آشنايى با اصطلاح نامه (تزاروس) علوم اسلامي

عصر حاضر، عصر گسترش سريع علوم و انفجار اطلاعات است از اين رو دست يابى سريع به اطلاعات فشرده امرى ضرورى مي نمايد كه بايد از زياده گويى و صرف وقت زياد دريافتن مطالب جلوگيرى كرد.

در حال حاضر به جاى آنكه از مقالات مفصل و عبارات و واژه هاى مركب و طولانى استفاده شود روش هايى از قبيل استفاده از چكيده نويسى و اطلاعات گزيده به كار گرفته مي شود كه محققان ضمن آنكه از تازه ترين اطلاعات با خبر مي شوند در وقت آنها صرفه جويى شده و به راحتى مي توانند به مطالب علمى مورد نظر خود دست يابند.

اصطلاح نامه (تزاروس) بهترين راه براى دريافت اطلاعات و تنظيم مناسب آنها است به ويژه اگر اين اطلاعات انبوه به رايانه سپرده شود و از ساختار منظم اصطلاح نامه (كه با منطق كامپيوترى هم خوانى دارد) استفاده شود، سرعت و دقت ماشين را چند برابر كرده و از ريزش و يا كاهش اطلاعات مطلوب پيش گيرى شده و پژوهش گران سريعتر و بهتر به اطلاعات مورد نياز خود دست خواهند يافت.

از مشهورترين اصطلاح نامه ها: اصطلاح نامه يونسكو (Unesco Thesaurus) (با ويرايش هاى مختلف) درباره اطلاعات علمى و فني، اصطلاح نامه اريك (of Eric Thesaurus) درباره تعليم و تربيت و در زبان فارسى اصطلاح نامه هاى فرهنگى فارسى (اصفا) در مقوله هاى فرهنگى آموزش و پروش، ارتباطات، اقتصاد، جامعه شناسي، جغرافيا، روانشناسي، كتابداري، اطلاع رسانى و... و اصطلاح نامه نظام مبادله اطلاعات (نما) كه ترجمه اصطلاح نامه اسپانيز است.

با توجه به گستردگى علوم اسلامي، ضرورت تدوين اصطلاح نامه در حوزه هاى مختلف علوم اسلامى يك امر مشهود بود كه مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى «پژوهشگاه» وابسته به دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در اين مسير نخستين قدم را پيش نهاد و تدوين اين پروژه بزرگ را پذيرفت.

هم اكنون اصطلاح نامه هاى علوم قرآني، فلسفه اسلامى و اصول فقه به پايان رسيده كه در دسترس پژوهش گران مي باشد و اصطلاح نامه هاى كلام اسلامي، منطق، علوم حديث، اخلاق اسلامى و فقه هم در حال تدوين است كه به زودى در اختيار علاقه مندان قرار خواهد گرفت. به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه ها در تمامى (8) شاخه اطلاعات كوتاه و مفيد فراهم شده كه زمينه تدوين فرهنگ نامه را فراهم خواهد نمود.

تعريف اصطلاح

اصطلاح (Term) واژه يا عبارتى است كه در موارد خاص، معناى كاملاً دقيق و محدود را بيان كند و يا ويژه علم، هنر، حرفه، يا موضوعى خاص باشد. در اصطلاح نامه علاوه بر ثبت روابط اصطلاحات به برقرارى روابط كليه واژه ها نيز پرداخته مي شود.

تعريف اصطلاح نامه

اصطلاح نامه، مجموعه اصطلاحات استاندارد، گزيده شده و نظام يافته اى است كه بين آنها روابط معنايى و رده اي، يا سلسله مراتبى بر قرار است و توانايى آن را دارد كه موضوع آن رشته را با تمام جنبه هاى اصلي، فرعى و وابسته به شكل نظام يافته و به قصد ذخيره و بازيابى اطلاعات و مدارك و مقاصد جنبى ديگر عرضه كند، و از نظر ساختاري، گنجينه واژگان كنترل شده و سازمان يافته در يك زمينه خاص مي باشد و حامل حداكثر اطلاعات با اقل ضايعات است.

اهداف اصلى اصطلاح نامه علوم اسلامي

ـ تهيه طرحى از حوزه علوم اسلامى براى نشان دادن روابط منطقى ميان مفاهيم اصطلاحات و ترسيمى كلى و مجموعى از ساختار آن ها.

ـ تهيه واژگانى استاندارد براى حوزه معارف اسلامى ،به منظور يكسان سازى مدخلهاى نظام ذخيره و بازيابى اطلاعات.

ـ تهيه نظام ارجاعات بين اصطلاحات مترادف و شبه مترادف، براى كاربرد اصطلاحى واحد از مجموعه مترادفات و... در شبكه اصطلاحات.

ـ تهيه راهنما براى محققان، نمايه سازان و استفاده كنندگان جهت انتخاب اصطلاح صحيح براى جستجوى موضوعات علوم و معارف اسلامي.

اهداف كاربردى اصطلاح نامه علوم اسلامى

ـ در دست داشتن ساختارى منظم از واژه هاى به كار رفته در رشته هاى علوم اسلامى براى انتخاب آسان، صحيح و هماهنگ نمايه ها و حد و مرز دادن به جايگاه كاربردى آنها.

ـ وسيله ذخيره و بازيابى اطلاعات در هر رشته علمى يا فني.

ـ زبان نمايه اى ساخت دار و كنترل شده و قابل استفاده در نظام نمايه سازى پس هم آرا در اطلاع رسانى علوم اسلامي.

ـ آسان كردن بهره گيرى از كامپيوتر از طريق فراهم آوردن زبان منطقى و نظام مند براى موضوع در علم مورد نظر.

ـ كنترل مترادفات و شبه مترادفات و تعيين اصطلاحات مجاز و مشخص كردن حدود معانى اصطلاحات براى ايجاد يكدستى و دقّت در نمايه سازى علوم اسلامي.

ـ كمك به محققانى كه در رشته اى خاص به پژوهش مي پردازند به عنوان ابزار، منبع و مرجع.

ويژگي هاى اصطلاح نامه علوم اسلامي

ـ اولين اصطلاح نامه در زمينه علوم اسلامى در حوزه فرهنگى عرب زبانان و فارسى زبانان.

ـ تنظيم و ارائه ساختار كلى هر يك از علوم اسلامى با توجه به نظرات مشهور و اهداف اطلاع رساني.

ـ راهنمايى پژوهش گران در جهت تكميل پايان نامه ها، مقالات و كتاب ها.

ـ استفاده از بخش هاى ترسيمى و نظام يافته در تدريس براى اساتيد و دانشوران در تفهيم و تفاهم با استفاده از روابط معنايى ميان اصطلاحات.

ـ تنظيم كتابخانه هاى تخصصى بر اساس بخش هاى ترسيمى و نظام يافته كه به مراتب از روش هاى رده بندى جارى و مرسوم كتابخانه اى (كنگره و ديويي) بهتر و كارآمدتر بوده و در اين مورد بهترين الگو است.

ـ امكان طبقه بندى اطلاعات از مدارك و منابع با استفاده از برنامه نرم افزارى و دسترسى سريع و آسان به مطالب مورد نظر.

ـ برقرار كردن روابط معنايى ميان اصطلاحات و واژه هاى علوم اسلامى كه معمولاً از طريق رابطه هم ارز (مترادف)، رابطه سلسله مراتبى (اعم و اخص، كل و جزء، مفهوم و مصداق و...) و وابسته نشان داده مي شود كه مجموع اصطلاحات هر رشته از عام به خاص (حاكم به تابع) و با حفظ همه جنبه هاى اصلى و فرعى و وابسته به شكلى نظام دار نشان داده مي شود به گونه اى كه تمامى اصطلاحات حاكم و تابع و زيربخشهاى منطقى آنها در يك ديد و نگاه كلى به نمايش در مي آيد به نحوى كه جايگاه اصلى و جنبى تمام اصطلاحات در ساختار كلى به همراه روابطى كه با يكديگر دارند تعيين مي شود و هيچ اصطلاحى نيست مگر اين كه رابطه اش با اصطلاحات ديگر مشخص شده است.

ـ اصطلاحات گزيده شده معمولاً اصطلاحات رايج در رشته هاى خاص علوم اسلامى و اصطلاحات متروك ذكر

نمي شوند و در صورت لزوم همچون اصطلاحات مترادف به اصطلاحات رايج يا مرجّح ارجاع داده مي شوند.

ـ اصطلاح نامه علوم اسلامى قابل گسترش است و هرگز بسته و پايان يافته تلقى نمي شود و شكل و اندازه آن به تناسب تحولات دانش ها تغيير مي كند و تابع زمان است.

ـ اصطلاح نامه علوم اسلامى به شكلهاى الفبايي، درختى و نظام يافته تنظيم شده كه هر كدام كاربرد خاص خود را دارد.

مرورى اجمالى بر كارنامه اصطلاح نامه علوم اسلامي

واحد اصطلاح نامه علوم اسلامى متشكل است از اركان و گروه هاى پژوهشى كه هم اكنون در هشت گروه فعاليت دارد.

اركان

مسئول واحد پژوهشى اصطلاح نامه علوم اسلامي

شوراى علمى اصطلاح نامه علوم اسلامي

شوراى برنامه ريزى اجرايي

كميته هاى تخصصي

آموزش و نظارت

گروه هاى پژوهشي

1 ـ گروه پژوهشى علوم قرآني

2 ـ گروه پژوهشى فلسفه اسلامي

3 ـ گروه پژوهشى اصول فقه

4 ـ گروه پژوهشى كلام اسلامي

5 ـ گروه پژوهشى اخلاق اسلامي

6 ـ گروه پژوهشى علوم حديث

7ـ گروه پژوهشى منطق

8 ـ گروه پژوهشى فقه

گروه پژوهشى علوم قرآني

ويرايش اول اين اثر در سال 75 توسط شوراى علمى اصطلاح نامه با همكارى محققان و مشاوران در 581 صفحه در يك جلد چاپ شده است كه كل اصطلاحات به كار رفته 4151 اصطلاح است كه با مراجعه به بيش از 200 عنوان كتاب صورت گرفته است، اين مجموعه در سه بخش الفبايي، نظام يافته و سلسله مراتبى تنظيم شده است.

مستندنويسي

ـ به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم ساختن زمينه تدوين فرهنگ علوم قرآنى بيش از 2600 اصطلاح كاربردي تر برگزيده شده و براى آنها برگه هاى مستند با مشورت اساتيد فن تهيه و تنظيم شده است ضمن اينكه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آنها ذيل هر اصطلاح ذكر گرديده است در اين پروژه به بيش از 200 منبع مراجعه و آدرس دهى و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهيه شده است.

ـ مجموعه مستندات به صورت فرهنگ نامه علوم قرآنى در هزار صفحه در حال نشر مي باشد.

ـ براى اطلاع بيشتر و دسترسى دقيق تر به قسمت هاى خاص متون علاوه بر مستندات كتابهاى اصلى علوم قرآنى در حال فهرست بردارى مي باشد كه از طريق اصطلاحات مي توان به متون راه يافت.

گروه پژوهشى فلسفه اسلامي

ويرايش اين اثر در سال 76 توسط شوراى علمى اصطلاح نامه و با همكارى محققان و مشاوران در 1289 صفحه در دو جلد چاپ شده است. اين اصطلاح نامه در بردارنده 21000 اصطلاح است كه با مراجعه به بيش از 122 عنوان كتاب اين تحقيق صورت گرفته است.

اين مجموعه در دو بخش الفبايى و نظام يافته تنظيم شده است.

مستندنويسي

ـ به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم ساختن زمينه تدوين فرهنگ فلسفه اسلامى بيش از 2000 اصطلاح كاربردي تر برگزيده شده كه براى مستند نويسى در دستور كار قرار گرفته است ضمن اينكه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آن ها ذيل هر اصطلاح ذكر شده است.

در اين پروژه به بيش از 120 منبع مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهيه و تا كنون مستند يك هزار اصطلاح فراهم آمده است.

گروه پژوهشى اصول فقه

ويرايش اول اين اثر در سال 78 توسط گروه پژوهشى اصول فقه با همكارى مشاوران در 405 صفحه در يك جلد چاپ شده كه كل اصطلاحات به كار رفته 5394 اصطلاح است كه با مراجعه به بيش از 150 عنوان كتاب صورت گرفته و اين مجموعه در سه بخش الفبايي، نظام يافته و سلسله مراتبى تنظيم شده است.

مستندنويسي

به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم ساختن زمينه تدوين فرهنگ اصول فقه حدود 3000 اصطلاح كاربردي تر برگزيده و براى آن ها برگه هاى مستندى تهيه و تنظيم شده كه تا پايان سال 80 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد گرديد، ضمن اينكه تمامى اصطلاحات موجود در اصطلاح نامه به منابعى مستند شده و آدرس آن ها ذيل هر اصطلاح ذكر شده است، در اين پروژه به بيش از 190 عنوان كتاب مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آنها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهيه شده است.

ـ مجموعه مستندات اصول فقه در سال 81 چاپ و منتشر مي شود.

گروه پژوهشى كلام اسلامي

اين تحقيق توسط گروه پژوهشى كلام اسلامى با همكارى اساتيد مشاور به پايان رسيده و آماده چاپ مي باشد. اصطلاح نامه كلام اسلامى در بردارنده بيش از 15000 اصطلاح است كه تحقيق آن با مراجعه به بيش از 120 عنوان كتاب كلامى صورت گرفته و اين مجموعه در سه بخش الفبايي، نظام يافته و ترسيمى تنظيم شده است.

مستندنويسي

به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم ساختن زمينه تدوين فرهنگ كلام اسلامى حدود 4000 اصطلاح برگزيده در دستور كار قرار دارد كه 40% آنها مستندسازى شده است. در اين پروژه به بيش از 120 منبع مراجعه و آدرس دهى شده و براى تمامى آن ها شناسنامه اسناد با فرم خاصى تهيه گرديده است.

گروه پژوهشى اخلاق اسلامي

اين كار در نيمه دوم سال 76 شروع و هم اكنون بيش از 90% كار آن به انجام رسيده است. اين اصطلاح نامه در بردارنده بيش از 4000 اصطلاح است كه پژوهشى در آنها با مراجعه به 175 منبع انجام شده و تا پايان سال 80 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد بود و در سال 81 به چاپ مي رسد.

مستندنويسي

به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم آمدن فرهنگ اخلاق اسلامى مستندنويسى بيش از 2000 اصطلاح در دستور كار اين پروژه قرار گرفته و براى تمامى منابعى كه در دستور كار اصطلاح نامه و يا مستندنويسى قرار دارد فهرست كاملى به صورت نمايه در برگه هاى مخصوصى تهيه شده كه هم اكنون مشتمل بر 5000 فيش مي باشد.

گروه پژوهشى علوم حديث

كار اين اثر از اواخر سال 76 شروع شده و حدود 30000 اصطلاح و 8000 مستند در دستور كار اين پروژه مي باشد كه هم اكنون با مراجعه به بيش از 80 عنوان كتاب 80% كار اصطلاح نامه و 50% مستند انجام گرفته كه اصطلاح نامه تا پايان سال 80 و مستندات تا پايان سال 81 در برنامه نرم افزارى قابل ارائه خواهد بود.

به منظور دسترسى دقيق تر به متون و منابع تمامى منابعى كه مستندات و يا اصطلاحات از آنها گرفته شده براى آنها فهرست كاملى به صورت نمايه در برگه هاى مخصوصى تهيه شده كه هم اكنون مشتمل بر 3000 فيش مي باشد.

گروه پژوهشى منطق

كار اين اثر در نيمه دوم سال 76 شروع و هم اكنون 95% آن با بيش از 6500 اصطلاح با مراجعه به منابع انجام شده است.

به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه و ارائه اطلاعات كوتاه و مفيد و فراهم آمدن فرهنگ منطق، مستند بيش از 3500 اصطلاح در دستور كار اين گروه قرار گرفته كه 50% اصطلاحات تا كنون مستندنويسى شده است و براى تمام منابعى كه در دستور كار اصطلاح نامه و يا مستندنويسى قرار دارد فهرست كاملى به صورت نمايه در برگه هاى مخصوص تهيه شده كه هم اكنون مشتمل بر 3000 فيش مي باشد.

گروه پژوهشى فقه

اين پژوهش از ابتداى سال 77 شروع گرديده كه در اين مرحله بيش از 30000 اصطلاح از 10000 مستند در دستور كار اين پروژه مي باشد كه هم اكنون با مراجعه به 200 عنوان كتاب تكليف 25 باب فقهى با بيش از 4000 واژه مشخص شده است.

لازم به تذكر است كه تدوين اصطلاح نامه عرفان اسلامى نيز در رديف كارهاى آينده اين واحد قرار گرفته است.

گروه كليات و امور مشترك

به هنگام تدوين اصطلاح نامه هاى تخصصى كليد واژه هايى وجود داشت كه به طور مشخص در هيچ يك از اصطلاح نامه هاى مورد نظر قرار نمي گرفت و از سويى در نمايه سازى به واژه گانى بر خورد مي شد كه در حوزه علوم اسلامى به عنوان اصطلاح تخصصى محسوب نمي گرديد، از اين رو مي بايست اين سرى اصطلاحات نيز شناسايى و سرو سامان مي يافتند تا نمايه سازان از اصطلاحات مشخص و كنترل شده اى استفاده نمايند و امكان سامان يافتن تمامى اطلاعات فراهم شود اين نوع اصطلاحات در بخش هاى ذيل طبقه بندى شدند

1 ـ واژگان عمومى

2 ـ اعلام و اسامى اشخاص حقيقي

3 ـ تنالگان (1) (اسامى اشخاص حقوقي)

4 ـ تنالگان (نام كشورها، استان ها، شهرها، و...)

به منظور پشتيبانى نمايه سازى مطبوعات از سال 68 تا 75 و همچنين مجموعه آثار شهيد مطهري، مقام معظم رهبري، آيت الله حسن زاده آملى آيت الله جوادى آملي، و مرحوم آقاى فلسفى و ادامه نمايه سازى مجلات دفتر تبليغات و ذخيره و بازيابى اطلاعات از طريق رايانه، همزمان با نمايه سازي، اصطلاحات مورد نياز پس از پيش نهاد نمايه سازان توسط گروهى بررسى و تصويب مي شد و مرحله به مرحله به صورت جزواتى تنظيم و ويرايش مي گرديد كه در تابستان 75 آخرين ويرايش آن انجام يافت.

1- بازتاب انديشه در مطبوعات روز ايران ش23، بهمن 80.