اهداف فقه و وظیفه فقیهان نسخه متنی

اهداف فقه و وظيفه فقيهان

نويسنده: سيد علي خامنه‏اي

نوشته‏اى كه فراروى داريد، پيام مقام معظّم رهبرى، حضرتآيت الله خامنه‏اى به كنگره دائرة‏المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت است. معظم له در اين پيام، راه تكميل و بالندگى فقه را مى‏نماياند .او، با هوشمندى، به تحليل روند فقه و تجليل تلاش فقيهانبزرگ، در هر دوره‏اى مى‏پردازد و بقاى اين را در جامعه، مرهون پاسخ‏گويى به مسائل مستحدثه مى‏داند. شناخت‏حقيقت و فلسفه علم فقه را را هبردى به انجامرسالت فقه و اصلاح و تكميل آن مى‏شمارد. تكميل فقه را در پاسخ‏گويى به نيازهاى نو پيدا از منابع وقواعد فقهى، بهره‏ورى از روشهاى پژوهش و دستاوردهاى دانش امروز، در جهت استنباط مسائل مستحدثه و حوادث نو پيدا مى‏داند : « فقهاى عصر، بايد با روشن بينى و احاطه علمى و پاى‏بندىبه روش فقاهت از يكسو، و آزاد انديشى و شجاعت علمى از سوى ديگر، مفاهيم جديدى را در فقه كشف كرده و احكام تازه‏اى را با استناد به كتاب و سنّت عرضه كنند و اين تكميل فقه است‏» . معظم له، بهره‏ورى از شيوه هاى عرضه جديد و روشهاىپيشرفته علمى امروز را، براى تكميل و تكامل فقه، ضرورى مى‏شمارد:« استفاده از سبكهاى نوين در تدوين و نگارش كتب و رساله هاى فقهى و علمى جديد و حتى استفاده از روشهاى پيشرفته بحث علمى به كاربردن ابزارهايى كه امروز در تحصيل كار علمى، داراى سهم مؤثرى است، همه اينها به وظيفه تكميل فقه، كمك مى‏كند». در پايان، كار دائرة‏المعارف را در راستاى معرفى،بهره‏بردارى و تكميل فقه مى‏شمارد: « آنچه بايد صراحتاً اعلام كنيم آن كه تدوين دائرة‏المعارففقه، بر مذهب اماميه، در مورد هر سه وظيفه مذكور، اقدامى بزرگ و بسى مؤثر است. اين طرح وسيع و ارزشمند، در آن واحد، مى‏تواند هم به معرفى فقه شيعه و هم بهره‏بردارى علمى و عملى از آن و هم; بالاخره به تكميل و توسعه آن، خدمتى بزرگ كند». اميد آن كه حوزه‏ها، با بهره‏ورى از اين رهنمودهاى نورانى،طرحى بزرگ و كارا، در فقه اهل بيت پى‏ريزند.
بسم الله الرحمن الرحيم
اهداف فقه و وظيفه فقيهان درپيام مقام معظم رهبرىبه: نخستين كنگره علمى تخصّصى دائرة‏المعارف(فقه برمذهب اهل بيت (عنوشته‏اى كه فراروى داريد، پيام مقام معظّم رهبرى، حضرتآيت الله خامنه‏اى به كنگره دائرة‏المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت است. معظم له در اين پيام، راه تكميل و بالندگى فقه را مى‏نماياند .او، با هوشمندى، به تحليل روند فقه و تجليل تلاش فقيهانبزرگ، در هر دوره‏اى مى‏پردازد و بقاى اين را در جامعه، مرهون پاسخ‏گويى به مسائل مستحدثه مى‏داند. شناخت‏حقيقت و فلسفه علم فقه را را هبردى به انجامرسالت فقه و اصلاح و تكميل آن مى‏شمارد. تكميل فقه را در پاسخ‏گويى به نيازهاى نو پيدا از منابع وقواعد فقهى، بهره‏ورى از روشهاى پژوهش و دستاوردهاى دانش امروز، در جهت استنباط مسائل مستحدثه و حوادث نو پيدا مى‏داند : « فقهاى عصر، بايد با روشن بينى و احاطه علمى و پاى‏بندىبه روش فقاهت از يكسو، و آزاد انديشى و شجاعت علمى از سوى ديگر، مفاهيم جديدى را در فقه كشف كرده و احكام تازه‏اى را با استناد به كتاب و سنّت عرضه كنند و اين تكميل فقه است‏» . معظم له، بهره‏ورى از شيوه هاى عرضه جديد و روشهاىپيشرفته علمى امروز را، براى تكميل و تكامل فقه، ضرورى مى‏شمارد:« استفاده از سبكهاى نوين در تدوين و نگارش كتب و رساله هاى فقهى و علمى جديد و حتى استفاده از روشهاى پيشرفته بحث علمى به كاربردن ابزارهايى كه امروز در تحصيل كار علمى، داراى سهم مؤثرى است، همه اينها به وظيفه تكميل فقه، كمك مى‏كند». در پايان، كار دائرة‏المعارف را در راستاى معرفى،بهره‏بردارى و تكميل فقه مى‏شمارد: « آنچه بايد صراحتاً اعلام كنيم آن كه تدوين دائرة‏المعارففقه، بر مذهب اماميه، در مورد هر سه وظيفه مذكور، اقدامى بزرگ و بسى مؤثر است. اين طرح وسيع و ارزشمند، در آن واحد، مى‏تواند هم به معرفى فقه شيعه و هم بهره‏بردارى علمى و عملى از آن و هم; بالاخره به تكميل و توسعه آن، خدمتى بزرگ كند». اميد آن كه حوزه‏ها، با بهره‏ورى از اين رهنمودهاى نورانى،طرحى بزرگ و كارا، در فقه اهل بيت پى‏ريزند. بسم الله الرحمن الرحيمنخستين گردهمايى علمى تخصصى دائرة‏المعارف فقه،پيام‏آور آن است كه در حوزه علميه قم، تحوّل مباركى كه همه چشم انتظار آنند، با آهنگى متين و بى‏وقفه، در حال وقوع است. نگارش دائرة‏المعارف فقه بر مذهب اهل بيت، عليهم السلام،خود، كارى تازه و نيز متّكى بر پايه‏ها و ابزارهايى است كه آشنائى حوزه‏هاى علميه ما با آن، تازه است .و آن گاه كه اين كار با چنين پختگى و استوارى و فراگيرى، پا به عرصه هستى مى‏گذارد، بيننده را به داورى خوشبينانه رهنمون مى‏گردد. فقه مصطلح اسلامى، متضمّن مجموعه كاملى از مباحثىاست كه در عرف علمى امروز «علم حقوق‏» ناميده مى‏شود و داراى عرصه‏هاى متنوّعى است كه مجموعاً متكفّل تنظيم روابط ميان افراد جامعه بشرى است و نظامات و مقرّرات حاكم بر زندگى بشر، از جهات گوناگون را شامل مى‏شود. افزون بر اين، فقه، روابط ميان انسان با خدا را نيز در قالباحكامى متين و مشروح، مشخّص مى‏سازد كه علم حقوق از اين بخش، بيگانه است و بدين ترتيب، فقه مصطلح اسلامى از علم حقوق مصطلح جهانى، بسى گسترده‏تر است .و در ميان فقه مذاهب مختلف اسلامى، فقه اماميّه كه متّخذ از مذهب اهل بيت، عليهم السلام، است داراى ذخيره‏اى گرانبها و درياى عميقى از تحقيق و تفريع است كه نظير آن را در فقه مذاهب ديگر اسلامى نمى‏توان يافت و اين به فقه شيعه غناى فوق‏العاده و بى‏همانندى بخشيده است. از آغاز پيدايش فقه تفصيلى و استدلالى در شيعه، در قرنچهارم هجرى تا امروز، اين دانش دينى روز به روز گسترده‏تر و با كيفيت‏تر گشته و به تدريج از اسلوب و روش استنباطى متقن و استوار، كه همان روش « فقاهت‏» است و علم اصول فقه، عهده‏دار تدوين و تحكيم اجزا و اصول آن است، برخوردار شده است . در اين عرصه، تلاش موفّق و مجاهدت آميز هزاران فقيهبرجسته شيعه كه در ميان آنان صدها مؤلّف نامدار و ده‏ها فقيه صاحب سبك و مبتكر ديده مى‏شوند، حجم عظيمى از يك حركت هزار ساله و رو به رشد و داراى محصولى اعجاب انگيز را، در برابر ديدگان ما قرار مى‏دهد. اين گنجينه پربار و كم نظير، امروزه در اختيار فقهاىبرجسته شيعه و مورد استفاده آنان و تا حدودى آحاد مردم متديّن است .ليكن تكريم اين ثروت معنوى، سه وظيفه عمده در قبال آن را بر عهده همه علاقه مندان و متخصّصان فقه اماميّه قرار مى‏دهد .اين سه وظيفه عبارت است از : معرّفى، بهره بردارى و تكميل .دو وظيفه اوّل ناظر به گذشته و اكنون است و وظيفه سوم، ناظر به آينده است. بجاست در باره هريك از اين سه، سخن كوتاهى گفته شود :1- معرّفى: فقه شيعه ناشناخته است در معلومات غيرمسلمين از فقه اسلام، غالباً جايى ندارد .در كتب استدلالى فقه كه از سوى غير شيعه تدوين مى‏شود، آراى آن غالباً مورد سكوت و غفلت است .در دائرة‏المعارفهاى جهانى و حتى اسلامى آراى آن غالباً در رديف آراى فقهى مذاهب مهجور قرار مى‏گيرد .و اين ستمى بزرگ است، هم به دانشى بدين وسعت و عمق و پيشرفت، كه شايد بتوان گفت :هيچ يك از مذاهب اسلامى به تنهائى داراى فقهى با اين خصوصيات سه‏گانه نيستند و هم به كسانى كه مى‏خواهند از آن بهره ببرند .معرّفى اين فقه و كشاندن آن به مجموعه‏هاى جهانى و كتب فقهى ديگر مذاهب اسلامى و مطالعات حقوقى مراكز علمى جهان، خدمتى به علم و به دانشمندان است و اين كار بايد به شيوه درست و منطقى انجام شود. 2- بهره‏بردارى: بجز در احوال شخصيّه و نيز در آنچه مربوطبه فرد مسلمان است، فقه اسلامى و از جمله فقه شيعى، در طول قرنها، مورد بهره بردارى قرار نمى‏گرفته است .پس از تشكيل جمهورى اسلامى فقه شيعه يكسره در معرض عمل جامعه ايرانى است و به تبع آن، در همخوانى با موج همه جايىِ گرايش ملّتها به اسلام، فقه ساير مذاهب نيز در برخى كشورها به جايگاه قانون گذارى نزديك شده است . با اين همه، هنوز توان عظيم فقه، در گره‏گشايى معضلاتزندگى و حلّ نقاط كور در مناسبات اسلامى فرد و جامعه، به كار گرفته شده و بعضاً، شناخته نشده است .پديده‏هاى روز به روز زندگى در مقام استفهام و استفتا از فقه اسلامى، طبعاً بايد به پاسخى قانع كننده و حكمى قابل استدلال برسد .به علاوه، فقه امروز كه از پيچيدگى در استدلال و ظرافت همراه با استحكام برخوردار است، مى‏تواند در تكميل و پيشرفت دانش حقوق، مورد بهره بردارى قرار گيرد و راه هاى تازه‏اى را در برابر محقّقان مراكز حقوقى جهان بگشايد . 3- تكميل: با پيشرفت فنّى و صنعتى و علمىِ بشر كه بر روىهمه شؤون زندگى وى اثر گذارده و سرعت‏حوادث و پديده‏هاى نوين را نسبت به روزگار گذشته چند و چندين برابر كرده است، تعداد موضوعاتى كه در معرض پاسخ گويى فقه قرار مى‏گيرند و فقه بايد حكم شرعى آنها را بيان كند نيز به همين نسبت افزايش مى‏يابد .بى‏شك سرچشمه‏هاى فقه و نيز شيوه فقاهت براى فهم حكم اين موضوعات كافى است، ولى شناخت موضوعى آنها و تحقيق و تدقيق لازم براى تطبيق موضوع با عناوين كلّى در فقه و استدلال مناسب و خلاصه بهترين روش براى درك حكم شرعى آن، كارى مهم و راهى دراز است .همچنين اى بسا موضوعاتى كه در فقه مطرح گشته و حكم آن واضح است، ولى امروزه، موضوع چنان تحول و تطوّرى يافته كه به آسانى نمى‏توان حكم آن را از آنچه در گذشته گفته شده است دانست .در چنين مواردى است كه فقهاى عصر، بايد با روشن بينى و احاطه علمى و پاى‏بندى به روش فقاهت از يكسو، و آزادانديشى و شجاعت علمى از سوى ديگر، مفاهيم جديدى را در فقه، كشف كرده و احكام تازه‏اى را با استناد به كتاب و سنّت، عرضه كنند و اين تكميل فقه است .علاوه بر اينها، استفاده از سبكهاى نوين در تدوين و نگارش كتب و رساله‏هاى فقهى، عمومى و تخصّصى، و نيز استفاده از روشهاى تحقيق فنّى و علمىِ جديد و حتّى استفاده از روشهاى پيشرفته بحث علمى و به كار بردن ابزارهايى كه امروز در تسهيل كار علمى داراى سهم مؤثرى است، همه اينها به وظيفه تكميل فقه كمك مى‏كند . آنچه بايد صراحتاً اعلام كنيم آن است كه تدويندائرة‏المعارف فقه، بر مذهب اماميّه در مورد هر سه وظيفه مذكور، اقدامى بزرگ و بسى مؤثر است .اين طرح وسيع و ارزشمند در آن واحد مى‏تواند هم به معرفى فقه شيعه و هم به بهره بردارى علمى و عملى از آن و هم بالاخره به تكميل و توسعه آن، خدمتى بزرگ بكند . اين جانب خداوند حكيم و عليم را شكر مى‏گويم كه اينتوفيق به جامعه علمى و فقهى ارزانى گشته است و حوزه علميه قم بحمدالله اوّلين بار مقدّمات شروع به كارى به اين عظمت را فراهم آورده است . و وظيفه خود مى‏دانم كه از كليه علما و فضلا عاليقدرى كهدر اين طرح بزرگ سهيم‏اند و دامن همت براى انجام اين كار به كمر زده‏اند، تقدير و سپاسگزارى كنم، به ويژه از فقيه محقّق و عالم بزرگوار جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى حاج سيّد محمود هاشمى، دامت بركاته، كه دانش وسيع و انديشه پيشرو و همت بلند و توانِ كارىِ ايشان موجب شد كه آرزوى قلبى اين جانب در عالم تحقق قدم بگذارد و شروع درخشان اين كار، اميدهاى ديگرى را زنده نمايد .اميدوارم زحمات طاقت فرساى ايشان و همكارانشان در پيشگاه پروردگار متعال ماجور و مورد تاييد و پسند حضرت بقيّة الله الاعظم، ارواحنا فداه، باشد. و السلام عليكم جميعاً و رحمة الله سيد على خامنه‏اى 31/11/72