هفت بناي ارزشمند قم؛ بازمانده از قرن هشتم هجري قمري

پيشگفتار

در مجموع، آگاهي ما از وضع قم پس از حمله مغول تا آخرين سالهاي قرن هشتم چندان وسيع نيست. اين را مي‏دانيم كه قم در سال 621 ه··.ق به دست سپاهيان مغول ويران و اهالي آن قتل عام شدند. آثار ويرانه‏هاي قم تا ميانه قرن نهم بر جاي بود.1 در كتابهاي تاريخي قرن هفتم نيز در مواردي از قم نام برده مي‏شود كه مي‏توان اطلاعات محدود و مختصري از آنها درباره اين شهر به دست آورد. اما در قرن هشتم وضع روشن‏تر و اطلاعات در اين باب بيشتر است. تا چهارمين دهه اين قرن قم، همچون نقاط ديگر ايران در تصرف امراء ايلخاني بود و پس از برچيده شدن بساط حكومت آنان در شمار مناطقي درآمد كه از قلمرو همه سلسله‏هاي اين دوره بيرون و بركنار بود. به اين ترتيب كه يكي از خاندان‏هاي اصيل و مقتدر محلي اداره امور را به دست گرفت. اين خاندان كه همان خاندان صفي (بانيان بناهاي مورد بررسي اين نوشتار و مدفونين در مقابر گنبد سبز قم) است تا سال 759 برخلاف ديگر قدرتهاي محلي كه هر يك پس از چندي در قلمرو يكي از سلسله‏هاي آن دوره تحليل مي‏رفت، همچنان اداره امور اين منطقه را برعهده داشت.2 اين اقتدار تا اواسط دوره تيموري ادامه يافت تا جايي كه قم مدتي مقر حكومت و دارالسلطنه گرديد و داراي دارالضرب سكه شد.3

ذكر اين نكته لازم به نظر مي‏رسد كه آثار معماري مورد بحث اين نوشتار تأييدي است بر نظر گروهي از محققين كه حمله امير تيمور به قم را ساخته و پرداخته ذوق، تخيل و حدس سياحان خارجي دانسته4 و معتقدند كه در جريان يورش‏هاي تيمور به ايران، نه تنها قم ويران نشد و مردم آن قتل عام نگرديدند، بلكه اصولاً تيمور قم را نديده و از آن به رسم عبور نيز گذر نكرده است. چرا كه نه تنها شاخص‏ترين برج‏هاي آرامگاهي قم يكي دو دهه قبل از حمله امير تيمور به قم ساخته و پرداخته شد، بلكه مقبره خواجه علي صفي (مدفن دو تن از امراي خاندان صفي) با تاريخ 792 ه··.ق، حد فاصل بين حمله دوم (789 ه··.ق و حمله سوم 794 ه··.ق) امير تيمور به ايران، بنا گرديد كه اين خود بيانگر آرامش نسبي حاكم بر قم است.

قم به بركت حضور فرمانروايان مقتدر محلي فوق‏الذكر در قرن هشتم هجري شاهد ساخت يادمانهاي مذهبي - تاريخي متعددي است كه در فرهنگ معماري ايران به «برجهاي آرامگاهي» موسومند. اغلب اين آثار كه با سبك‏هاي تقريبا مشابه ساخته شده‏اند در قبرستان‏هاي عمومي شهر يافت مي‏شوند كه متاسفانه برخي از آنها در طي دو سه دهه اخير به كلي تخريب و نوسازي گرديدند همچون امامزادگان شاه‏ابراهيم و شاه‏جعفر واقع در قبرستان عمومي شاه‏ابراهيم در مغرب شهر (ديه كميدان عصر ساساني و اوايل دوران اسلامي در غرب رودخانه). ليكن اغلب اين آثار ـ هر چند با تحمل نامهربانيهاي نيم قرن اخير ـ هنوز در گوشه و كنار قبرستان‏ها ديده مي‏شود. شاخص‏ترين و بكرترين بناهاي بازمانده عبارتند از مقابر گنبد سبز، امامزاده علي بن جعفر، شاهزاده ابراهيم در قبرستان مشرق شهر (دروازه كاشان)، امامزاده احمد مياني در قبرستان مالك‏آباد در شمال شهر (دروازه ري)، امامزاده احمد و گنبد صفورا در قبرستان خاكفرج (دروازه ساوه)، امامزاده سيد سربخش و مجموعه چهل‏اختران در قبرستان مركزي شهر، امامزاده شاه احمد قاسم در قبرستان قديمي مالون در جنوب شرقي قم (دروازه قلعه) و، تنها بناي بازمانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم، امامزاده خديجه خاتون در مسير ارتباطي جاده قديم قم به اصفهان. در اين نوشتار مختصرا به معرفي 7 بناي شاخص كه اغلب داراي بانيان مشترك، تزئينات يكسان، و معماران و هنرمندان واحد است پرداخته شده است.

1. امامزاده علي بن جعفر

موقعيت

در انتهاي خيابان چهارمردان (انقلاب)، در گورستان بخش شرقي شهر، پنج اثر تاريخي از قرن هشتم هجري قمري بر جاي مانده كه مقابر دروازه كاشان ناميده مي‏شوند. سه مقبره از اين مقابر پنجگانه به امراي مستقل قم (خاندان صفي) در قرن هشتم ه··.ق، با نام مقابر گنبد سبز، اختصاص دارد. و دو مقبره ديگر متعلق به بقاع امامزادگان علي بن جعفر و شاهزاده ابراهيم است.

بناي امامزاده علي بن جعفر در گذشته‏اي نه چندان دور به عنوان يك بناي منفرد در بخش شرقي گورستان فوق در خارج شهر ـ بيرون دروازه كاشان ـ قرار داشت كه از چهار جهت محصور به گورستاني وسيع بود و فضاي اطراف آن را مزارع و باغهاي انارستان حواشي شهر در برمي‏گرفت. قرار داشتن اين بنا در خارج از مهم‏ترين دروازه شهر، موجب شده تا برخي سياحان خارجي اشاراتي به آن داشته باشند، چنان كه «هانري رنه» فرانسوي به هنگام خروج از شهر به مقصد كاشان اين بنا را با مسجد اشتباه گرفته در خصوص آن مي‏نويسد:

«خلاصه در طرف راست مسجد قشنگي ديده مي‏شود كه سردر و حواشي آن با كاشي‏هاي نفيس و كتيبه خوش خطي تزئين يافته و معلوم است كه در آغاز قرن نوزدهم ساخته شده است.»5

در داخل بافت شهري قرار گرفته و محوطه‏هاي اطراف آن را گورستان شهداء تشكيل مي‏دهد كه به گلزار موسوم است.

نماي خارجي

امامزاده علي بن جعفر، همچون اغلب بناهاي برجي قرن هشت، داراي پلاني هشت وجهي است كه در داخل به چهار ضلعي تغيير حالت داده و مربعي به ابعاد 50/6 سانتيمتر را به نمايش مي‏گذارد. در نتيجه فضايي گسترده درحد فاصل چهار به هشت و شانزده در داخل بنا ايجاد شده كه جهت تزئين بسيار مناسب است. گنبد بنا، از نوع دو پوسته گسسته رك با آهيانه‏اي نيم كروي و خودمنشوري دوازده ترك است. سطح گنبد در شكل اوليه خود با كاشي‏هاي فيروزه فام نقره‏اي آراسته بوده كه در سالهاي اخير مجددا كاشيكاري شده است. بنا در آغاز فاقد هر گونه صحن، ايوان و بيوتات تابعه بود ليكن در اواخر عصر قاجار الحاقاتي بدان افزوده شد كه مهمترين آنها بناي «مقصوره» مانند جبهه شرقي و ايوان جبهه شمالي است كه در عصر فتحعلي شاه ساخته شده و براساس تاريخ كتيبه‏ها تزئينات كاشيكاري آن در عصر ناصرالدين‏شاه انجام گرفته است. ورودي بنا امروزه از همين ايوان مقرنس جبهه شمالي است. كه داراي درب چوبي گل ميخ كوبي شده بسيار عالي است.

تزئينات

امامزاده علي بن جعفر پس از آستانه مقدسه بر بقيه مقابر منطقه، از حيث تزئين، برتري مطلق داشت كه امروزه تنها بخشي از اين تزئينات وابسته به معماري هنوز در بنا پابرجاست. شيوه‏هاي تزئين در اين بنا با توجه به اهداف، مصالح و روش كار به گونه‏هاي ذيل قابل تقسيم است:

الف. گچبري رنگي

گچبري‏هاي رنگي بنا در شكل اوليه خود همطراز بناهايي همچون مدرسه حيدريه قزوين و بقيعه پيربكران اصفهان بود كه از بالاي ازاره كاشي‏كاري بنا آغاز و تا نقطه مركز آهيانه گنبد ادامه داشت كه در وضع موجود شامل: هشت طاقچه گچبري زيبا در چهار ضلع بنا با اسپرهاي اسليمي، هندسي و كتيبه‏هايي در حواشي‏اند، به علاوه گچبري‏هاي رنگي گوشواره‏ها با اشكال تزئيني قديمي شانه‏هاي عسل، ستاره‏ها، شيار انگلشتي و... كه قابل مقايسه با نقشمايه‏هاي تزئيني محراب مسجد جامع نائين‏اند. به گفته «پوپ» اين گچبري‏هاي اعجاب‏انگيز نمايانگر اهميت و منزلت هنري آنهاست و اين ممكن نبود مگر بر اثر تهذيب نفس استادان سازنده آنها كه همگي نشان دهنده اوج هنر هستند.6

ب. مقرنس كاري

به جز مقرنس طاقبندي‏هاي قسمت شانزده ضلعي بنا، باقي مقرنس‏ها از الحاقات عصر قاجار محسوب مي‏شوند كه شامل پوشش دروني طاقنماهاي شمالي، جنوب شرقي و غربي است. به نظر مي‏رسد قوسي‏هاي اين شاه‏نشين‏ها پيش از عصر قاجار همانند گوشواره‏ها مزين به گچبري رنگي بوده‏اند. ايوان شمالي بنا كه از الحاقات عصر فتحعلي شاه محسوب مي‏شود نيز مزين به مقرنس‏هاي زيباي لاجوردي از همان دوره است.

ج. كاشيكاري

تزئينات كاشيكاري امامزاده علي بن جعفر در يك تقسيم‏بندي كلي و جهت سهولت در مطالعه به بخشهاي زير قابل تقسيم است:

1. كاشيكاري ازاره بنا

2. كاشيكاري مرقد

3. كاشيكاري محراب

4. كاشيكاري ايوان شمالي و درگاه ورود

1. كاشيكاري ازاره بنا

ازاره بنا هم اكنون به ارتفاع 20/1 سانتي‏متر با سنگ مرمر پوشيده شده است. ليكن، پيشتر سراسر ازاره آراسته به كاشي‏هاي كوكبي زرين‏فام قرن هشتم بوده كه اغلب آنها در اوايل قرن حاضر به موزه آستانه مقدسه منتقل گرديد. شماري از آنها در موزه‏هاي دوران اسلامي تهران، آستان قدس رضوي و پارس شيراز نگهداري مي‏شوند و باقي آنها نيز در طي نيم قرن گذشته به خارج از كشور منتقل و در مجموعه‏هاي خصوصي و دولتي سراسر دنيا پراكنده شده‏اند.

متن و زمينه كاشي‏هاي مزبور با آرايه‏هاي گياهي، حيواني و انساني پوشيده و در حواشي گرداگرد داراي كتيبه‏هاي به خط نسخ از سور كوچك قرآن، روايات مذهبي و يا ابيات فارسي است كه عموما به رنگ قهوه‏اي ساده يا سفيد بر زمينه‏هاي لاجوردي نوشته شده‏اند. تمامي اين كاشي‏ها ساخت كارگاه‏هاي كاشي‏سازي «خاندان ابي‏طاهر» در كاشان مي‏باشد.

2. كاشيكاري مرقد

قبل از ضريح فلزي كنوني، ضريحي چوبي و مشبك در بنا وجود داشت كه مرقد درون آن را كاشي‏هاي خشتي زرين‏فام عصر ايلخاني زينت مي‏داد. اين كاشي‏ها در اوايل قرن اخير براي مصون ماندن از دستبردها، جمع‏آوري و به موزه آستانه مقدسه انتقال يافت.7 كاشي‏هاي به نمايش درآمده در موزه آستانه تنها شامل بخش فوقاني و لوح قبور است؛ مشتمل بر شش قطعه كاشي 75×70 سانتي متر كه جمعا 25/2 طول و 40/1 متر عرض دارند. كتيبه‏هاي الواح قبور، به رنگ آبي بر زمينه‏اي قهوه‏اي و در طرحي محرابي، هويت مدفونين را «علي بن جعفر العريضي» و «محمد به موسي الكاظم» معرفي مي‏كند.

3. كاشيكاري محراب

طاقنماي جنوبي كه محراب مزار شمرده مي‏شود با ممتازترين نوع كاشي‏هاي خشتي زرين‏فام قرن هشت آراسته بود. چنان كه محمد تقي بيك ارباب ـ از نويسندگان عصر قاجار ـ به هنگام برپا بودن اثر در جاي اصلي خود، در خصوص آن مي‏نويسد:

«...در اين بقعه دري است كه مشهور به در بهشت است كه ديوار آن بقعه در طرف قبله ساخته‏اند به صورت دربسته كاشيكاري است نه آن كه از چوب بوده باشد از همان كاشي مرقد كه خيلي نقل دارد صد مرتبه از چيني پاكيزه‏تر و باصفاتر، گويا احاديثي در فضيلت قم وارد است مبني بر اين كه هشت در جهت بهشت است و دو در آن از قم مفتوح مي‏شود، اين در را به آن نشانه ساخته‏اند.»8 وي در ادامه به سرقت چند خشت از اين كاشي‏ها، به تحريك «اهل فرنگ از انگليسيان» و توسط اشرار اشاره مي‏كند.

كاشي‏هاي محراب در 45 قطعه به ابعاد 28/3 در 12/2 متر به شكل محراب بوده كه چند قطعه آن ربوده و به موزه‏هاي خارج از كشور برده شده و بقيه در اوايل قرن اخير از انبارهاي آستانه حضرت معصومه عليها‏السلام به موزه ملي ايران منتقل و پس از مرمت در تالار گنجينه دوران اسلامي نصب شد. محراب به استناد كتيبه توسط «يوسف بن علي بن محمد بن ابي طاهر»، آخرين فرد از خاندان ابي‏طاهر، و به سال 734 ه··.ق ساخته شده است.9

4. كاشيكاري ايوان شمالي و درگاه ورود

همان‏گونه كه پيشتر ذكر شد اين ايوان از الحاقات عصر فتحعلي‏شاه قاجار محسوب مي‏شود كه سراسر مزين به كاشي كاري هفت رنگ و لاجوردي عصر ناصري است و در جاي جاي آن كتيبه‏هايي به خط نستعليق و ثلث با تاريخ‏هاي 1269 و 1268 قابل مشاهده است، شاخص‏ترين آنها كتيبه بخش فوقاني ايوان و كتيبه سردر ورودي بنا است مشتمل بر آيات قرآن، شعائر اسلامي، نام باني و هنرمند خطاط و كاشيكاري بنا، همچون كتيبه زير:

«در عهد دولت پادشاه اسلاميان پناه ناصرالدين شاه قاجار خلداللّه‏ ملكه و سلطانه مرقوم شد. وانااقل العباد خيرا و اكثرهم عصي السيد محمد الشهير بميرزا بزرگ غفراللّه‏ له ولوالديه و اهتمام استاد ماهربل في عصره نادر حضرت كربلايي محمد طاهر قصاع تمام شد في 1269».

تاريخ و انتساب بنا

امروزه در بنا تنها يك كتيبه تاريخدار ديده مي‏شود و آن طاقچه گچبري شده شماره هفت در جبهه شمالي با تاريخ 740 هجري قمري است. متعلقات ديگر بنا تاريخ‏هاي متعدد را ارايه مي‏دهند. از جمله كاشي‏هاي كوكبي به دست آمده از اين محل كه امروزه در موزه‏هاي متعدد داخل و خارج كشور به صورت پراكنده وجود دارند، نشان دهنده تاريخ بين سالهاي 705 و 738 هجري مي‏باشند.10 محراب بزرگ رزين‏فام بنا نيز داراي دو تاريخ‏است: يكي 713 و ديگري 734 ه··.ق، كه پيشتر در خصوص آن مطالبي گفته شد. با توجه به نوع گچكاري و تاريخ كاشي‏هاي كوكبي ازاره و محراب بنا، شايد بتوان گفت تزئينات بنا چندين سال بعد از تكميل بنا انجام گرفته باشد و كاشي‏هاي داراي تاريخ قديمي‏تر احتمالاً از انبار كارگاه‏هاي كاشي‏سازي آورده شده‏اند و به نظر مي‏رسد تاريخ 740 ه··.ق بطور قطع تاريخ تكميل تزئينات بنا است.

باني بنا براساس كتيبه گچبري شده، عطاالملك ميرمحمد حسني است كه به گفته فيض در عصر اولجايتو به خدمت ديواني درآمد و در دوران ابوسعيد ايلخاني رياست ديوان مظالم يافت.11 از استادان گچبر بنا، بهرام قزويني و پهلوان كردمير را مي‏توان نام برد و براساس كتيبه، باني كاشي كاري مرقد، زين‏الدين حاجي علي بوده كه كتابت و ساخت كاشي‏ها را ابومحمد حسين بن مرتضي به انجام رسانده است. كاشي‏هاي كوكبي و محراب بنا نيز از كارگاه‏هاي خاندان ابي‏طاهر و ركن‏الدين محمد در كاشان بوده است.

الواح قبور و كتيبه كمربندي گچبري شده بنا باقي مانده از قرن هشتم هويت مدفونين را علي بن جعفر العريضي و محمد بن موسي الكاظم معرفي مي‏كند. ولي اين كه امامزاده‏ها از فرزندان بلافصل امامان باشند چندان معتبر به نظر نمي‏رسد.12

مقابر باغ گنبد سبز

همانگونه كه پيشتر ذكر شد، سه مقبره از مقابر پنج‏گانه دروازه كاشان قم به جهت استقرار در انارستان كوچكي به مقابر باغ گنبد سبز موسومند. مردم قم اين سه بنا را به صورت مجموع مدفن «سعد، سعيد و مسعود» از بزرگان عرب‏هاي اشعري و احياء كنندگان قم در دوره اسلامي مي‏دانند.13 ليكن با توجه به اطلاعات تاريخي و كتيبه‏هاي موجود در بنا، گنبدهاي مذكور مدفن امراي خاندان صفي، فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم هجري قمري، است. با عنايت به اين كه هر سه بنادر مقالات جداگانه و منتشر شده‏اي معرفي گرديده‏اند در ذيل به صورت بسيار خلاصه اشاره‏اي بدان‏ها مي‏شود.

2. مقبره خواجه اصيل الدين

اين مقبره، جنوبي‏ترين گنبد باغ محسوب مي‏شود. بناي مزبور از خارج دوازده ضلعي منظمي با طاقنماهاي تزئيني در هر ضلع است. پلان بنا از جهت نقشه نمونه برجسته‏اي از يك دوازده ضلعي منتظم در تاريخ معماري مقابر ايران است كه در جزئيات نقشه تنها قابل مقايسه با آرامگاه خواجه علي صفي (792 ه··.ق) واقع در همين باغ و امامزاده هود (قرن هفتم ه··.ق) در جزين همدان است.

كتيبه تاريخي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي كه سپس به شانزده ضلعي تبديل شده قرار دارد. اين كتيبه به خط زيباي ثلث برجسته در زمينه‏اي متشكل از نقوش اسليمي نوشته شده است. از اين كتيبه چنين برمي‏آيد كه در اين آرامگاه دو تن مدفونند: يكي خواجه اصيل‏الدين فرزند علي صفي. نياي بزرگ خاندان صفي، و ديگري عموي خواجه علي صفي، باني بقعه. او همان كسي است كه در قم نايب خالصه‏جات خواجه علاءالدين محمد هندو بود14 و ديگري فرزند وي خواجه علي اصيل يا همان جمال‏الدين علي، نخستين كس از اين خاندان است كه بر حكومت قم و مضافات آن دست يافت. آغاز فرمانروايي او پس از درگذشت ابوسعيد ايلخاني به سال 736 ه··.ق بوده و از سال پايان آن آگاهي دقيق در دست نيست جز آن كه پيش از سال 759 ه··.ق و در حين عهده‏داري اين مقام كشته شده است.15

با توجه به شرحي كه از كتيبه گذشت، انتصاب بنا به خاندان صفي محرز است. تاريخ بنا نيز يكي به حرف در پايان كتيبه فوق و ديگري به عدد در ترنج استرطاقنماي غربي بنا به عدد بدون كوچكترين خدشه‏اي تاكنون باقي مانده است. متن كتيبه چنين است:

«هذا العمارة به عمل حسن بن علي خلوللّه‏ البناوكتب في رجب761»

در كتيبه‏اي ديگر بر لچكي‏هاي دو سوي همين درگاه درون قابلي مستطيل نام گچبر هنرمند بنا اينگونه آمده: «عمل علي بن محمد ابي شجاع»

طي برنامه پژوهشي گمانه‏زني فضاهاي داخل گنبد سبز در سال 77 سردابه بنا از خاك آزاد و پس از مطالعه همه جانبه به شكل اوليه خود احياء گرديد.16

3. مقبره خواجه علي صفي

اين بنا كه در وسط دو گنبد ديگر قرار دارد سالم‏ترين و شاخص‏ترين و پرتزئين‏ترين گنبد از مجموعه مقابر باغ گنبد سبز است. بناي مزبور از خارج دوازده ضلعي منتظمي است كه هر ضلع آن را طاقنمايي به دهانه 40/2 و ارتفاع 7 متر زينت مي‏دهد. نماي بنا از داخل هشت ضلعي و از اين نظر همانند گنبد خواجه اصيل‏الدين است.

از مفاد كتيبه‏هاي موجود در بنا چنين برمي‏آيد كه در اين آرامگاه سه تن مدفونند. نخستين فرد كه نام وي نيز در آغاز كتيبه آمده خواجه جمال‏الدين علي است. او فرزند خواجه صفي‏الدين و نواده علي صفي ماضي شخصيت سياسي و اجتماعي عراق عجم در قرن هشتم و دومين امير خاندان صفي است كه پس از خواجه علي اصيل فرمانرواي قم گرديد و آنچه مي‏دانيم تا سال 774 ه··.ق در اين مقام باقي بود.17 در تاريخ اوليااللّه‏ آملي كه در دوره فرمانروايي او نوشته شده با عناوين «حاكم و سردار قم، صاحب اعظم، سپهسالار عراق» و در كتيبه بناهايي از همين دوره در قم با عناويني مشابه از وي ياد مي‏شود.18 خواجه علي در قم خانقاهي داشته كه بيرون «دروازه كنكان» قرار داشته و در متون معتبر تاريخي اين عصر به كرات از اين خانقاه ياد مي‏شود.19 جز اين خانقاه از علي صفي اثر ديگري نيز در قم باقي است و آن بنايي است در همين باغ (گنبد خواجه اصيل‏الدين) كه در سال 761 ه··.ق بر قبر عمو و پسر عموي خود (خواجه اصيل‏الدين و خواجه تاج‏الدين علي) بنياد نهاده است. از خواجه علي دو فرزند مي‏شناسيم يكي غياث‏الدين امير محمد و ديگر همين فرد مدفون در اين بنا يعني امير جلال‏الدين كه در منابع و متون تاريخي از او سخني به ميان نيامده است.

سومين فرد مدفون در اين بنا كه از او به عنوان برادر خواجه جمال‏الدين نام برده شده، خواجه عمادالدين محمود قمي، يكي ديگر از فرزندان خواجه علي صفي، است كه تا سال 791 عهده‏دار امور نواحي قم بود. در سكه‏اي كه از او به تاريخ فوق در دست داريم وي «السلطان العادل سلطان محمود» خوانده شده است.20 تاريخ بنا نيز در پايان همين كتيبه به عدد (792) زمان احداث بنا را به وضوح بيان مي‏كند.21

در طي برنامه پژوهشي گمانه‏زني فضاهاي داخلي مقابل گنبد سبز در سال 77، سردابه بنا با فرم چليپايي بسيار زيبا از خاك آزاد شد كه علاه بر تدفين‏هاي مكرر و انبوه، داراي سه تدفين اصلي در كف سردابه بود كه به احتمال قريب به يقين همان سه فرد نام برده شده در كتيبه‏هاي بنا هستند.22

4. مقبره شمالي

اين بنا شمالي‏ترين مقبره از مقابر گنبد سبز است كه در محل نام مشخصي ندارد. اين بنا برخلاف دو بناي ديگر از خارج و داخل پلان همسان هشت ضلعي ارايه مي‏دهد و به جهت كالبد نيز حجيم‏تر است. تزئينات وابسته به معماري در مقبره شامل مقرنس‏كاري، گچبري رنگي و تزئينات گچي مهري است كه آسيب‏هاي جدي ديده است. در خصوص تاريخ احداث و عملكرد بنا نظرات مختلفي ارايه گرديده است. به اعتقاد نگارنده بنا متعلق به اوايل قرن هشتم است و تاريخ‏گذاري ويلبر در اين خصوص صحيح‏تر به نظر مي‏رسد.23

در طي گمانه‏زني پژوهشي سال 79 در فضاهاي داخلي مقبره سردابه بنا به فرم چليپايي از خاك آزاد شد و علاوه بر تدفين‏هاي ثانويه با چهار تدفين اصلي در كف سردابه برخورد شد (كه احتمالاً از امرا و بزرگان خاندان صفي‏اند). ضمن اين كه پي‏سوز و سكه‏اي به تاريخ 810 هجري قمري بدست آمد كه در دست بررسي و مطالعه است.

5. امامزاده سيد سربخش

امامزاده سيد سربخش در داخل بافت قديمي شهر در محله سيدسربخش با فاصله چند صدمتري از پامنار (مدرسه غياثيه) و چند ده متري گذر چهل اختران واقع گرديده است كه با احداث خيابان آذر در اوايل قرن اخير و برش بافت قديمي شهر امروزه در بخش جنوبي اين خيابان قرار دارد. بناي مزبور نيز داراي پلاني هشت وجهي است كه در داخل به چهار ضلعي تغيير حالت داده و آنگاه با محاسباتي دقيق به هشت، شانزده و دايره تغيير مي‏يابد تا آهيانه نيمكروي. بنابراين جدارها استقرار يابد و خود منشوري شانزده ترك نيز از بيرون بر گريو گنبد مستقر شود. متأسفانه در دهه‏هاي اخير الحاقات غيراصولي بر بنا تحميل گرديده كه بر ديد و منظر و بنيان اثر لطماتي را وارد ساخته است.

تزئينات

نماي داخلي بنا سراسر مزين به گچبري‏هاي رنگي، كتيبه‏هاي گچي، نقوش مهري، مشبك‏هاي گچي و ترنج‏هاي رنگي است كه به همت غياث‏الدين اميرمحمد، از بزرگان خاندان علي صفي، و توسط هنرمند برجسته قرن هشتم قم، علي بن محمد بن ابي‏شجاع، اجرا گرديده است. مهمترين كتيبه گچبري بنا كه حاوي مدفون، باني و تاريخ بنا است، به خط ثلث در آغاز قسمت هشت ضلعي بنا بر زمينه گل و بته تعبيه گرديده با اين عبارات:

«ذكر القديم اعلي و التقديم الي ـ امر بيناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد الامام المعصوم اسمعيل بن الامام محمد بن الامام جعفر الصادق عليه‏السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم، و الي اقاليم الفضل و الكرم مستخدم ارباب السيف والقلم، المنصور بنصرة خير الناصرين، غياث الحق و الدنيا والدين امير محمد بن المولي المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنيا والدين علي بن صفي اعلي اللّه‏ شأنهما و رفع فوق الفرقدين مكانهما في محرم الحرام لسنة 774».

دومين كتيبه شاخص بنا كه حاوي نام هنرمند گچبر بنا است در صفه جنوبي كه شكل محراب دارد جاي گرفته با اين متن:

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم اقم الصلوة لدلوك الشمس الي غسق الليل و قرآن الفجر كان مشهودا. عامل هذا المحرب علي بن محمد ابي شجاع»

لازم به ذكر است كه به جهت دود چراغهاي پي‏سوز، شمعها و چراغ نفت‏سوز و جزء آن گچبري‏هاي رنگي بنا بسيار تير و سياه شده بود كه در طي عمليات مرمت سازي 78-77 با استفاده از متدهاي علمي و تحت نظر مهندس آقاجاني بخش اعظم گچبري‏هاي بنا پيرايش، مرمت و غبارروبي شد.24

6. امامزاده شاه احمد قاسم

امامزاده شاه احمد قاسم، تك بنايي است در مركز قبرستان قديمي مالون، در بخش جنوب شرقي و در حاشيه بافت قديم كه سابق بر اين گذرگاه قلعه و دروازه قلعه شهر رو به آن باز مي‏شد. ميدان خندق (فلكه شاه احمد قاسم فعلي) در چند ده متري بنا نشاني از خندق استحفاظي شهر در خارج از دروازه قلعه است كه تا اواخر دوره قاجار هنوز پابرجا بود. نماي خارجي بنا در اصل بنايي هشت ضلعي با گنبد دو پوسته گسسته رك با خود منشوري شانزده ترك بود كه با تخريب گنبد رك آن در نيم قرن اخير گنبد قوسي آجري فعلي باقبه فراز آن احداث گرديد.25

مزار احمد بن قاسم از جمله مزاراتي است كه در تاريخ قديم قم كه در 378ه·· تأليف شده است از آن اين‏گونه سخن رفته است:

«احمد بن قاسم بن احمد بن علي جعفر الصادق كه در قرن سوم به قم آمد و چون او را وفات رسيد به مقبره قديمه مالون دفن كردند و تربت او را زيارت مي‏كردند و بر سر تربت او سايه‏اي بوده است و چون اصحاب خاقان مفلحي در سنه 295 به قم رسيدند آن سايه تربت بكشيدند و مدتي زيارت او نمي‏كردند تا آن كه بعضي از صلحاي قم به خواب ديدند در سنه 371 كه ساكن اين تربت مردي بس فاضل است و در زيارت تربت او ثواب و اجري بسيار است پس ديگرباره بناي قبر او از چوب مجدد گردانيدند و مردم زيارت كردن او با سر گرفتند...،26

تزئينات

اين بنا نيز همچون اغلب بناهاي اين نوشتار از آثار خاندان علي صفي است و كار تزئينات گچبري آن با پختگي و پاكيزگي بيشتري اجرا شده است. كار علي بن محمد بن ابي‏شجاع بنا است. اين گچبري‏ها كه از فراز ازاره سنگي فعلي آغاز و تا شمسه مركزي زير آهيانه گنبد استمرار مي‏يابد مشتمل بر گچبري‏هاي رنگي، كتيبه‏هاي گچي نقوش مهري، مشبك‏هاي گچي گره‏سازي شده در نورگيرها و ترنجهاي تزئيني است كه متأسفانه با الحاقات و تغييرات غير اصولي چند دهه اخير لطمات جبران‏ناپذيري بر آنها وارد آمده است. يكي از مهمترين كتيبه‏هاي گچي بنا كه متضمن نام و نصب متوفي، باني بنا و هنرمند گچبر بنا است كتيبه كمربندي بنا است به خط ثلث با اين متن:

«... امر ببناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسي بن جعفر بن محمدبن علي بن الحسين بن علي بن ابي‏طالب عليه‏السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم. ملاذ طوايف الامم، مستعبد ارباب السيف و اصحاب القلم صاحب ديوان الممالك، ملجا العظماء العالم موئل صناديد بني آدم عميم المواهب و النعم، عضد الخواقين المنصور بنصرة خير الناصرين، قوام الحق و الدنيا والدين مغيث الخلائق اجمعين علي بن علي صفي الماضي عظم اللّه‏ تعالي جلال قدره. بعمل بن محمد علي ابوشجاع البنا.»

تاريخ بنا نيز به خط ثلث و بر صفحه زرين مشبك نورگير قسمت جنوبي اينگونه رقم خورده است: «في محرم سنه ثمانين و سبعمائة»

لوح مرقد بنا هم اكنون از سنگ مرمر است كه در سالهاي اخير جايگزين كاشي‏هاي متعارف دو دهه اخير شد ليكن با عنايت به تحقيقات و تتبعات مدرسي طباطبايي كه شمه‏اي از آن بيان خواهد شد مرقد بنا با كاشي‏هاي زرين فام قرن هفت و هشت آراسته بوده است. محمد تقي بيك ارباب مؤلف تاريخ دارالايمان قم به سال 1295ه··.ق در اين خصوص مي‏نويسد:

«مرقد مطهر آنها كاشي كاري است كه از كاشي خطوط بيرون آورده‏اند و بعضي از سوره‏هاي قرآن را نوشته‏اند و كاشي آنها به خصوص از خشتهاي مرقد كاشي زراندود است كه گل او را با سوده طلاي احمر خمير كرده‏اند. از غرايب آنجا اين كه اهل فرنگ از انگليسيان كه اين كاشي كاري را ديده‏اند، اين بقعه (مقصود امامزاده علي بن جعفر) و بقعه احمد بن قاسم يك نوع كاشي دارد خشتي سه تومان به متوليان اين دو بقعه داده بودند كه چند دانه خشت از آنها بگيرند و آنها راضي نشده بودند. عاقبت چند نفر از اشرار را روبه خود كرده بودند در شب چهاردانه از مرقد احمد بن قاسم رابه طريق سرقت برده به آنها داده بودند. گويا در فرنگ اين نوع كاشي يافت نشود»27

محمدحسن طباطبايي نيز به سال 1270 ه··.ق ذيل سخن از اين مزار مي‏نويسد:

«بقعه با كاشي خيلي ممتاز از آيات كريمه و احاديث شريفه به خط علي بن محمد در سنه 663 است.»28

با توجه به وصف فوق، مدرسي طباطبايي معتقد است لوح مرقدي كه اكنون به عنوان «محراب مسجد قم» در موزه برلين نگاهداري مي‏شود و تاريخ صفر 663 ه··.ق دارد و كار علي بن محمد بن ابي طاهر است متعلق به اين مزار است.29

نكته پاياني اين كه به نظر مي‏رسد ازاره اين بنا همچون بناي امامزاده علي بن جعفر مزين به كاشي‏هاي كوكبي و چليپايي قرن هشتم هجري قمري بوده است كه اكنون با سنگ مرمر پوشيده شده است.

7. امامزاده خديجه خاتون

در 30 كيلومتري جنوب غربي قم، در مسير جاده قديم قم و بر حاشيه شرقي رود قمرود و مدخل روستاي خديجه خاتون، امامزاده‏اي به همين نام وجود دارد كه منسوب به دختري از فرزندان امام ششم عليه‏السلام است. اين بنا تنها امامزاده ارزشمند باقي مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است كه همچون بناهاي پيشين به دستور امراي خاندان صفي (غياث‏الدين اميرمحمد فرزند خواجه علي صفي) به سال 770 هجري قمري ساخته شد و گچبري‏هاي آن نيز كار علي بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته اين عصر است. نماي خارجي بنا هشت ضلعي است با طاقنماي تزئيني در هر ضلع كه همچون ديگر مقابر برجي اين قرن داراي گنبد دو پوسته گسسته رك با خود منشوري شانزده ترك است. در شرايط فعلي چند متر نخستين بنا سنگ‏چين است كه احتمالاً در دهه‏هاي اخير به جهت خطراتي كه بنا را تهديد كرد احداث شده است. نماي داخلي بنا همچون ديگر كارهاي علي بن محمد ابوشجاع بنا، با ملاط‏سازي گچي، نقوش مهري، آرايه‏هاي گياهي ـ اسليمي، كتيبه‏هاي كوفي، بنايي، ثلث، مشبك‏هاي گچي، شمسه‏ها و ترنج‏ها زينت يافته است.

كتيبه اصلي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي به خط ثلث بر زمينه‏اي از نقوش گياهي متضمن مدفون، باني و تاريخ بنا است كه بر فراز ازاره بنا نيز ادامه مي‏يابد به شرح ذيل:

«ذكر القديم اعلي و بالتقديم اولي ـ امر به تجديد بناء المشهد المقدس مضجع السيدة المعصومة خديجة بن الامام المعصوم جعفر بن الامام محمد الباقرين علي بن الحسين بن اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليهم الصلاة السلام المولي المخدوم الصاحب الاعظم الدستور الاعدل الاعلم عمدة اعاظم الوزراء في العالم اعتضاد الملوك و السلاطين المؤيد بتأييد رب العالمين غياث الحق و الدولة والدين الافتخار و النظام ايران امير محمد بن المولي المخدوم المطلق ـ المطاع الشهريار الاعدل خليفة العرب و العجم صاحب السيف و القلم حافظ البلاد ناصر العباد مدبر امور المملكة و خلاصة تركيب الماء و الطين جمال الحق و الدولد و الدنيا والدين علي صفي ايدهمااللّه‏ تعالي و نصرهما علي اعدائهما و ابددولتهما في شهور سنة سبعين و سبعمائة».

و در ادامه همين كتيبه پس از آياتي از سوره ياسين، از هنرمند گچبر و معمار بنا اين‏گونه سخن مي‏رود:

«هذا العمل للعبد بن محمد علي ابوشجاع و حسن بن علي خلو...»30

1. احمد بن حسين بن علي كاتب، تاريخ جديد يزد، به كوشش ايرج افشار،فرهنگ ايران زمين، 1357، ص230.

2. مدرسي طباطبايي، حسين، قم نامه، كتابخانه آية‏اللّه‏ العظمي مرعشي نجفي، قم، 1346، ص12.

3. مرعشي، ظهيرالدين بن نصيرالدين، تاريخ گيلان و ديلمستان، با تصحيح و تحشيه منوچهر ستوده، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1347، ص251.

4. مدرسي طباطبايي، حسين، قم در قرن نهم، چاپخانه حكمت قم، 1350، ص8.

5. دالماني، هانري رنه، از خراسان تا بختياري، ترجمه فره‏وشي (همايون)، نشر گيلان، (بي‏تا)، ص858. لازم به توضيح است كه سخن وي اشاره به ايوان شمالي بنا است كه از الحاقات عصر قاجار محسوب مي‏شود و نه اصل بنا كه متعلق به قرن هشتم است.

6. Pope, Arturupham, A Survey of Persian art, vol.III, IV, Oxrord University, Pres Meiji - Shobe, Tokyo, 1930, Page, 1346.

7. به كاشي‏هاي اين مزار دوباره دستبرد زده شد و هر بار چند خشت راه بيرون از كشور را در پيش گرفت. يكي پيرامون سال 1328-1330 هجري قمري و ديگري در سال 1336 هجري قمري (ر.ك: تربت پاكان، ج2، ص47.).

8. بيك ارباب، محمد تقي، تاريخ دارالايمان قم، به كوشش حسين مدرسي طباطبايي، حكمت قم، 1353، ص43.

9. براي اطلاعات بيشتر ر.كه به مقاله نگارنده با عنوان محراب زرين‏فام امامزاده علي بن جعفر در: نامه قم، سال سوم، شماره 9، 1379، ص186-181.

10. Ettinghausen, Richard, Evldence for the Indentification of Kashan Pottery , Ars Islamica, vol. III, Michigan Press, Michiganuniv, 1934, Page 60.

11. فيض، عباس، گنجينه آثار قم، ج2، مهر استوار، قم، 1350، ص333.

12. فيض، همان، ص323.

13. مدرسي طباطبايي، حسين، تربت پاكان، ج2، مهر قم، 1354، ص53.

14. مدرسي طباطبايي، حسين، نامه قم، كتابخانه آية‏اللّه‏ العظمي مرعشي نجفي، 1364، ص14.

15. چه در اين سال پسر عم او خواجه علي صفي عهده‏دار فرمانروايي قم بوده است. به علاوه در همين كتيبه از او به عنوان شهيد ياد شده است، براي اطلاعات بيشتر ر.ك: همان، ص169.

16. براي اطلاعات بيشتر ر.ك به مقاله نگارنده با عنوان، گچبري‏هاي برج مقبره خواجه اصيل الدين قم در گزارشهاي باستان‏شناسي، شماره 1، معاونت پژوهشي سازمان ميراث فرهنگي كشور، 1376، ص266-251.

17. مدرسي طباطبايي، همان، ص31.

18. كتابه مزار خديجه خاتون (770 هجري قمري) و كتابه برج مقبره خواجه اصيل الدين (761هجري قمري)

19. مدرسي طباطبايي، همان، 37.

20. از اين امير هشت سكه در دست است كه با تنفيذ امير تيمور بر قم و نواحي آن حكومت مي‏كرد. يك مورد داراي تاريخ 791 است و هفت مورد ديگر تاريخ ندارد. همگي اين سكه‏ها ضرب قم‏اند مورد تاريخ‏دار با كلمه «العادل» در القاب سلطان محمود وجه تمايز آن با سكه‏هاي بدونه تاريخ است. براي اطلاعات بيشتر ر.ك: قم نامه، ص41-96.

21. براي اطلاعات بيشتر ر.ك: به مقاله نگارنده با عنوان نگرشي بر برج مقبره خواجه علي صفي در مجموعه مقالات نخستين كنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران، ج4، سازمان ميراث فرهنگي كشور، تهران، 1375، ص589-604.

22. براي اطلاعات بيشتر در خصوص سردابه‏هاي مقابر گنبد سبز، ر.ك: گزارش گمانه‏زني پژوهشي در مقابر گنبد سبز قم، مركز اسناد و آرشيو مديريت ميراث فرهنگي استان قم، 1377.

23. براي اطلاعات بيشتر ر.ك: به مقاله نگارنده با عنوان تأملي بر تاريخ بناي برج مقبره شمالي از مقابر باغ گنبد سبز در: نامه قم، سال اول، شماره 3و4، 1377، ص113-124.

24. براي اطلاعات بيشتر در خصوص بنا، ر.ك: تربت پاكان، ج2، ص61-64.

25. مدرسي طباطبايي، حسين، تربت پاكان، ج2، مهر قم 1354، ص65.

26. قمي، حسن بن محمد بن حسن،تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي بن عبدالملك قمي، تصحيح و تحشيه استاد جلال الدين تهراني، توس، تهران، 1361،ص225.

27. بيك ارباب، همان، ص42.

28. مدرسي طباطبايي، همان، ص69.

29. مدرسي طباطبايي، همان‏جا، همان صفحه.

30. براي اطلاعات بيشتر ر.ك: تربت پاكان، ج2،ص202-206.