نبرد قرقيسيا
نويسنده: سهيلا صلاحي اصفهاني

مقدمه

روايتهاي اسلامي خبر از وقوع جنگها، فتنه‏ها و آشوبهاي گسترده و فراوان در آخرالزمان و در آستانه ظهور امام مهدي (ع) مي‏دهند؛ فتنه‏هايي كه پي‏درپي مي‏رسند و سرزمينهاي بسياري را در برمي‏گيرند.

رسول گرامي اسلام (ص) از اين فتنه‏ها و آشوبها چنين ياد مي‏كنند:

فتنه‏اي به پا مي‏شود و به دنبال آن فتنه‏اي ديگر برمي‏خيزد. فتنه اولي در مقايسه با دومي همانند تازيانه خوردن است در مقايسه با ضربات لبه تيز شمشير! سپس فتنه‏اي پديد مي‏آيد كه همه محرمات در آن حلال شمرده شود! آنگاه خلافت به بهترين مردم روي زمين مي‏رسد در حالي كه او در خانه‏اش نشسته باشد1.

آن حضرت در روايت ديگري به گستردگي و تنوع اين فتنه‏ها اشاره كرده، مي‏فرمايند:

بعد از من چهار فتنه بر شما فرود آيد كه در اولي خونها مباح مي‏شود، در دومي خونها و ثروت‏ها مباح مي‏گردد، در سومي خونها و ثروتها و ناموسها مباح مي‏شود و در چهارمي آشوبي كور و كر جهان را مضطرب مي‏سازد آنچنانكه كشتي غول پيكر آبهاي مجاور را مضطرب كند، اين فتنه شما را زير پر مي‏گيرد و عراق را مي‏پوشاند و در جزيره دست و پا مي‏زند، مردم تلخي حوادث و فشار آشوب را لمس مي‏كنند، آنچنانكه پوست به هنگام دباغي شدن فشار وارده را لمس مي‏كند. كسي قدرت يك كلمه سخن گفتن نخواهد داشت! اين فتنه در نقطه‏اي آرام نمي‏يابد جز پس از آنكه در نقطه‏اي ديگر بيداد كند2.

آنچنان كه از روايات برمي‏آيد، يكي از بزرگ‏ترين اين فتنه‏ها، درگيري و نبردي است كه در منطقه «قرقيسيا» رخ مي‏دهد. هم در منابع شيعي و هم در منابع اهل سنت به اين نبرد اشاره و از جزئيات آن خبر داده شده است. مقاله حاضر تنها در پي آن است كه گزارشي اجمالي از آنچه در اين منابع آمده، ارائه نمايد. ان‏شاءاللّه‏ تحليل جامع‏تر اين رويداد را در فرصتي ديگر پي مي‏گيريم.

در اين مقاله ابتدا پاره‏اي از روايات شيعه و اهل سنت را كه در آنها به گستردگي و بزرگي نبرد «قرقيسيا»اشاره شده نقل مي‏كنيم و در ادامه نيز به بررسي موقعيت جغرافيايي اين منطقه، دلايل و زمينه‏هاي بروز اين نبرد، طرفين نبرد و زمان وقوع آن مي‏پردازيم:

1. نبرد قرقيسيا در روايتهاي اسلامي

روايتهاي شيعه و اهل سنت به نبرد قرقيسيا اشاره كرده و از بزرگي و بي‏نظير بودن اين رويداد سخن گفته‏اند. امام باقر(ع) در روايتي خطاب به «ميسّر» ضمن پرسش از فاصله محل اقامت او تا قرقيسيا به بزرگي و بي‏سابقه بودن نبردي كه در اين منطقه رخ خواهد داد اشاره كرده، مي‏فرمايند:

اي ميسر! از اينجا تا قرقيسا[قرقيسيا]چقدر راه است؟ عرض كردم: همين نزديكيها است، در ساحل فرات قرار دارد. پس فرمودند: امّا در اين ناحيه واقعه‏اي رخ خواهد داد كه مانند آن از زماني كه خداوند تبارك و تعالي، آسمانها و زمين را آفريده اتفاق نيفتاده و تا زماني هم كه آسمان‏ها و زمين برپا هستند مانند آن اتفاق نخواهد افتاد. سفره‏اي است كه درندگان زمين و پرندگان آسمان از آن سير مي‏شوند3.

و نيز از ايشان نقل شده است كه:

همانا واقعه‏اي براي فرزندان عباس و مرواني در قرقيسيا روي خواهد داد كه پسر نوجوان در آن پيشامد پير گردد و خداوند هر گونه ياري را از ايشان برگيرد و به پرندگان آسمان و درندگان زمين الهام كند كه از گوشت تن ستمگران خود را سير كنيد. سپس سفياني خروج خواهد كرد4.

امام باقر(ع) در روايت ديگري به ارتباط نبرد قرقيسيا و خروج سفياني اشاره كرده، مي‏فرمايند:

سپاهيان سفياني از قرقيسيا عبور خواهند كرد و در آنجا به نبرد خواهند پرداخت، پس صد هزار نفر از ستمگران [در آنجا]به قتل خواهند رسيد. آنگاه سفياني سپاهي را به سوي كوفه روانه مي‏سازد كه تعداد آنها به هفتاد هزار نفر مي‏رسد5.

آن حضرت همچنين به شمار كشته شدگان در اين نبرد اشاره كرده، مي‏فرمايند:

شهري در طرف شرق ساخته مي‏شود كه در آن حوادثي روي مي‏دهد كه هرگز مردم آن زمان نظير آن را نشنيده‏اند. آنگاه آن حادثه و يك حادثه ديگر كه در شام روي مي‏دهد مجموعا چهار صد هزار كشته برجاي مي‏گذارد و به دنبال آن حضرت مهدي ظاهر مي‏شود و هرگز سپاهش شكست نمي‏خورد6.

امام صادق(ع) نيز در روايتي، در مورد نبرد قرقيسيا چنين مي‏فرمايند:

همانا براي خداوند در قرقيسيا سفره‏اي است كه سروش آسماني از آن خبر مي‏دهد؛ پس ندا مي‏كند اي پرندگان آسمان و اي درندگان زمين! براي سير گشتن از گوشت ستمكاران شتاب كنيد7.

يكي از محققان معاصر نيز در كتاب خود به اين حديث اشاره كرده و ذيل آن مي‏نويسد:

چنانكه روايت اشاره مي‏كند، عرصه نبرد، بيابان خشك و بي آب و گياه است و آنها اجساد كشتگان خود را دفن نمي‏كنند و يا قادر به دفن آنها نيستند، از اين رو پرندگان آسمان و درندگان زميني از گوشت لاشه‏هاي آنها شكم خود را سير مي‏كنند و اينكه سربازان كشته شده نيز ستمگرند؛ زيرا كه آنها سربازان جباران و ستم‏پيشگان مي‏باشند. يا اينكه در ميان آنها شمار زيادي از افسران و فرماندهان ستمكار از دوطرف وجود دارد8.

منابع اهل سنت نيز به نقل رواياتي پرداخته‏اند كه بيانگر شدت درگيري در قرقيسيا است؛ از جمله روايت زير كه ابن حماد آن را نقل مي‏كند:

سفياني با سپاهيانش بر آنها غالب مي‏شود و ترك و روم را در قرقيسيا به قتل مي‏رساند تا اينكه درندگان زمين از گوشت آنها سير مي‏شوند9.

او در روايت ديگري از امام علي (ع) نقل مي‏كند كه:

سفياني بر شام غالب مي‏شود، آنگاه در قرقيسيا نبردي بين آنها رخ مي‏دهد، تا اينكه پرندگان آسمان و درندگان زمين از كشته‏هاي آنها سير مي‏شوند10.

2. موقعيت جغرافيايي قرقيسيا

«قرقيسيا» شهري در شمال سوريه است كه در محل التقاي رود «خابور» با «فرات» قرار گرفته است. اين شهر پيش از اسلام «كركيسيون» نام داشت و در سال نوزدهم هجري به دست مسلمانان فتح شد و قرقيسيا نام گرفت11.

در كتاب جغرافياي تاريخي سرزمين‏هاي خلافت شرقي درباره قرقيسيا چنين توضيح داده شده است:

در حدود دويست ميلي پايين رقه، قرقيسيا كه همان كركيسيوم قديم است، در ساحل چپ دجله، جايي كه رودخانه خابور آبهاي زيادي خود را در آن مي‏ريزد واقع است. ابن حوقل درباره قرقيسيا گويد شهري زيبا است كه در آغوش باغستاني قرار داد. ياقوت و حمدالله مستوفي هر دو آن را محلي دانسته‏اند كه كوچكتر از رحبه كه شش فرسخي قرقيسيا و در جانب غربي فرات است12.

«ابن رسته» قرقيسيا(Qarqisiya) را از شهرهاي اقليم چهارم و از حوزه‏هاي ناحيه جزيره معرفي مي‏كند13.

«ابن خردادبه» در المسالك و الممالك پس از آنكه موقعيت قرقيسيا بر ساحل فرات را توصيف مي‏كند به بيان فاصله آن تا بغداد مي‏پردازد و تمامي منازل ميان اين دو را نام برده و به فاصله هر يك از ديگري نيز اشاره مي‏كند. بر اساس محاسبه وي فاصله اين دو شهر از يكديگر در حدود نود و چند فرسخ است14.

در معجم البلدان طول و عرض جغرافيايي اين شهر به نقل از بطلميوس ذكر شده است:

بطلميوس مي‏گويد: طول [جغرافيايي] شهر قرقيسيا 64 درجه و 45 دقيقه و عرض آن 35 درجه است. اين شهر جزء اقليم چهارم است15.

يكي از محققان معاصر در مورد موقعيت جغرافيايي قرقيسيا مي‏نويسد:

امروزه خرابه‏هاي آن نزديك شهر «دير زور» سوريه قرار دارد. قرقيسيا نزديك مرزهاي سوريه ـ عراق است و به مرزهاي تركيه ـ سوريه نسبتا نزديك مي‏باشد16.

3. دلايل و زمينه‏هاي نبرد قرقيسيا

آنچنان كه از روايات بر مي‏آيد نبرد قرقيسيا بر سر گنجي است كه در ناحيه فرات پيدا مي‏شود. ابن حماد به نقل از پيامبر اكرم (ص) از اين گنج چنين گزارش مي‏دهد:

فرات از كوهي از طلا و نقره پرده بر مي‏دارد سپس بر سر آن جنگ مي‏شود به طوري كه از هر نه نفر، هفت نفر كشته مي‏شود، پس هرگاه آن را درك كرديد به آن نزديك نشويد17.

همين مضمون با الفاظي مشابه در روايات ديگري كه از پيامبر گرامي اسلام(ص) نقل شده، آمده است؛ كه از جمله مي‏توان به روايت زير اشاره كرد:

فرات از كوهي از طلا پرده بر مي‏دارد، سپس مردم بر سر آن به نبرد بر مي‏خيزند و از هر صد نفر، نود نفر (و يا فرمود:نه نفر ) در اين نبرد كشته مي‏شوند، هر يك از آن مردمان گمان مي‏كنند كه نجات مي‏يابند18.

در الفتن و الملاحم ابن كثير نيز به نقل از رسول خدا(ص) به پيدا شدن گنج اشاره شده است:

به زودي فرات از گنجي از طلا پرده بر مي‏دارد، پس هر كس آن را يافت، نبايد چيزي از آن بر گيرد19.

ابن كثير در جايي ديگر نيز از آن حضرت روايت مي‏كند كه:

قيامت بر پا نمي‏شود، تا اينكه فرات از كوهي از طلا پرده برمي‏گيرد [در آن زمان ]مردم با يكديگر به نبرد برمي‏خيزند. پس، از هر صد نفر، نود و نه نفر كشته مي‏شود، هر يك از آن مردمان مي‏گويد: شايد من كسي باشم كه نجات مي‏يابم20.

ابن حسام جونپوري نيز در البرهان في علامات مهدي آخرالزمان به ماجراي كوه طلا در فرات اشاره دارد:

قيامت برپا نمي‏شود، مگر اينكه فرات كوهي از طلا را آشكار مي‏سازد، مردم بر سر آن گنج به نبرد برمي‏خيزند و نُه دهم آنها كشته مي‏شوند21.

نويسنده كتاب عصر ظهور در بحث از جنبش سفياني چنين آورده است:

هدف اصلي سفياني از جنگ عراق سلطه يافتن بر آن كشور و ايجاد مقاومت در برابر نيروهاي ايراني و زمينه سازان ظهور حضرت، كه از مسير عراق به سوي سوريه و قدس پيش مي‏روند خواهد بود. ولي در راه عراق در اثر حادثه عجيبي جنگ قرقيسيا رخ مي‏دهد و آن حادثه پيدا شدن گنجي در مجراي فرات و يا نزديك مجراي رود فرات است. به طوري كه عده‏اي از مردم براي دست يافتن به آن، دست به تلاش مي‏زنند و آتش جنگ بين آنها شعله ور مي‏شود و بيش از صدهزار تن از آنها كشته مي‏شوند و هيچ يك به پيروزي قطعي نمي‏رسند و به آن گنج دست نمي‏يابند. بلكه همگي از آن منصرف شده و به مسايل ديگر مشغول مي‏شوند22.

ناگفته نماند كه ايشان نيز رواياتي در مورد پيدا شدن گنج نقل مي‏كنند، از جمله روايت زير كه در نسخه خطي ابن حماد به نقل از پيامبراكرم (ص) وارد شده است:

فتنه چهارم هجده سال به طول مي‏انجامد، سپس در آن هنگام كه بايد پايان مي‏پذيرد و تحقيقا نهر فرات از كوهي از طلا پرده بر مي‏دارد و مردم براي رسيدن به آن به جان يكديگر مي‏افتند و از هر نُه تن هفت تن كشته مي‏شوند23.

قابل ذكر است كه بيشتر اين روايات از نظر سند ضعيف هستند.

4. نيروهاي درگير در نبرد قرقيسيا

بنابر آنچه از روايات اهل سنت به دست مي‏آيد طرفين درگير در نبرد قرقيسيا، تركان، روميان و لشكر سفياني هستند. در اينجا به برخي از رواياتي كه در اين زمينه وارد شده‏اند اشاره مي‏كنيم:

سفياني با سپاهش بر آنها پيروز مي‏شود و ترك و روم را در قرقيسيا مي‏كشد24.

و در جايي ديگر آمده است:

پس در آن هنگام تركان و روميان اجتماع كرده و با يكديگر به نبرد برمي‏خيزند و سه پرچم در شام برافراشته مي‏شود، آنگاه سفياني باآنها جنگ مي‏كند تا در منطقه قرقيسيا به آنها مي‏رسد25.

در روايت ديگري چنين آمده است:

زمان وارد شدن سفياني به كوفه بعد از نبرد او با تركان و روميان در قرقيسيا است26.

در روايتي كه عبدالله بن زبير از امام علي(ع) نقل مي‏كند نيز از حضور دو عبداللّه‏27 و سپاه آنان در قرقيسيا سخن گفته شده است:

عبدالله به دنبال عبدالله برمي‏خيزد تا اينكه سپاهيان آنها در قرقيسيا در كنار نهر با يكديگر رودرو مي‏شوند28.

منابع شيعي نيز از درگيري لشكر سفياني با تركان خبر مي‏دهند، مؤلف عصر ظهور در اين زمينه چنين مي‏نويسد:

اما طرف مقابل سفياني در اين نبرد از نظر اكثر روايات تركان هستند ولي منظور از تركان در اينجا چيست؟ آنچه به نظر مي‏رسد و به طبيعت امر نزديك‏تر است اينكه آنها سپاهيان ترك زبان هستند؛ چراكه درگيري و نزاع بر سر دارائي است كه نزديك مرزهاي سوريه و تركيه وجود دارد...29

در كتاب روزگار رهايي نيز احاديث متعددي درباره تركان ذكر شده و تأكيد مي‏شود كه فتنه ترك در قرقيسيا انجام مي‏پذيرد30.

در اينجا به برخي از احاديثي كه در كتاب ياد شده آمده و ظاهرا در ارتباط با نبرد قرقيسيا است اشاره مي‏كنيم؛ درنخستين روايت به نقل از پيامبر اكرم(ص) چنين آمده است:

براي تركها دو خيزش است كه در يكي از آنها آذربايجان ويران مي‏شود و در ديگري وارد جزيره31 مي‏شوند و پرده نشينان را به وحشت مي‏اندازند. خداوند مسلمانان را پيروز مي‏گرداند كه كشتار بزرگ الهي در آن روز است32.

در روايت ديگري نيز چنين مي‏خوانيم:

بدون ترديد سپاه ترك وارد جزيره خواهند شد تا اسبهايشان از فرات سيراب شوند، آنگاه خداوند بر آنها طاعون را مسلط مي‏كند و همگي به وسيله طاعون از بين مي‏روند و به جز يك نفر از آنها باقي نمي‏ماند.

خداوند بر آنها برف و تگرگ همراه با سرماي سوزان و طوفان خانمان برانداز فرو مي‏فرستد و همگي نقش بر زمين مي‏شوند. مسلمانان به يكديگر نويد مي‏دهند كه خداوند آنها را هلاك كرد و شر آنها را از شما كوتاه نمود33.

5. زمان نبرد قرقيسيا

نبرد قرقيسيا ميان دو واقعه مهم صورت مي‏گيرد؛ نخست خروج سفياني و دوم ظهور امام مهدي (ع). دراينجا به اختصار به هر يك از آنها اشاره مي‏كنيم:

1ـ5. خروج سفياني

امام باقر(ع) در مورد واقعه نخست چنين فرموده‏است:

سفياني در روز جمعه خروج مي‏كند و بر فراز منبر دمشق قرار مي‏گيرد و از مردم بيعت مي‏گيرد كه هرگز با امر او مخالفت نكنند، چه آن را بپسندند و چه آن را ناخوش دارند. آنگاه به سوي «غوطه» حركت مي‏كند و 50 هزار جنگجو در اطراف او گردآيند، آنگاه سه پرچم به اهتزاز در آيد: پرچم تركها و عجمها كه سياه‏رنگ است. پرچم بني عباس كه زردرنگ است. پرچم سفياني، كه سرخ‏رنگ است. سفياني بر آنها چيره مي‏شود، پس از آنكه 60 هزار نفر از آنها را از دم شمشير مي‏گذارند، آنگاه به سوي «حمص» مي‏رود و از فرات عبور مي‏كند و عازم «رقّه»34 و «سبا»35 مي‏شود.

امير المؤمنين علي(ع) نيز از جنگ سفياني با سپاه «ابقع» و «اصهب»36 خبر مي‏دهند:

سفياني با «ابقع» درگير مي‏شود سپس او و سپاهيانش را مي‏كشد. سپس «اصهب» و ياران او را مي‏كشد. آنگاه به كشتن آل محمّد و شيعيان آنها اهتمام مي‏كند و به سوي عراق راهي مي‏شود و سپاه او به قرقيسيا وارد مي‏شود...37

در عقد الدرر نيز در همين زمينه روايتي از امام محمد باقر(ع) نقل شده كه به قرار زير است:

سه پرچم در شام برافراشته مي‏شود؛ پرچم اصهب، پرچم ابقع و پرچم سفياني، سفياني ابتدا با ابقع درگير مي‏شود و او و همراهانش را به قتل مي‏رساند، آنگاه اصهب را مي‏كشد، سپس تنها چيزي كه سپاهيان سفياني به آن مي‏انديشند حركت به سوي عراق است و سپاهيان او از قرقيسيا عبور مي‏كنند38.

در منابع اهل سنت نيز اين واقعه چنين ذكر شده است:

سه پرچم در شام بلند مي‏شود؛ اصهب، ابقع و سفياني، سفياني از شام و ابقع از مصر برمي خيزد. پس سفياني بر همه آنها غالب مي‏شود39.

سپس سفياني در شام بر پرچم‏هاي سه گانه غالب مي‏شود. سپس براي آنها رويدادي به بزرگي قرقيسيا نخواهد بود40.

2ـ5. ظهور امام مهدي (ع)

حادثه مهمي كه پس از نبرد قرقيسيا به وقوع مي‏پيوندد، ظهور حجت خدا، قائم آل محمد(ص) است؛ امام باقر(ع) دراين زمينه مي‏فرمايند:

سفياني و قائم [ع] در يك سال خروج مي‏كنند41.

همچنين در حديثي ديگر از ايشان آمده است كه:

مهدي(ع) همانند موسي [ع] نگران و ترسان از مدينه خارج مي‏شود و به سوي مكه مي‏رود و سپاهيان سفياني حركت مي‏كنند تا به سرزمين «بيداء» مي‏رسند، همگي آنها هلاك مي‏شوند و جز گزارشگري از آنها باقي نمي‏ماند42.

لازم به يادآوري است كه طبق احاديث شيعي بزرگ‏ترين و حساس‏ترين ضربت بر سپاه سفياني را سيد خراساني و سپاهيان او وارد مي‏آورند. آناني كه اشراف كوفه هيچ ارج و قيمتي برايشان قائل نيستند. در روايتي كه از امام صادق(ع) نقل شده چنين آمده است:

همه مردان آن جز يك نفر شامي كشته مي‏شوند، واي بر حال كساني كه در اطراف آن (كوفه) باشند، چه آزار و اذيتي مي‏بينند. مردانشان و زنانشان اسير گرفته مي‏شوند، بهترين آنها از نظر وضع و سامان كسي است كه از فرات بگذرد و از منطقه بگريزد، فرار كردن از آنجا از يك ساعت ماندن در آن بهتر است. كساني كه از آنها اسير شوند باكي بر آنها نيست، آنها را كساني نجات مي‏دهند كه مردم كوفه هيچ ارزشي براي آنها قائل نيستند آنها را از كوفه دور نمي‏برند43.

در عقد الدرر نيز به پيوند اين حوادث با يكديگر اشاره شده و در روايتي از علي(ع) پس از ذكر واقعه قرقيسيا چنين آمده است:

... سپاهيان سفياني به جست و جوي اهل خراسان بر مي‏خيزند و شيعيان آل محمد (ص) را مي‏كشند، آنگاه اهل خراسان در يافتن [امام ]مهدي قيام مي‏كنند44.

ابن حماد نيز در روايتي كه از امام علي (ع) نقل مي‏كند از اين ماجرا به تفصيل ياد مي‏كند و از رو آوردن اهل خراسان به حضرت مهدي(ع) و طلبيدن ايشان سخن مي‏گويد:

سفياني بر شام غالب مي‏شود، آنگاه بين آنها [سفياني و شاميان [نبردي در قرقيسيا رخ مي‏دهد كه پرندگان آسمان و درندگان زمين از اجساد آنها سير مي‏شوند، آنگاه در عقبه آنها [سپاه سفياني [شكافي ايجاد مي‏شود. پس گروهي از آنها راهي سرزمين خراسان مي‏شوند و سپاه سفياني به دنبال آنها به راه مي‏افتند تا به سرزمين خراسان مي‏رسند. سپاه سفياني در جست و جوي اهل خراسان برمي‏آيند و شيعيان آل محمد را در كوفه به قتل مي‏رسانند. آنگاه اهل خراسان در جست‏وجوي مهدي به پا مي‏خيزند45.

1 . سليمان، كامل، روزگار رهايي، ترجمه علي اكبر مهدي‏پور، ص 894، به نقل از: الحاوي للفتاوي، ج 2، ص 136.

2 . همان، ص 896.

3 . دخّل، علي محمد علي، الامام المهدي، ص 344.

4 . الطوسي، محمد بن الحسن، كتاب الغيبه، ص 422، ح12.

5 . المجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج 52، ص 237.

6 . سليمان، كامل، همان، ص 1120، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 56.

7 . فقيه، محمد، السفياني و علامات الظهور، ص 127.

8 . كوراني، علي عصر ظهور، ترجمه عباس جلالي، ص 130.

9 . ابن حماد، الفتن، ص 195، ح 797.

10. همان، ص 208، ح 838.

11. قاموس اعلام تركي، ج 5.

12. سترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين‏هاي خلافت شرقي، ترجمه، محمود عرفان، ص 113.

13. الاعلاق النفيسة، ترجمه قره چانلو، ص 112.

14. المسالك و الممالك، ترجمه قره چانلو، ص 56ـ 57.

15. الحموي، ياقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج 4، ص 328.

16. كوراني، علي، همان، ص 130.

17. ابن حمان، همان، ص 233، ح 921.

18. همان، ص 418، ح 1353.

19. ابن طاووس، السيد علي، الفتن و الملاحم، ص 58، ح 106.

20. همان، ص 58، ح 107.

21. المتقي الهندي، علاء الدين علي، البرهان في علامات مهدي اخرالزمان، ص 1111.

22. كوراني، علي همان، ص 129.

23. همان، ص 131.

24. ابن حماد، همان، ص 195، ح 797.

25. همان، ص 145، ح 596.

26. همان، ص 212، ح 850.

27. شايد مراد از اين دو عبدالله رهبران مصري و مغربي باشد. و يا يكي از آنها فرمانده لشكر سفياني باشد.

28. ابن حماد، همان، ص 203، ح 923.

29. كوراني، علي، همان، ص 132.

30. سليمان، كامل، همان، ص 955.

31. مترجم كتاب روزگار رهايي، در ترجمه حديث «جزيزة العرب» آورده است كه صحيح به نظر نمي‏رسد و با توجه به آنچه گفته شد منظور منطقه «جزيره» است و نه جزيرة العرب.

32. سليمان، كامل، همان، ص 943، به نقل از: الملاحم و الفتن، ص 32.

33. همان، ص 942، به نقل از: الملاحم و الفتن ص 69.

34. يكي از شهرهاي سوريه.

35. سليمان، كامل، همان، ص 1103، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 192.

36. نويسنده كتاب عصر ظهور، «اصهب» را زمامدار و نماينده تركان و «ابقع» را زمامدار و نماينده روميان (طرفرداران غرب) معرفي مي‏كند.

37. المجلسي، محمد باقر، همان، ج 52، ص 245.

38. المقدسي‏الشافعي،يوسف بن يحيي، عقد الدرر في اخبار المنتظر،ص67.

39. ابن حماد، همان، ص 198، ح 805.

40. همان، ص 208، ح 839.

41. المجلسي، محمد باقر، همان ج 52، ص 240.

42. سليمان، كامل، همان، ص 1111، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 102.

43. همان، ص 1109، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 109.

44. المقدسي الشافعي، يوسف بن يحيي، همان، ص 67.

45. ابن حماد، همان، ص 208، ح 838.