عبادت بجز خدمت خلق نيست

خداوند در قرآن كريم، هدف از خلقت انسان را عبادت خود ذكر كرده است، آنجا كه مى‏فرمايد:

و جِنّ و اِنس را نيافريدم، جز براى آنكه مرا بپرستند.(10)

اسلام، دينى است كامل و همه جانبه‏نگر كه همه نيازهاى فردى و اجتماعى انسان را در نظر داشته است و اگر به دستورات آن عمل شود، سعادت دنيا و عقبا را در پى دارد. عبادت نيز همچون ديگر دستورات آيين اسلام، هم جنبه فردى دارد و هم جنبه اجتماعى. اسلام، زُهد صوفيانه به معناى از مردم بُريدن و كُنج عبادت گُزيدن را به شدّت رد كرده و مسلمانان را از آن باز داشته است.(11) لذا مى‏بينيم كه به جا آوردن نماز نيز - كه بهترين و نزديك‏ترين راه ارتباط با معبود است - به صورت دسته‏جمعى توصيه شده است و فرد در كنار جمع، با خداى خويش خلوت كرده، راز و نياز مى‏كند.

بارزترين جنبه اجتماعى عبادت، خدمت به مردم و برآوردن نيازهاى آنان است. پيامبران الهى و امامان معصوم، دلسوزترين و خدمتگزارترين انسانها نسبت به جامعه بوده‏اند و براى هدايت مردم و

در آسايش بودن آنها مشكلات طاقت‏فرسايى را به جان مى‏خريده‏اند. قرآن كريم، درباره پيامبر اسلام مى‏فرمايد:

به درستى كه براى شما پيامبرى از خودتان آمد كه بر او دشوار است شما در رنج بيفتيد، به (هدايت) شما حريص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز و مهربان است.(12)

در روايات مختلف نيز بر اهتمام ورزيدن بر امور مسلمانان و رفع گرفتاريهاى آنها تأكيد فراوان شده است. پيامبر خدا در اين باره فرموده است:

كسى كه هر روز به امور مسلمانان همّت نگمارد، مسلمان نيست.(13)

همچنين از ايشان درباره محبوب‏ترينِ بندگان نزد خداوند، سؤال شد. فرمود: «محبوب‏ترين بندگان نزد خداوند، آن كسى است كه سودش بيشتر به مردم برسد».(14)

مولانا جلال‏الدين محمد بلخى در مثنوى اين چنين به اين روايت اشاره كرده است:

همچنين از آن حضرت روايت شده است:

هر مسلمانى كه گروهى از مسلمانان را خدمت كند، خداوند به تعداد آنها در بهشت به او خدمتكار مى‏دهد.(18)

در اسرار التوحيد، در احوال شيخ ابو سعيد ابوالخير آمده است:

شيخ را گفتند: فلان كس بر روى آب، راه مى‏رود. گفت: «سهل است. بَزَغى‏(19) و صعوه‏اى‏(20) نير برود». گفتند: فلان كس در هواى پرّد. گفت: «مگسى و زغنه‏اى‏(21) (هم )مى‏پرد». گفتند: فلان كس در يك لحظه از شهرى به شهرى مى‏شود. شيخ گفت: «شيطان نيز در يك نَفَس از مشرق به مغرب مى‏شود. اين چنين چيزها را بس قيمتى نيست. مرد، آن بُود كه در ميان خلق بنشيند و برخيزد و بخُسبَد و بخورَد و در ميان بازار، در ميان خلق، داد و ستد كند و با خلق بياميزد و يك لحظه به دل از خداى غافل نباشد».(22)

در روايتى از امام صادق(ع) آمده است كه فرمود: «مؤمنان، خدمتكار يكديگرند». سؤال شد: چگونه خدمتكار يكديگرند؟ فرمود: «به يكديگر سود مى‏رسانند».(23)

در روايت ديگرى مى‏خوانيم:

مردم، خانواده خدايند. هر كس براى اين خانواده سودمندتر باشد، ادّعايش در دوستى خدا، صادق‏تر است.(24)

مولانا در مثنوى، اين‏گونه به اين روايت، اشاره كرده است:

مولاى متّقيان على(ع)، كه خود نمونه والاى ايثار و گذشت و خدمتگزارى به مردم بود و بزرگواريها و احسان ايشان به ديگران باعث شد تا سوره «هل أتى» در شأن او نازل شود، در سفارش به يكى از

فرزندانش مى‏گويد:

براى دوستت، جان و مالت را ببخش.(26)

عبادتى بى‏رقيب

اكنون، پس از توضيحاتى كه گذشت، به شعر آغازين بحث برمى‏گرديم و مصراع مورد نظرمان كه: «عبادت، بجز خدمت خلق نيست».

هرچند بايد گفت كه سعدى در اينجا اغراق ادبى كرده است و حقيقت اين است كه خدمت كردن به خلق، يكى از مصاديق بارز عبادت است ، ولى روايات متعدّدى كه درباره حقوق برادران (انسانها) بر گردن يكديگر در متون دينى آمده و مراجعه به سنّت و سيره پيامبر خدا و ائمه اطهار، از شدّت اين اغراق، بسيار مى‏كاهند كه به برخى از آنها اشاره شد.

وقتى مى‏بينيم كه در روايتى از امام صادق(ع) آمده است: «رفتن مسلمان در پىِ كار برادر مسلمان خويش، از هفتاد بار طوافِ خانه خدا بهتر است»(27) و يا در نقل ديگرى از ايشان مى‏خوانيم كه: «اگر كسى نسبت به حقوق برادران دينى خود، كوتاهى كند و آنان را در اموال خود، شريك نسازد و آشكار و نهان امر خود را با ايشان در ميان ننهد و در مال و منال دنيا، تنها خود بهره گيرد، به جُرم آنكه در احسان نسبت به برادران خود تقصير كرده، معرفت از او سلب مى‏شود»،(28) جاى ترديدى باقى نمى‏مانَد كه احسان و خدمت به خلق، در واقع عبادتِ خداست و هر كس به مردم و خصوصاً به مردم محروم، بيشتر خدمت كند، به خالق خود نزديك‏تر شده و به بساط اُنس و قرب و محبّت او بيشتر راه مى‏يابد.

بر اين اساس است كه مى‏بينيم در آثار سعدى و خصوصاً در بوستان - كه سعدى در آن، مدينه فاضله خويش را ترسيم كرده است - ، احسان و نيكوكارى، بسيار شريف و ستودنى و والاست، چنان كه به پيرى كه در راه حجاز، در اثر زيادى عبادت، دچار عُجب شده، ندا مى‏رسد:

از نگاه او ارزش و فضيلت انسان، به سود و خدمتى است كه از او به ديگران رسيده است. آنكه زر مى‏اندوزد و دلش بر احوال آدميان نمى‏سوزد، از انسانيت بى‏بهره است و به قول سعدى:

در عالم بوستان، همه افراد با يكديگر همدلى مى‏ورزند و همدردى. به همين سبب در قحطسال دمشق، مردى با آنكه خود نيازمند نيست، به خاطر رنج ديگران، از او استخوانى مانده و پوستى و غم بينوايان، رُخ او را زرد كرده است و در خشكسالى، عمر بن عبدالعزيز، نگين انگشترى‏اش را به سيم مى‏فروشد، بدان دليل:

حقوق برادران

رعايت حقوق برادران دينى، از چنان اهمّيتى برخوردار است كه اگر كسى آنها را رعايت نكند، از دين خارج مى‏شود. براى روشن شدن مطلب، روايتى را كه از امام صادق(ع) در اين‏باره نقل شده، به اختصار از داستان راستان مى‏آوريم.

حكايت بدين گونه است كه عبدالأعلى نامى، از كوفه عازم مدينه مى‏شود و سؤالاتى را به صورت مكتوب خدمت امام صادق(ع) عرضه مى‏دارد و پاسخ آنها را دريافت مى‏كند ؛ امّا حضرت، پاسخ سؤال شفاهى او را در مورد حقوق مسلمان بر مسلمان ديگر، بدون پاسخ مى‏گذارد. عبدالأعلى، هنگام برگشت به كوفه، مجدداً خدمت امام صادق(ع) مى‏رسد و سؤال را دوباره مطرح مى‏كند. حضرت مى‏فرمايد: «من عمداً به آن پاسخ ندادم!» و وقتى دليل آن را مى‏پرسد، مى‏فرمايد: «زيرا مى‏ترسم حقيقت را بگويم و شما بدان عمل نكنيد و از دين خدا خارج شويد».

آن‏گاه ايشان چنين به سخنان خود ادامه مى‏دهد: «همانا از سخت‏ترين تكاليف الهى درباره بندگان، سه چيز است: يكى رعايت عدل و انصاف ميان خود و ديگران، آن اندازه كه با برادر خود چنان رفتار كند كه دوست دارد با خودش چنان رفتار شود ؛ دوم اينكه مال خود را از برادران مسلمان، مضايقه نكند... سوم، ياد خداست...».(35)

مَرام اهل معرفت

به گواهى تاريخ، پس از انبيا و امامان معصوم، كوشاترينِ افراد در اهتمام ورزيدن به امور جامعه انسانى، علما و بزرگان عرصه دين و عرفان و معرفت بوده‏اند كه همواره در دلِ جامعه و با مردم زيسته‏اند و در رهانيدن آنها از قيد و بند مشكلات زندگى، بزرگ‏ترين رنجها و مصائب را به جان خريده‏اند و به ديگران نيز توصيه كرده‏اند.

پير و مراد ما حضرت امام خمينى(ره) در وصيّتنامه اخلاقى خويش به فرزندشان فرموده‏اند:

پسرم! از زير بار مسئوليت انسانى كه خدمت به حق و در صورتِ خدمت به خلق است، شانى خالى مكن.(36)

يكى از دغدغه‏هاى هميشگى ايشان در زمان حياتشان، رفع گرفتارى مردم بود و همواره مسئولان را بدين امر، فرامى‏خواندند.

كم نبوده‏اند عالمان عارفى كه تمام عمر را در نهايت قناعت‏پيشگى گذرانده‏اند تا همسايگان و اطرافيان آنها رنج و فقر كمترى تحمّل كنند. درباره حاج ميرزا على‏آقا قاضى، استاد عرفان علامه طباطبايى، نقل شده كه در نزديكى خانه ايشان، ميوه‏فروش بى‏بضاعتى بوده است و مرحوم قاضى، هميشه ميوه‏ها و سبزيجات پلاسيده وى را خريدارى و مصرف مى‏كرده است.

روزى يكى از شاگردان وى كه شاهد جدا كردن كاهوهاى نامرغوب توسط ايشان بوده، از علّت آن مى‏پرسد. ايشان مى‏گويد: «آقاجان! اين مرد فروشنده، شخص بى‏بضاعت و فقيرى است. گاه گاهى به او كمك مى‏كنم و نمى‏خواهم به او چيزى بلاعوض داده شود تا عزّت و آبرويش از بين برود و در ضمن، خداى ناخواسته به مجّانى گرفتن هم عادت كند. براى ما هم فرقى نمى‏كند كه كاهوى لطيف و نازك بخوريم يا از اين كاهوها!».(37)

در شرح زندگى شيخ جعفر كاشف الغطا نوشته‏اند كه آن قدر به

مستمندان رسيدگى مى‏كرد و در رفع مشكلات آنان فعّال بود كه گاه ديده مى‏شد هرچه داشت، انفاق كرده و وقتى از همه جا دستش كوتاه مى‏شد، خانه مسكونى خويش را رهن مى‏گذاشت و پولش را به فقرا مى‏بخشيد.(38)

در شرح حال شيخ انصارى آمده است كه دستگيرى از فقرا و بينوايان را جزء وظايف حتمى خود مى‏دانست و با لباس مبدّل به درِ خانه آنان مى‏رفت. از افراد مختلف نقل شده كه در يكى از محلاّت دزفول، مستمند عاجزى بود كه شيخ، هر شب شام خود را به آن فقير مى‏داد و با شكم گرسنه مى‏خوابيد.

يكى از علما مى‏گويد نزد شيخ انصارى رفتم و براى سيّد فاضلى كه مستمند بود و همسرش بيمار شده بود، كمك خواستم. گفت: «چيزى ندارم، جز مبلغى براى نماز و روزه استيجارى. خوب است دو سال عبادت استيجارى به او بدهم». گفتم كه فلانى از خانواده شريفى است و تاكنون چنين كارهايى نكرده است. شيخ، تأمّلى كرد و گفت: «پس من خودم دو سال عبادت به جا مى‏آورم و اُجرتش را به شما مى‏دهم به آن سيّد بدهيد!»، و چنين كرد.(39)

1 . پسر اتابك زنگى، از سلسله اتابكان سلغُرى فارس.

2 . سَبَق بردن: سبقت جُستن و بر ديگران پيشى گرفتن.

3 . يك ره: يكبار .

4 . در بعضى نسخ به جاى عبادت، طريقت آمده است.

5 . ميان بسته‏دار: آماده باش .

6 . طامات: سخنان گزافه و بيهوده .

7 . قدم: اقدام، عمل .

8 . دَم: سخن، حرف .

9 . بوستان سعدى، تصحيح: غلامحسين يوسفى، تهران: خوارزمى، 1369، اوّل، ص 55 .

10 . ذاريات، آيه 56 .

11 . لا رَهبانية في الإسلام. (دعائم الاسلام، ج 1، ص 193)

12 . توبه، آيه 128 .

13 . أصول الكافى، ج 3، ص 238 .

14 . همان، ص 239 .

15 . ترهّب: زهدپيشگى، راهب شدن.

16 . مَدَر: كلوخ. چه حريفى با مَدَر: چرا كه با كلوخ برابرى .

17 . مثنوى، دفتر ششم، بيت 479 - 482 .

18 . ميزان الحكمة، محمّد محمدى رى‏شهرى، ح 4630 .

19 . بَزَغ: قورباغه، وَزَغ .

20 . صعوه: مرغى كوچك .

21 . زغنه: مرغى شكارى .

22 . اسرار التوحيد، محمّد بن منوّر مِيهنى، تصحيح: محمّدرضا شفيعى كَدكَنى، تهران: آگاه، 1366، اوّل، ص 99 .

23 . ميزان الحكمة، ح 4632 .

24 . الجامع الصغير، ج 2، ص 11؛ دعائم الاسلام، ج 1، ص 320 .

25 . مثنوى، دفتر اوّل، بيت 2295 .

26 . الخصال، ص 147 .

27 . مصادقة الأخوان، شيخ صدوق، ترجمه: سيّد محمّد مشكوة، ص 39 .

28 . قسمتى از حديثى طولانى درباره حقوق برادران دينى است. براى اطّلاع بيشتر، ر.ك: بحارالأنوار، ج 7، باب 85 .

29 . نزل: غذا و جز آنكه براى ميهمان آورند. در اينجا يعنى: تحفه و توشه راه .

30 . اَلف ركعت: هزار ركعت نماز.

31 . بوستان، ص 83 - 84 .

32 . همان، ص 62 .

33 . فگار: آزرده .

34 . بوستان، ص 54 .

35 . ر.ك: داستان راستان، مرتضى مطهرى، ج 2، ص 207 - 209 .

36 . صحيفه نور، ج 22، ص 359 .

37 . ر.ك: سيماى فرزانگان، رضا مختارى، ص 349 .

38 . همان، ص 358 - 359 .

39 . همان، ص 260 .