<h1>ارزيابي و آسيب شناسي نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز - ارزیابی و آسیب شناسی نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز نسخه متنی

ارزيابي و آسيب شناسي نقش رسانه ها در گسترش فرهنگ نماز

نويسنده: دكتر عليرضا پويا

بحث از گسترش فرهنگ نماز در رسانه، بخشي از تبليغ معارف ديني از رسانه يا به نحو دقيقتر بخشي از كاركرد رسانه ديني است كه بايد بخشهاي مختلف برنامه در اين خصوص هماهنگ باشند. اصولاً دو تصور از رسانه اسلامي وجود دارد؛ يكي آنكه تأثير پسوند اسلامي اين مقدار است كه برخي برنامههاي اسلامي از اين رسانه پخش ميشود. يعني در تعدادي از برنامههاي اين رسانه تبليغ اسلام صورت ميگيرد. مانند اينكه فرض كنيم وظيفه تهيه برنامههاي اسلامي فقط به عهده گروههايي مانند معارف اسلامي و مناسبتها در صدا و سيماست و گروههايي مانند فيل و سريال، اجتماعي، اقتصادي و... در اينباره مسؤوليتي ندارند. تصور دوم اين است كه وجود پسوند اسلامي به اين معناست كه مباني و معارف اسلامي ساري و جاري در تمام برنامههاست و در اين صورت فقط گروههاي معارف يا مناسبتها عهدهدار ساخت برنامههاي اسلامي نيستند كه البته تصوير دوم صحيح است. يعني تحكيم مباني و تبليغ اسلام در همه بخشها مورد توجه است و در كل رسانه هماهنگ صورت ميگيرد. يعني همچنانكه گروه معارف تبليغ ميكند در سريالها نيز تبليغ غير مستقيم صورت ميگيرد.

از منظر ديگر نيز اين موضوع قابل تبيين است، به اين بيان كه برخي كارشناسان امور رسانهها كه براي رسانههاي جمعي مانند راديو و تلويزيون عمدتاً چند كاركرد، شامل آموزش و تربيت، اطلاعرساني و سرگرمي و تفريحي را مطرح ميكنند، تفكيك اينها را از هم در موفقيت و تاثيرگذاري رسانه براي رسيدن به اهداف خود مضر ميدانند. يعني معتقدند رسانه بايد در حالي كه برنامه سرگرمي پخش ميكند آموزش بدهد. يا آنگاه كه آموزش ميدهد، اطلاعرساني كند. به بيان يكي از صاحبنظران، چون انگيزه مخاطب براي ديدن برنامههاي سرگرمي قوي است، آموزش و اطلاعرساني در ضمن اينگونه برنامهها ميتواند بهتر محقق شود: «سرگرمي يك انگيزه دهنده بزرگ است. وقتي مردم سرگرم ميشوند، گوش ميدهند. افزون بر اين، سرگرم كننده بودن پيام به اين معنا نيست كه اگر پيامي سرگرم كننده بود، اطلاع دهنده و قانع كننده و آموزش دهنده نيست. در حقيقت، مقولههاي هدفهاي ارتباطي، مقولههايي همگرا و متداخلند. هر هدفي ميتواند بهطور مقدماتي حكم يك مقصد اوليه را داشته باشد تا برخي از هدفها و يا تمامي هدفهاي ديگر را در كاربردهاي علمي به كار گيرد.» 2

بنا بر اين تعارض در بخشهاي مختلف و ناهماهنگي در كاركرد سيستمي رسانه در اين باب، مانعي براي گسترش و تاثير فرهنگ اسلامي است و در مقابل هماهنگي و كاركرد منظم بخشهاي مختلف رسانه ضريب موفقيت و اطمينان به تاثيرگذاري را در شناختي و معرفي، احساسي و عاطفي و رفتاري انسان از يكديگر تاثير ميپذيرد و تخريب يا تضعيف هر يك بر ديگري اثر ميگذارد. لهذا اگر انسان به ديدن فيلم بيشتر علاقهمند است، آموزش مؤثر نيز در همانجا واقع ميشود.

در خصوص نماز كه محور عبادات و پاي هو اساس خودسازي و رابطه با حقتعالي است و تبليغ آن در رسانه، اين امر اهميت فوقالعاده دارد؛ زيرا همانطور كه نماز مقدمات ظاهري مانند پاكي و طهارت و شرايط مكان و لباس موقعيت فيزيكي، دارد، مقدمات باطني نيز دارد كه عمده مطلب و آنچه مصلي را به مقصد نهايي نزديك ميكند و همين باطن نماز است. امام راحل(ره) فرمودهاند: «بدان كه از براي نماز غير از اين صورت، معنايي است و غير از اين ظاهر، باطني است؛ و چنانچه ظاهر را آدابي است كه مراعات ننمودن آنها يا موجب بطلان نماز صوري يا نقصان آن گردد، همينطور از براي باطن آدابي است قلبيه باطنيه كه با مراعات ننمودن آنها، نماز معنوي را بطلان يا نقصان دست بدهد؛ چنانچه با مراعات آنها نماز داراي روح ملكوتي شود.» 3

كاركرد رسانه بايد به گونهاي باشد كه به تحقق مقدمات باطني نماز بويژه در وقت اذان كمك كند و نهتنها آن را مختل نسازد كه موجب زمينهسازي و برانگيختن روح معنوي و احساس نياز و تعلق به نماز در مخاطبان شود. طبعاً اين كار مستلزم برنامهريزي و تدارك زمينه مناسب است. آنچه به لحاظ اهميت در اينجا بايد يادآور شد طراحي و تنظيم برنامه (كنداكتور) پخش به نحوي است كه حتي الامكان برنامههاي قبل از اذان با شيب مناسبي مخاطبان را براي نماز آماده كند، همچنين برنامههاي بعد از اذان نيز متناسب با نماز و حالات معنوي آن باشد و حتيالامكان از قرار گرفتن نماز بين دو قسمت جذاب برنامه كه فكر و ذهن مخاطب را به خود ديگر ميكند جلوگيري شود. براي اين منظور بايد متناسب با فصول مختلف سال در چينش برنامه وقت نماز اصل باشد و در غير مواردي كه برنامه زنده و مستقيم پخش ميشود و چارهاي از آن نيست، ساير برنامهها با وقت نماز تنظيم شود. حتي برخي بخشهاي پربيننده خبر كه در برخي از فصول سال به وقت اذان برميخورد، متناسب با اوقات شرعي انعطاف بيابد. در اينجا به كارگيري خلاقيتها و هنرمنديها اهميت زيادي دارد. مثلاً در رسانه تصويري به هنگام پخش قرآن، به جاي نمايش تكراري قاري يا صحنههاي ساختمان و ديوارهاي مساجد و غيره يا به تصوير درآوردن صحنههاي جاذب و جالب از اقشار مختلفي كه در حال آماده شدن براي نماز هستند مانند كشاورز كنار زمين، كارگر در كارخانه، كارمند در اداره، راننده در كنار جاده، اهل منزل در خانه، دانشآموز و دانشجو در محل تحصيل و حتي عوامل پخش و مجريان تلويزيون در استاديوها و محل پخش برنامهها، جلب و تحريك بسوي نماز صورت گيرد و به هنگام پخش اذان نيز تصوير جذاب همين افراد در حال نماز نمايش شود. بويژه آنكه براي واقعي جلوهدادن و تاثيرگذاري بيشتر، در تصويرها ملاحظه صبح و ظهر و شب بشود، به نحوي كه تصوير حاكي از همان وقت شبانهروز باشد.

مقام معظم رهبري (دام ظله) در ديدار اخير با رئيس و معاونان سازمان صدا و سيما در همين خصوص فرمودهاند: «... تمايل عموم به فيلم و سريال است من با بالاترش را ميخواهم بگويم، تاثيرگذاري هم متعلق به فيلم و سريال است. يعني اگر فرض كنيم تمايل عمومي هم نباشد شما بايد تبليغ غيرمستقيم كنيد. والا حالا فرضاً فلان عالم، فاضل درجه يك قم نشست كوهي از معلومات را هم بيرون ريخت. بحث سر اين نيست كه اين چقدر خوب است. بحث سر اين است كه اين چيز خوب، چقدر دارد ذهن مخاطب را ميسازد، ما دنبال اين هستيم. اين البته در سريال هست، در فيلم هست، اين در يك ضربه كوچك يك برنامه بزرگ است. مثلاً فرض كنيم كه در يك كلاس دبيرستان، يك كلاس ديني است. يك معلم آنجا ميايستد نيم ساعت، سه ربع ساعت، از خدا و دين، اينها ميگويد. خوب ديديد بازتابهايش چه چيزي است. غالباً بچهها از معلم ديني گريزان، به خصوص اگر چنانچه او آدم خوشبيان و جذابي هم نباشد. اين يك جور تبليغ دين است.

يكجور ديگر هم اين است كه معلم فيزيك در اثناي كار علمي خودش مثلاً يك تك مضراب بزند بگويد صنع الهي اين است- يك كلمه- ببينيد اين چقدر تاثير ديني ميگذارد. من دنبال اين هستم. من ميگويم ما در صدا و سيما معلم ديني نياوريد آنجا بگذاريد مردم را متنفر كند. شما يك برنامه جذاب بگذاريد آن نكته را وسطش بزنيد. آن خوب است.» 4

همكاري، تنظيم و هماهنگي رسانه با نهادها و مؤسسات تاثيرگذار بيرون از رسانه

در كشور برخي از مؤسسات به طور ويژه به كار تبليغ و بسط معارف ديني مشغولند و برخي نيز در ضمن فعاليتهاي خود به اين امر ميپردازند. قسم اول مانند مؤسسات ارشادي و تبليغي حوزههاي علميه، سازمان تبليغات اسلامي و بسياري از مراكز دولتي و خصوصي كه به اين كار ميپردازند. بخش دوم مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، فرهنگسراها و مانند اينها كه تبليغ و ترويج معارف اسلامي جزيي از فعاليتهاي آنان محسوب ميشود رسانههاي عمومي و بويژه صدا و سيما در كار بسط معارف اسلام و تبليغ نماز لازم است اولاً از اطلاعات و دستاوردها و امكانات آنان به خوبي استفاده كنند. و ثانياً براي پرهيز از هرگونه ناهماهنگي و تعارض در ارائه مفاهيم، اهداف و راهكارها فعاليتهاي خود را با آنان هماهنگ سازند كه البته اين همكاري در شكل متقابل و مؤثر آن نهتنها موجب تاثيرگذاري بهتر در جامعه ميشود، بلكه موجب رشد و تكامل متقابل نهادهاي ارشادي نيز ميگردد بيترديد براي گشودن افقهاي تازه و ابتكارات نو و جذاب در عصر ارتباطات و موفقيت چشمگير رسانههاي جمعي كه عمدتاً در غرب با زيربناي تفكر مادي فعاليت ميكنند، و در شرايط نوپايي جمهوري اسلامي و فقدان تجربيات كافي در اداره امور جامعه بهخصوص تبليغ ديني از رسانه، توجه به اين امر حياتي است.

يكي از صاحبنظران حوزوي ميگويد: «صدالبته آنچه را كه فقهاي گذشته گفتهاند و نوشتهاند و به تحقيق پرداختهاند پاسخگوي امروز مسائل هنر ما نيست. تطور موضوع، متقاضيان و شرايط زماني و مكاني بهوجود آمده است كه همه و همه بازنگري جدي به موضوع هنر را ميطلبد بدون شك از وظايف مهم فقه پاسخگويي به نيازهاي فردي و اجتماعي انسانهاست و رشد و بالندگي فقه هم، در گرو همين پاسخگويي است. در حال حاضر هنر از مقولههايي است كه مبتلا به جامعه ما است؛ به عنوان مثال موسيقي كه رايجترين و پرمصرفترين هنر است در راديو و تلويزيون كه امروز در رديف سيستمهاي سازندگي است، پخش موسيقي از اين دو رسانه از امور حتمي و جداييناپذير است و ناگزير همه افراد جامعه دچار آن هستند، زيرا كمتر كسي است كه خود را از اين دو رسانه دور نگه دارد. همچنين كوته انديشي است اگر كسي بپندارد اين نظام جمهوري اسلامي است كه پاي اين دو رسانه را به زندگي مردم باز كرده است. اين پندار يا از سر غفلت و بيخبري از واقعيتهاي جهان ناشي و يا غرضورزي است.» 5

چنانكه در بيان فوق آمده است، موسيقي امروزه جزو مصارف عمومي مردم شده است زيرا جزو لاينفك برنامههاي صدا و سيماست و اگر توجه جدي نشود چهبسا توجه شديد نوجوانان و جوانان به اين مقوله موجب شود انواعي از موسيقيهاي مبتذل و منحرف كننده به جاي موسيقيهاي سالم و سازنده در اختيار آنان قرارگيرد. اينچنين است كه عدم پاسخگويي مناسب و سالم و مطابق شرع از سويي و اقناع كننده و رضايتبخش بودن آن از سوي ديگر در اين مسئله عنان اختياربسياري از جوانان علاقهمند را از ما گرفته به ديگران ميسپارد و با همين موانع كوچك اما پراهميت راه بر تاثيرگذاري و تبليغ و عمل به وظايف ديني بسته ميشود.

بدتر از آن زماني است كه عدهاي از جوانها فكر كنند چون موسيقي حرامگوش ميكنند پس نماز خواندن ديگر بيفايده است. چنانكه هر گونه تمني ارضاء نابجايي ممكن است موجب اين تخريب ذهني و عملي در افراد شود. و از اينجا اهميت پاسخگويي مناسب به نيازهاي قابل قبول توسط رسانه نتايجي چند جانبه دارد و همكاري و هماهنگي نهادهاي علمي، تحقيقاتي و اجرايي در حوزه مباحث ديني پشتوانه موفقيت در اين امر بسيار مهم است.

مقام معظم رهبري (دامظله) در بخشي از حكم اول خود به رئيس سازمان صدا و سيما مطلبي دارند كه حاكي از توجه ايشان به اين امر است: «در مباحث اسلامي به كيفيت و عمق والايي مطالب توجه، و از طرح مطالب ضعيف و آميخته به اوهام و سلايق شخصي پرهيز شود. و براي برآمدن اين مقصود همكاري متين و سنجيدهاي با حوزههاي علميه و علماي دين بهخصوص فضلا و علماي عاليمقام حوزه مباركه قم برگزار گردد. بهطور كلي صدا و سيما مدرسي گسترده براي طرح حقايق اسلام ناب محمدي(ص) و معارف اهل بيت(ع) به گونهاي اصيل و صحيح گردد. در توليد برنامههاي هنري از همكاري نهادهاي فرهنگي كشور مانند وزارت كشور، وزارت ارشاد، سازمان تبليغات و حوزه هنري و غير آنها بيشترين بهره شايسته گرفته شود.» 6

توجه به شرايط اجتماعي و موقعيت مخاطب

بهطور كلي مخاطبان زيادي به لحاظ سن، جنس، تحصيلات، شغل، موقعيت فرهنگي و اقتصادي موقعيت اعتقادي و ديني و مانند اينها برخوردارند. طبعاً در برنامههايي كه مخاطب عام دارد بايد متوسطها و عموم يا موقعيت اكثريت را در نظر گرفت. يعني در عين آنكه برنامهها از عمق و محتواي خوب برخوردارند قابل فهم عموم باشند و زبان يا فهم گروه خاص در آن اعمال نشود. همچنين در برنامههايي كه مخاطب خاص دارد، در عين حال كه فهم و زبان مخاطب خاص مدنظر واقع ميشود اين نكته ظريف ملاحظه شود كه گرچه ميتوان به لحاظ برنامهريزي براي ارسال پيام مخاطبان را از هم تفكيك كرد اما به لحاظ شنيدن و ديدن نميتوان مخاطبان را ملزم كرد برنامههاي ويژه خود را ببينند. كمااينكه تحقيقات نشان ميدهد مثلاً بسياري از كودكان برنامههاي بزرگسالان و حتي فيلم سينمايي يا سريالهاي آخر شب تلويزيون را مشاهده كردهاند. ازاينرو برنامههاي مخاطبان ويژه نيز بايد به گونهاي تدارك شود كه اگر مخاطبان ديگر در معرض آن قرار گرفتند از بدآموزيها يا خسارتهاي احتمالي در امان باشند؛ كه اين يكي از امور دشوار در برنامهريزي رسانهاي است.

از بين تفاوتهاي مخاطبان آنچه به لحاظ اهميت اشاره ميشود يكي توجه به نوجوانان و جوانان و طراحي برنامههاي اذان و نماز و ساير برنامههاي تبليغي براي آنان است كه بايد با آموزش، جذابيت، بهرههاي هنري و نيز متناسب با روحيات اين سنين كه برخي از آنان تازه به تكليف رسيدهاند همراه باشد.

وجه ديگر، توجه به مراتب معرفت و ايمان مخاطبان است. از اين حيث مخاطبان طيفي از افراد كماعتقاد و كساني كه نماز را سبك ميشمارند و اهتمامي در اقامه آن ندارند، تا كساني را كه اهل ذكر و معرفت بالا و توجه دائمي به انجام وظايف و اداي نماز اول وقت و نوافل و آداب هستند. شامل ميشود چنانكه اشاره شد از آنجا كه نميتوان مخاطبان را در ديدن و شنيدن برنامهها كاملاً از هم تفكيك كرد، بهناچار در رسانه بايد بهنحوي برنامهريزي شود كه غنا و عمق و معنويت موجود در برنامههاي اذان و نماز افراد رده بالاي طيف را راضي و مستغني سازد و زبان ساده و جذابيت و شورانگيزي آن افراد پايين طيف را به اداي فريضه وادارد به عنوان مثال مانند معلمي كه در كلاس درس حد وسط افراد كلاس را ملاحظه ميكند، اما در نظر دارد كه شاگردان قوي رانده و بدبين و شاگردان ضعيف، خسته و دچار كجفهمي نشوند. مثلاً سفارشها و نصايح كممحتواي مجريان كمسن و سال و بعضاً غير مسلط بر ادبيات موضوع از اموري است كه ميتواند موجب دلزدگي افراد اهل معرفت و آگاه شود، كه در موارد متعددي از تحقيقات به عمل آمده اين اشكال از سوي چنين افرادي ديده شده است.

توجه به تعارضات و اختلالت ناشي از برنامههاي خارجي

برنامههايي كه در ساير كشورها ساخته و پرداخته ميشود در فضاي عمومي خود القاء كننده روح كلي حاكم بر نگاه و زيربناي فكري سازندگان آن به مخاطبان است. ضمن آنكه صحنههاي نامناسب و منافي روحيه معنوي را نيز دربر دارد. رسانه در يك برنامهريزي جامع و كارآمد بايد بتواند بهترين و كمخسارتترين برنامهها را تهيه كند و هنگام پخش آنها نيز مراعات ساعات پخش و لحظات عرفاني و معنوي شبانهروز و اوقات اذان و نماز را بنمايد. سال گذشته يكي از شبكههاي سيما سريالي عربي را در ماه مبارك رمضان بلافاصله پس از اذان مغرب پخش ميكرد كه گرچه محتوا و قصه فيلم خوب بود، اما صحنههاي متعدد زنان بيحجاب آن واقعاً با اوقات معنوي پس از افطار سنخيتي نداشت.

موضوع ياد شده از بعد فرهنگي مورد توجه محققان و صاحبنظران قرار گرفته است. براي مثال يكي از محققان پس از انجام تحقيقاتي در اين باب چنين نتيجهگيري ميكند: «از آنجاكه نقش تلويزيون انتقال فرهنگ است، بنا بر اين هر جامعه با توجه به فرهنگ خود برنامههاي تلويزيوني را طراحي ميكند و در اين راه ممكن است از فرهنگ بيگانه نيز تاثير بپذيرد. نظارت بر حضور اين فرهنگها، پالايش و تشخيص عناصر سره از ناسره و جذب هنجارهاي ارزشمند و مفيد ساير جوامع از جمله وظايفي است كه در تدوين برنامههاي آموزشي بويژه برنامههاي اخلاقي و مذهبي برعهده توليدكنندگان آنهاست.» 7

اعتقاد و پايبندي برنامهريزان و مجريان رسانه به موضوع نماز

شنيدهايم كه آنتوني كوئين به هنگام ايفاي نقش حمزه(ع) در فيلم محمد رسولالله(ص) چند ماه به مطالعه تاريخ صدر اسلام و حتي سركشي به قبايلي از عرب كه زندگي غير شهرنشيني دارند ميپردازد. و يكي از متخصصان ساخت برنامه در يك گفتوگوي تلويزيوني اظهار داشت: «هنگامي كه ما مثلاً در جريان سريال تلويزيوني امام علي(ع) از سياهي لشكرهايي استفاده ميكنيم كه چلوكباب خورده و وارد صحنه شدهاند: نميتوانيم توقع داشته باشيم اينها نمايانگر عربي باشند كه سه تا خرما ميخورد و وارد صحنه ميشد» وي سپس به فيلم سينمايي روز واقعه اشاره ميكند و ميگويد: «در ابتداي اين فيلم در كنار صحنهآرايي، موسيقي و ساير عوامل جذاب، آنچه جلوه واقعي به آن ميداد حضور عربهاي سوخته و تكيده در صحنه بود.» 8

در جايي كه يك غذا خوردن ميتواند بر نحوه بازيگري تاثير بگذارد، قطعاً كسي كه در نقش انسان موحدي بازي ميكند ميخواهد در صحنه فيلم نماز بخواند و رابطه با معبود را به عرصه بكشد، بايد از جنبه اعتقادي و روحي با نماز خواندن سنخيت داشته باشد. و يا مجري كه ميخواهد مردم را براي نماز خواندن دعوت كند. بايد خودش از حيث فهم و درك موضوع و پايبندي فرد با صلاحيتي باشد. چنانكه ميبينيم گاهي خانمي كه در برخي فيلمها نقش يك زن چادري را ايفا ميكند، از نگهداري طبيعي و استفاده صحيح و جذاب از چادر ناتوان است زيرا با چادر بازي ميكند، نه زندگي. به عبارت ديگر انسان بايد با امور ديني و معنوي و بويژه نماز زندگي كند تا بتواند نقش آنرا نيز خوب اجرا نمايد. از اينرو تاثير واقعي كلام آن كسي كه جملهاي عقيدتي و يا توصيهاي عبادي يا اخلاقي را حتي در رسانه مطرح ميكند، ناشي از ميزان آگاهي، پايبندي و اعتقاد وي به مفاد آن جمله است و همين امر براي بازيگران، عامل مهمي در تاثيرگذاري و غيرتصنعي بودن نقش بازيگر است.

نكته ديگر اينكه بايد توجه شود در فيلمها و سريالها، نمازگزار از نقشهاي تاثيرگذار فيلم باشد. مثلاً گاهي ديده ميشود در فيلمها پيرمرد يا پيرزني نماز ميخواند كه هيچگونه جاذبهاي براي مخاطب ندارد. يا در فيلم كساني از نمادهاي ديني استفاده ميكنند كه تناسب و سنخيتي با آن ندارند، مانند استفاده كردن از عبا و تسبيح كه در برخي از موارد علاوه بر تصنعي جلوه كردن، موجب تعارض و بيارزشي و فقدان اعتبار نماد مذكور نزد مخاطب نيز ميشود.

ملاحظه انتساب رسانه به حكومت اسلامي و اثرات ناشي از آن

در زماني كه رسانه ديني به حكومت ديني منتسب است، تبليغ آشكار، شرايط دشواري پيدا ميكند. همچنين اين تبليغها از مسائل زيادي متاثر ميشود. اگر رسانه با دقت و هوشياري پيام خود را ارسال نكند، بسا هر سخني درباره معارف اسلام، سياسي و تحكمي جلوه كند. و يا مخاطبان از عملكرد حكومت مداران كه منتسب به حكومت ديني هستند، برداشت بدبينانهاي داشته باشند كه قبل از شنيدن محتواي هر پيامي آن را با ذهنيت مفي خود تفسير نمايند. به اين ترتيب رسانه بايد ضمن تاييد اصل نظام با حفظ مصالح، به نقد مسؤولان نظام بپردازد. تا مردم عملكرد ناصحيح برخي مسؤولان را به حساب نظام اسلامي و اسلام نگذارند، و در واقع از اين حيث رسانه بايد در بيطرفي كامل قرار داشته باشد تا مخاطبان به گفتههايش اعتماد كنند. تحقيقات نشان داده است مردم بين مباحث مختلفي كه از رسانه پخش ميشود تفكيك زيادي نميكنند، يعني بياعتمادي مخاطب در يك بعد روي ساير ابعاد تاثير ميگذارد. بويژه در ارسال پيامهاي ارزشي و تبليغ معارف ديني، اصل مهم در نظر مخاطبان صلاحيت معرفتي و اعتقادي و اخلاقي گوينده است كه براي رسانه نيز حائز اهميت زيادي است.

حتي در جايي كه مسؤولان نظام نماز بخوانند اما مثلاً با مراجعان خود بدرفتار باشند يا بدتر از آن ارباب رجوعي را به بهانه نماز بياندازه معطل بگذارند و مانند اينها در ذهنيت مخاطبان نسبت به موضوع اثر ميگذارد. در اين موارد رسانه وظيفهاي مضاعف پيدا ميكند، يعني علاوه بر آنكه كار خود را خوب انجام ميدهد بايد با چشم بينا و تيزبين خود، ذهنيتهاي منفي مخاطبان را دريابد و سازندهترين برخورد را با آن بنمايد.

پيشنهادها و راهحلهاي عملي

پس از بيان چند موضوع اساسي راجع به آسيبشناسي رسانه در بسط و ترويج فرهنگ نماز، به ذكر پيشنهادهايي براي تحقق نكات ياد شده و موفقيت بيشتر رسانه در اين امر مهم ميپردازيم:

1ـ در برنامههاي مربوط به نماز، نتايج دنيوي آنكه براي بيشتر مخاطبان اهميت زيادي دارد بيان شود. تلويزيون الجزيره كه هماكنون فرستنده موفقي است برنامهاي دارد تحت عنوان «الشرع و الحياة». ما در صداي جمهوري اسلامي ايران سالهاست كه برنامهاي تحت عنوان «علن و زندگي» داريم، اما برنامه «دين و زندگي» نداشتهايم. در حالي كه اين مقوله جاي كار زيادي دارد؛ مثلاً يكي از نويسندگان معاصر در كتاب خود با استفاده از روايات نبوي و مباحث علمي روز توضيح ميدهد كه نماز فوايد زيادي دارد مانند: آرامسازي و روان درمانگري، افزايش عزت نفس و خودباوري، تحمل كمبودها و از بين بردن احساسات حقارتآميز. 9 كه هر يك از اينها را ميتوان دستاوردهاي مهمي براي نمازگزار در زندگي پر از مشكلات امروز دانست.

2ـ به هنگام اذان و اداي نماز بر رحمت واسعه خداوند و توبهپذيري حضرت ح تاكيد شود. زيرا به علت مشكلات و مفاسد، افرادي هستند كه بسا با انجام گناهان به چندان عظيمي خود را از رحمت خداوند مايوس بدانند و اين امر مانع اداي نماز در آنان شود، كه اين امر توصيه قرآن كريم نيز ميباشد: «من يقنط من رحمة ربه الاالضالون» 10

3ـ نمايش نماز خواندن افراد متفاوت از حيث سن، شغل، موقعيت فرهنگي، اجتماعي و غيره در هنگام اذان و فاصلهاي پس از آن.

4ـ سفارش تهيه برنامههاي پرجاذبه و قوي براي اوقات اذان و نماز و بخشهاي ديگر برنامهاي توسط افراد خلاق و هنرمندي كه خود معتقد و عامل باشند.

5ـ تدارك صحنههايي كه نشان دهد نماز خواندن با مظاهر ترقي و پيشرفت منافاتي ندارد. زيرا گاهي اينگونه تناقضها كه ناشي از ناآگاهي و يا ديدن الگوهاي يك بعدي است، سهم زيادي در واكنشهاي منفي افراد در قبال اداي نماز دارد.

6ـ در ترويج نماز و بويژه هنگام اذان و قبل از آن از اشعار و قطعات عرفاني كه بحمدالله در ادبيات غني ما فراوان است استفاده شود.

7ـ برنامههاي قبل و بعد از نماز بايد متناسب با اوقات معنوي و اقتضاي عبادي اذان و اقامه طراحي شوند.

8ـ نماز خواندن براي هر شرايطي (چنانكه شرع مقدس مقرر داشته است) آسان نمايش داده شود.

9ـ برنامه اذان و نماز قبل يا بعد و احياناً وسط برنامههايكودك و نوجوان و حتي جوانان متناسب با نياز و فهم آنها تدارك شود.

10ـ براي ترويج فرهنگ نماز و ايجاد انگيزه در كساني كه آشنايي و انس زيادي با اين فريضه ندارند خاطرات و نظرات شخصيتها و افراد موفق درباره نماز از رسانه پخش شود. در اين بين حتي ذكر يك جمله اين افراد بزرگ تاثير فراوان دارد. مثلاً مهاتما گاندي رهبر بزرگ هند گفته است: «اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پيدا نميكرد، بهطور حتم سالها بود كه ديوانه شده بودم.» 11

11ـ استفاده از داستانها، تمثيلات و ضربالمثلهاي آموزنده درباره نماز در بخشهاي مناسب برنامهها؛ به منظور جذب و جلب توجه مخاطبان به اهميت نماز.

12ـ از آنجا كه تصورات برخي از مردم ما به ويژه جوانان از محيطهاي غيراسلامي بخصوص غرب غيرواقعي است، يعني اين عده تصور ميكنند هرآنكس و هرآنچه آنجاست از دين و معنويات به دور است، و از سوي ديگر هنگامي كه مظاهر پيشرفت و ترقي آنها را در علوم تجربي و فناوريهاي نوين را مشاهده ميكنند ناخودآگاه گمان ميكنند براي پيشرفت كردن يا مدرن بودن بايد از دين و معنويات فاصله گرفت. در چنين شرايطي نشان دادن جلوههاي دينداري و معنويات و بهويژه نماز خواندن در غرب اين برداشت ناصحيح را كه يكي از عوامل مهم بحران هويت نيز هست اصلاح ميكند.

13ـ آرامش خاطر و آسودگي روان از گمشدههاي مردم در روزگار ما است كه همه نيازمند و طالب آن هستند. لهذا توجه دادن به اين امر كه فقط ياد خدا او نماز ميتواند روح سرگردان انسان را آرام كند و از دغدغههاي مختلف برهاند و خوشي دائمي براي انسان حاصل كند تاثير زيادي خواهد داشت. بهويژه اگر اين موضوع با استفاده از هنر و در فيلمها به صورت غيرمستقيم ارائه شود و در بيان آن از تحقيقات علمي انجام شده نيز بهرهگيري شود براي توجه و ايجاد انگيزه به نماز خواندن بسيار مؤثر است. قرآن كريم بر اين مطلب تاكيد فرموده است: الابذكر الله تطمئن القلوب 12 و من اعرض عن ذكري فان له معيشة ضنكا 13

14ـ صحنههاي پخش اذان و اداي نماز در تلويزيون در عين داشتن محتوا و پيام مناسب، لازم است از زيبايي و جاذبه كافي برخوردار باشد. زيرا در اين صورت توجه به آن براي همگان بهويژه نوجوانان و جوانان دلپذيرتر ميشود كه «الله جميل و يحب الجمال»

15ـ افرادي كه بهعنوان الگو براي نماز خواندن معرفي ميشوند حتيالامكان شخصيتهاي داراي وجوه مختلف پذيرش از سوي مخاطبان باشند. تحقيقات نشان داده است كه چنين افرادي مورد پذيرش و توجه ديگران براي اينگونه امور قرار ميگيرند. در يكي از نظرسنجيهايي كه از مردم تهران درباره نماز جمعه، صورت گرفته است، پاسخ دهندگان كه ديدگاهشان قابل تعميم به كل شهروندان تهراني است درباره مهمترين ويژگيهاي يك امام جمعه به ترتيب به اين امور اشاره كردهاند: درستكار و امين- آگاه به مشكلات جامعه و كوشا در رفع آنها- مؤمن و باتقوا- عالم- سياستمدار- عادل و مورد قبول مردم. 14

يادآوري ميشود همين تحقيق نشان ميدهد كه مردم يكي از ويژگيهايي را هم كه در مراتب بعد آمده است غير جناحي بودن دانستهاند، كه به نظر ميرسد در شرايط كنوني مبلغان ديني و مروجان نماز و رسانهها بايد به اين امر توجه وافر كنند.

16ـ يكي از اقدامات مؤثر رسانه در امر نماز، آموزش و توجيه والدين در برخورد با فرزندان خود و واداشتن آنها به اداء نماز است. ضعف شناختي يا مشكلات رفتاري والدين نمازگزار در اينباره اثرات سوئي بر گرايش فرزندان به نماز دارد. برخي اطلاعات حاكي از آن است كه گاهي خانوادهها به جاي جذب فرزندان به نماز با رفتار غلط خود آنها را به نماز بدبين و از آن بيزار ميكنند. در اينجا اولاً بايد به والدين آموزش داده شود كه بچهها با امر آنها به نماز، نمازخوان نميشوند بلكه در مرتبه نخست رفتار را به همه رفتارهاي والدين و از جمله نماز خواندن جلب ميكند. و در مرتبه دوم در شرايط و محيط پر از تعارض موجود فقط با برنامهريزي، دقت، حوصله و محبت ميتوان فرزندان را به نماز جلب كرد.

17ـ در فيلمها و نمايشها بايد نشان داده شود كه يكي از عوامل صبر و تحمل ايفاگران نقش مثبت، اهتمام به نماز است. واقعاً در اين زمينه كوتاهي زيادي شده است. ما حتي يك نمونه كار قابل قبول در اين زمينه سراغ نداريم. درحاليكه مقاومت در برابر مشكلات و مصائب براي همه انسانها در اين عالم ضروري است و اين امر بستگي زيادي با رابطه با خدا و بهويژه نماز دارد. كه قرآن كريم نيز فرموده است: «واستعينوا بالصبر و الصلاة ان الله معالصابرين.» 15

18ـ تلاش و برنامهريزي شود تا نقشهاي مثبت و متدين كه در فيلمها اداي نماز ميكنند از افراد معتقد و پايبند به امور شرعي انتخاب شوند تا علاوه بر آنكه نقش خود را طبيعي و تاثيرگذار ايفا ميكنند از احساس تصنع و تزلزل در مخاطبان نيز جلوگيري شود. تصور كنيم اگر بيننده چند ماه قبل هنرپيشهاي را كه اكنون نماز ميخواند ايفاگر نقش فرد مؤمني است، در فيلمي خلاف اين ديده باشد، چه تاثير سوئي در باور، پذيرش و تاثير اين مخاطب پديد خواهد آمد.

19ـ نقشهاي مثبت در فيلمها و بهويژه سريالها در بسياري اوقات خطا نميكنند، خويشتندار و با ظرفيت هستند و مانند آن، معلوم هم نيست چگونه و چرا؟ يكي از راههاي ترويج نماز و مؤثر و سازنده كردن فيلمها اين است كه اين روحيات و بسياري از اخلاقيات باارزش ديگر را به نماز نسبت دهيم. آنگاه هم فيلم واقعيتر جلوه ميكند كه قهرمان فيلم واقعاً با تكيه بر اعتقاد و ايمان خود، خويشتنداري ميكند و هم ترويج نماز صورت گرفته است. قرآن كريم نيز كه بر اين تاكيد دارد: «ان الصلاة تنهي عني الفحشاء المنكر.» 16

20ـ كساني كه عهدهدار ساخت برنامههاي ترويج و تبليغ نماز هستند، به لحاظ اهميت موضوع و روزآمدن كردن برنامهها و اطمينان از تاثيرگذاري و رسيدن به نتيجه بايد در جريان تحقيقات انجام شده در اين خصوص قرار گيرند و از آنها استفاده كنند. بسا علاقهمنداني به نماز و ارزشهاي ديني باشند كه بتوانند كارهاي ارزندهاي در اينباره انجام دهند، اما به هر دليل با اعلام و فراخوان عمومي اعلام همكاري نكنند. در اين صورت بايد با برسي آثار مؤلفان، محققان، مترجمان، هنرمندان، سازندگان فيلمها، قصهنويسها و مانند اينها از طرق مختلف استعدادهاي خوب و توانا شناسايي شوند تا كار تبليغ نماز در كشور از طريق رسانه به جرياني همهجانبه، موفق و اثرگذار تبديل شود.

1ـ امام خميني، تحريرالوسيله، ج 1، ص 244.

2ـ مولانا، حميد، گذر از نوگرايي، ترجمه يونس شكرخواه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. 1371، صفحه 160.

3ـ امام خميني، آداب نماز، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، پ372، صفحه 2

4ـ سخنان مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس و معاونان صدا و سيما، مورخ 13/4/79

5ـ حجةالاسلام محمدحسن نجفي، مجله سروش، 3 شهريور 137 6ـ متن حكم اول مقام معظم رهبري به آقاي دكتر علي لاريجاني مورخ 24/11/725

6ـ متن حكم اول مقام معظم رهبري به آقاي دكتر علي لاريجاني مورخ 24/11/72

7ـ دكتر دادستان، پريرخ، نقش تلويزيون در شكلگيري و تقويت مفاهيم مذهبي و اخلاقي كودكان دوره ابتدايي، مركز تحقيقات، مطالعات و سنجش برنامهاي صدا و سيما، 1377، صفحه 8

8ـ ميرفخرايي، مجيد، متخصص صحنهپردازي، مصاحبه در برنامه تلويزيوني شما و سيما. مورخ 28/3/78

9ـ دكتر نجاتي، محمد عثمان، قرآن و روانشناسي، ترجمه عباس عرب، بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، 1369، صفحه 307

10ـ اسمي، رضا، نقش نماز در بهداشت رواني فرد و جامعه، مركز تحقيقات صدا و سيما، 1377، صفحه 97.

11ـ قرآن كريم، سوره حجر، آيه 56.

12ـ قرآن كريم، سوره رعد، آيه 28.

13ـ قرآن كريم، سوره طه، آيه 124.

14ـ نظرسنجي از مردم تهران درباره نماز جمعه، مركز تحقيقات، مطالعات و سنجش برنامهاي صدا و سيما، شمارههاي 4581378 و 4591378.

15ـ قرآن كريم، سوره بقره، آيه 45.

16ـ قرآن كريم، سوره عنكبوت، آيه 45.