پيامبر(ص) نبودند. زيرا ايشان در منطقه ((ميسان)) و ((حرنان)) مى زيستند و هر دو منطقه, پس از رحلت پيامبر(ص) فتح شد. و شايد عوامل ديگر در كار بود. بنا بر اين, سنت عملى پيامبر(ص), نمى تواند اين دعوى را به اثبات رساند كه از صابئان نمى توان جزيه گرفت.
نتيجه ى سخن در نكته ى نخست:
واژه ى ((الكتاب)) در ((باب جزيه)) در دو كتاب[ تورات و انجيل] و يا كتابهاى شريعتآور محدود نيست. از اين رو, در فرض اينكه جامعه اى از كتاب يحيى, يا داود و يا ادريس, پيروى كنند, اينان در زمره ى اهل كتاب هستند. خونشان محفوظ است. در آيين شان آزاد وانهاده مى شوند و از آنان جزيه گرفته مى شود. فقه اهل بيت شماره 8 ص 3
لطفا منتظر باشید ...
