شبيه سازي انسان پي آمدها و عكس‏العمل‏ها

روز جمعه 27 دسامبر سال 2002 م.، 6 دي ماه 1381 ش. خبر تولد اوّلين نوزاد شبيه‏سازي شده به سراسر جهان مخابره شد. شبكه تلويزيوني «بي بي سي» در ساعات پاياني آن روز گزارش داد: نوزاد همسان سازي شده، يك دختر است كه 3 كيلو و 200 گرم وزن دارد، به گفته خانم «بريژيت بويسلير»، شيمي‏دان و مدير شركت كلونايد، «ايو» (Eve يا حوا) روز پنج‏شنبه از طريق مهندسي ژنتيك و فرآيند مشابه سازي در آزمايشگاه متولد شد. وي گفت: شركت تحت مديريت او با بهره‏گيري از روش «كُلونينگ» توانسته است از سلول پوست بدن يك زن 31 ساله آمريكايي جنيني را توليد كند كه در نهايت و بعد از رشد از هر جهت شبيه همان زن 31 ساله خواهد بود.1

امروزه مسئله «كلونينگ» يا شبيه‏سازي انسان به يك بحث جهاني و همگاني تبديل شده است. اگر چه هنوز جزئيات اين مسئله براي جهانيان و آينده آن روشن نيست، در عين حال، افراد و گروههاي بسياري در سراسر دنيا با مطالعات پي‏گير تبيين اين پديده نوين را از ابعاد گوناگون دنبال مي‏كنند و در داخل كشور نيز از نظر فقهي با عكس العمل‏هاي متفاوت فقيهان رو به رو شده است. آنچه پيش رو داريد، نگاهي است به تعريف شبيه‏سازي، پي‏آمدهاي مثبت و منفي آن، و عكس العمل‏هايي كه در جهان مسيحيت و غرب، و جهان اسلام نسبت به آن نشان داده شده است.

الف. تعريف شبيه‏سازي «كُلونينگ»

شبيه‏سازي كه به آن «كلونينگ» گفته مي‏شود، از ريشه «كُلون» است كه يك واژه يوناني است و معناي لغوي آن «جوانه زدن و تكثير كردن» است. «كلونينگ» در علم زيست‏شناسي عبارت است از «تكثير موجود زنده بدون آميزش جنسي» و فعلاً به عمل كاشت جنيني در رحم اطلاق مي‏شود كه ابتدا در آزمايشگاه توليد شده باشد. و فرايند آن به اين ترتيب است كه محققان ابتدا هسته‏هاي يك تخمك را با DNAسلولهاي ديگر جايگزين نموده، سپس تخمك بازسازي شده را در آزمايشگاه مورد مراقبت قرار مي‏دهند تا تقسيم شده، به جنين تبديل شود. چنانچه جنين مزبور در رحم كاشته شود و از آن انساني به وجود آيد، شبيه‏سازي مولد انسان صورت گرفته است.2

به زبان ساده شبيه سازي چيزي شبيه قلمه زني در عالم گياهان است. از قديم الايام براي تكثير انواع درختان گاه بذر آن را در زمين مي‏پاشيدند و گاه از قلمه استفاده مي‏كردند. يعني قطعه بسيار كوچكي از بدن يك انسان را برمي‏دارند (غالبا قطعه‏اي از پوست بدن) و آن را تقويت كرده، در درون تخمك يك زن قرار مي‏دهند. سپس آن را در رحم يك زن مي‏كارند. اين قلمه انساني در آن محيط مساعد پرورش مي‏يابد و بعد از طي دوران جنيني متولد مي‏شود؛ در حالي كه نه پدري داشته و نه مادري و بلكه شبيه كسي است كه آن قلمه از بدن او جدا شده است؛3 درست مانند كتابي كه از آن هزار نسخه چاپ مي‏شود كه همه شبيه هم هستند.

آنچه گفته شد گونه معمول شبيه سازي است، وگر نه شبيه‏سازي گونه‏هاي ديگري هم دارد كه به برخي از آنها به صورت اختصار اشاره مي‏شود:

1. شبيه‏سازي الكترو مغناطيسي:

در اين روش، سيمهايي ظريف و حساس از يك دستگاه اختراع شده، به نقاط خاصي از مغز شخصي كه بايد از او كپي برداري شود و كسي كه خصوصيات به او منتقل مي‏شود، وصل مي‏شود. سپس اين دستگاه تمام شناختها و علوم ذخيره شده در نزد شخص اوّل را كپي گرفته و تمام ذخيره‏هاي علمي موجود در مغز شخص دوم را پاك مي‏كند تا اين كپي جايگزين معلومات قبلي شود.

2. راه كشت:

مغز يك انسان مرده در سر انسان زنده‏اي كار گذاشته مي‏شود تا اين شخص زنده در تفكراتش نسخه‏اي مطابق با شخص مرده باشد.

3. جراحي ژنتيك:

در اين شيوه سلولهايي كه سالم مانده‏اند از عضو آسيب‏ديده فرد بيمار توسط جراحي ژنتيك جدا مي‏شوند و در لوله‏هاي آزمايشگاهي بارور مي‏شوند و بعد از آنكه به يك عضو كامل (چشم، قلب، يا...) تبديل شد، آن را در بدن بيمار كار مي‏گذارند.4

ب) پي‏آمدهاي شبيه‏سازي

پي‏آمدهاي شبيه‏سازي در دو بخش قابل بيان است:

1. پي‏آمدهاي مثبت:

شبيه‏سازي، در اصل ايده بدي نيست؛ اينكه دانشمندان بتوانند حيوانات يا گياهان را با كيفيت مطلوب به توليد انبوه برسانند جذاب است. با كمك محققان و مهندسان ژنتيك مي‏توان حيواناتي را به وجود آورد كه از اعضاي بدن آنها براي پيوند انسانها استفاده شود و يا از طريق جراحي ژنتيك سلولهاي سالم مانده از عضو آسيب ديده را به يك عضو كامل تبديل كرد و يا از موادّي كه حيوانات در بدنشان توليد مي‏كنند، در داروسازي استفاده كرد و يا به كمك شبيه‏سازي حيوانات، نسل گونه‏هايي از موجودات زنده را كه در حال انقراض هستند، حفظ كرد.

دكتر «بهاروند» در اين زمينه مي‏گويد: «بخش درماني همانندسازي هم به اين صورت است كه هر سلول بالقوه توان تبديل به همه سلولهاي اعضاء را دارد. پس مي‏توان در آزمايشگاه رشد را متوقّف كرد و فقط به يك سلول خاص، مثلاً قلب، يا عصب، اجازه رشد داد. سلولهاي بنيادي كه بالقوه مي‏توانند همه چيز شوند، در آزمايشگاه براي توليد يك عضو خاص هدايت مي‏شوند.»

وي ادامه مي‏دهد: «من مشروح اين مباحث [شبيه سازي] را خدمت مقام معظم رهبري فرستادم، خصوصا بخش درماني آن را كه مخالفي هم ندارد، ايشان مرقوم فرمودند: به اين دوستان بگوييد: نتايج عالي اين تحقيقات را با همت والاي خويش دنبال كنند و اين ثروت عظيم انساني را براي كشور و ملّت خويش توليد نمايند. ان شاء اللّه‏ موفق باشند. البته، مراقب باشيد كه ساخت قطعات يدكي انسان به ساخت انسان منجر نشود.»5

دكتر «نزا» معاون شركت «اي سي تي = Act» گفت: «مردم بايد به فوائد پزشكي ناشي از كپي كردن سلولها توجه كنند. هدف ما توليد انسانهاي شبيه سازي شده نيست، بلكه ايجاد درمانهاي حيات بخش براي طيف گسترده‏اي از بيماريهاي انساني، شامل ديابت، سكته، سرطان، ايدز و اختلالات فرساينده عصبي، مانند: پاركينسون و آلزايمر است.»6

2. پي‏آمدهاي منفي:

شبيه‏سازي انساني پي‏آمدهاي منفي متعددي دارد كه به برخي از آنها اشاره مي‏شود:

1. پي‏آمد اخلاقي:

از نظر اخلاقي راهي را براي عدم تشكيل خانواده، عدم تحمل مشكلات آن و روي آوردن به طرق نامشروع اشباع غريزه جنسي و قناعت كردن به شبيه‏سازي براي كسب فرزند باز مي‏كند، و هر زن و مرد به دل‏خواه خود بچه‏اي را از بانك نطفه (يا از نطفه‏هاي منعقده كلون شده) اختيار مي‏كنند.

«ريموند فلين» رئيس اتحاد ملّي كاتوليكهاي آمريكا و سفير سابق آمريكا در واتيكان گفت: «بعضي شبيه‏سازي را يك پيشرفت پزشكي مي‏خوانند، به عقيده من اين يك پسرفت اخلاقي است. توليد مثل اكنون به دست بشر افتاده است، در حالي كه اين حقّي است كه به پروردگار تعلق دارد.»7

البته، بعدا اشاره مي‏كنيم كه با ذيل سخنان ايشان موافق نيستيم، ولي تا اين مقدار مي‏پذيريم كه نوعي پسرفت اخلاقي به حساب مي‏آيد.

2. پي‏آمدهاي هويتي:

انسانهايي كه از اين طريق متولد مي‏شوند، فاقد هويت خانوادگي بوده، نه پدر و نه مادر و نه برادر و نه هيچ كس ديگري راجز شبيه خود ندارند. اين كار تدريجا سبب مرگ عواطف در ميان انسانها مي‏شود، و از نظر حقوقي نيز همين مشكل فقدان هويت وجود دارد.

«فرانسيس فوكوياما» مي‏گويد: «... شبيه سازي، فرم غيرطبيعي توليد مثل است كه به همان اندازه روابط غيرطبيعي ميان والدين و كودكان ايجاد مي‏كند. فرزند «كلون شده» روابط غيرقرينه با والدين خود برقرار مي‏كند؛ چون از سويي فرزند است و از سويي از لحاظ ژن با يكي از والدين خود دوقلو محسوب مي‏شود. در عين حال، با ديگري هيچ تشابه ژني ندارد. از والدين، آني كه ژنش هيچ تشابهي با ژن فرزندش ندارد، در واقع بايد فرزندي را پرورش دهد كه از لحاظ خصوصيات ژنتيكي هيچ تفاوتي با همسرش ندارد. سؤال اينجاست: زماني كه اين فرزند به بلوغ برسد، اين والدين چگونه با وي برخورد خواهند داشت؟...»8

3. پي‏آمدهاي جسماني:

بسياري از پزشكان معتقدند انسانهايي كه از اين طريق به وجود مي‏آيند از نظر جسمي مشكلات و كمبودهاي فراواني دارند، به خصوص اينكه تجربه نشان داده است كه هرگونه انحراف از مجاري طبيعي با مشكلات متعدّدي همراه خواهد بود؛ مثلاً استفاده از غير شير مادر يا توسل به سزارين در مواردي كه ضرورت ندارد، هميشه انبوهي از مشكلات را به همراه دارد.

«... در حقيقت خطراتي كه در شبيه‏سازي، پستانداران را تهديد مي‏كند، بسيار زياد هستند؛ همان‏گونه كه «ديلموت»، اولين شبيه‏ساز، تجربه دانشمندان را در شبيه‏سازي انسان يك عمل جنايتكارانه مي‏نامد. حتي بعد از 4 سال كار و تمرين با شبيه‏سازي حيوانات، در صد شكست هنوز بسيار بالا است و 98 درصد از جنينها هرگز كشت نمي‏شوند و يا در زمان بارداري و بعد از تولد مي‏ميرند. حيواناتي كه زنده مي‏مانند، تقريبا جثه‏اي دو برابر بزرگتر از حيواناتي كه طبيعي به دنيا مي‏آيند، دارند و اغلب از فقر سيستمهاي ايمني، مشكلات قلبي و اندامهاي بزرگ برخوردارند9 و همچنين شبيه‏سازي، پيري زودرس را به دنبال خواهد داشت.10

4. عوارض عاطفي و رواني:

فرزند شبيه‏سازي شده چون پدر مشخصي ندارد، به كمبودهاي عاطفي و ناراحتيهاي رواني دچار شده، سرافكندگي و اندوه جانكاهي را تحمل مي‏كند. بچّه‏هاي يتيم، بي پدر هستند، ولي بي‏كس نيستند، اما اين قبيل بچه‏ها هم بي‏پدرند و هم بي كس.

عوارض رواني ديگري كه به همراه دارد اين است كه فرزند شبيه سازي شده مي‏داند نسخه اصل وي كه قبل از او به دنيا آمده، در اثر بيماري ارثي فوت نموده است. او مسلّما از نظر رواني رفتار به‏هنجاري نخواهد داشت، زيرا دقيقا زمان مرگ خود را مي‏داند.

5. انقراض نسلها و تنوع آفرينش:

شبيه‏سازي انسان در نهايت به توليد و سيادت نسلي خاص (نژاد برتر) و انقراض گونه‏هاي ديگر بشر مي‏انجامد. اين در حالي است كه نظام هستي بر تمايز و تفاوت گونه‏ها پايه‏ريزي شده، حذف تنوع در حقيقت، به معناي به خطر افتادن بقاي نسل بشر مي‏باشد.11

شيخ قرضاوي ـ مفتي مصري مقيم قطر ـ مي‏گويد: «شبيه‏سازي با اصل تنوع مخلوقات كه خداوند متعال نظام هستي را بر پايه آن آفريده است و در آيات قرآن مكررا به آن اشاره كرده است، مخالف است و تنوع حكيمانه مخلوقات را از بين مي‏برد و نظام زندگي اجتماعي و قواعد اخلاقي و حقوقي را در هم مي‏ريزد.»

از سوي ديگر اگر انسانهاي هم شكل با خصوصيات فيزيولوژيك كاملاً مشابه (با اثر انگشت، گروه خون و «دي اِن اي» واحد) متولد شوند، نظامات قانوني و حقوقي به هم مي‏ريزد و شناسايي هويت انسانها ناممكن مي‏شود.12

6. پي‏آمد ابزاري و سياسي:

شروع پرونده شبيه‏سازي، شايد در دست دانشمندان و محققان باشد، اما آينده آن را معادلات سياسي و منافع فردي و گروهي رقم مي‏زند. بسياري از اكتشافات بشري درحال حاضر در مسير نابودي انسان به كار برده مي‏شود. بمبهاي هسته‏اي انبار شده در دنيا به تنهايي كافي است كه ده بار زمين را نابود كند. ديوانگاني كه امروزه بر جهان حكم مي‏رانند و آرزوي جاودانگي و حاكميّت هميشگي را در سر مي‏پرورانند، بسيارند. اگر اين فن‏آوري به همين صورت ادامه يابد و روزي به دست يكي از ديكتاتورهاي جهان بيفتد، چه اتفاقي خواهد افتاد؟!13

ج) عكس العمل‏ها

در مقابل شبيه‏سازي، مخالفتها و اعتراضات زيادي از طرف محافل علمي ـ سياسي جهان مسيحيت و جهان اسلام صورت گرفته است كه به بخشهايي از آن در چند قسمت اشاره مي‏شود:

1. محافل علمي و سياسي:

شبيه‏سازي از معدود موضوعاتي است كه سياستمداران و دانشمندان علوم طبيعي در حركتي هماهنگ به مخالفت با آن پرداخته‏اند.

ژاك شيراك رئيس جمهور فرانسه، همتاسازي انسان را يك اقدام جنايتكارانه خواند و خواستار ممنوعيت آن شد. فرانسوا ميتران، رئيس جمهوري سابق فرانسه، شبيه‏سازي را پديده‏اي وحشتناك خوانده بود.

فرانسه و آلمان، در سال 2001 ميلادي پيشنهاد و تصويب كنوانسيوني در خصوص ممنوعيت همتاسازي انسان را به سازمان ملل ارائه كردند. انگلستان، براي «كلونينگ» انسان اجازه نامه صادر نكرد و ژاپن، هر نوع پژوهش درباره «كلونينگ» را ممنوع دانسته است. سازمان ملل متحد هم اعلام نموده است كه از قراردادي كه مانع شبيه سازي باشد حمايت مي‏كند، و حتي جرج بوش، رئيس جمهوري آمريكا، نيز شبيه‏سازي را كاري اشتباه دانست!! مراكز علمي جهان نيز با اين امر مخالفت نموده‏اند؛ دكتر «هري گريفمن» سخنگوي مؤسسه روسلين مي‏گويد: شبيه‏سازي انسان قطعا عملي قابل نكوهش است. و دكتر «هانس برنارد وام برگ» آلماني، شبيه‏سازي را نوعي بردگي مي‏داند.

«جرمي ريفلن»، مؤسس گروه پاسدار بيوتكنولوژي، كلونينگ را تصوير تيره‏اي از انسانهاي استاندارد دانست و انجمن پزشكي ژاپن و هيئت علمي آلماني نيز به شدّت اين رويكرد را محكوم كردند.

«كويي شيرو ماتسورا» دبير «يونسكو» روز دوشنبه (9/11/81) طي بيانيه‏اي انجام هرگونه شبيه‏سازي را محكوم كرد و خواستار مقابله با اين امر شد.14

سازمان بهداشت جهاني طي قطعنامه‏اي كه در تجمع جهاني سالانه اين سازمان به تصويب اكثريت رسيد، شبيه‏سازي انسان را از طريق توليد مثل غيرجنسي، غيرقابل قبول خواند.

2. جهان مسيحيّت:

واتيكان اعلام كرد: توليد اوّلين نوزاد شبيه‏سازي شده بيانگر نوعي باور وحشيانه است كه فاقد اصول اخلاقي و انساني است.

كليساي كاتوليك روم زندگي را هديه‏اي خدادادي، نه يك توليد صنعتي دانسته و شبيه‏سازي را مداخله دركار خدا مي‏داند.

«ريموند فلين» مي‏گويد: توليد مثل انسان اكنون به دست بشر افتاده است، در حالي كه اين امر به پروردگار تعلق دارد.15

آنچه در كلام روحانيان مسيحي زياد به چشم مي‏خورد اين نكته است كه اين شبيه‏سازي دخالت در كار خداوند است، ولي اين سخن نادرستي است؛ چرا كه شبيه‏سازي منافاتي با خدايي خدا ندارد؛ زيرا آن هم كار خداست؛ مثل دانه‏اي كه ما مي‏كاريم و تبديل به گياه ودرخت مي‏شود، اين هم كار خداست.

از اين گذشته، اين اكتشاف جديدي نيست. اين عمل ميليونها سال است كه در جهان اطراف ما توسط قانون الهي حاكم بر طبيعت رخ مي‏دهد. از موجودات تك سلولي گرفته تا بسياري از گياهان و جانداران بدين وسيله توليد مثل مي‏كنند و قلمه‏زني درختان و گياهان براي توليد و تكثير آنها در بدوي‏ترين جوامع انساني به چشم مي‏خورد.

نمونه ديگر، زنبورهاي عسل هستند كه با عمل كلونينگ تكثير مي‏شوند، ملكه زنبورها در تمام عمر خود يك بار آميزش و جفت‏گيري مي‏كند و يك تخم از آن به وجود مي‏آيد كه همين تخم در بدن ملكه تكثير مي‏شود و هزاران تخم ديگر از آن توليد مي‏گردد و هر كدام به يك زنبور تبديل مي‏شود.

از اين نمونه كه بگذريم، شبيه‏سازي انسانها نيز پديده نويي نيست، هزاران سال است كه اين پديده توسط قدرت الهي در طبيعت رخ داده است. دوقلوها و چندقلوها از تقسيم يك سلول تخم به وجود مي‏آيند؛ به عبارت ديگر از لقاح اسپرم و تخمك، يك سلول (تخم) توليد مي‏شود كه تمام مشخصات يك موجود زنده در آن بالقوه وجود دارد. اين تخم در مرحله بعد به دو، چهار و... تقسيم مي‏شود.

پس بحث مداخله در كار نيست؛ چرا كه ايجاد روح و رشد حيات در جنين شبيه‏سازي شده نيز كار خدا است. اگر انتقاد هست به خاطر پي‏آمدهايي است كه بر شبيه‏سازي مترتب مي‏شود و به جهت بهره برداري سوء بشر از قانون الهي حاكم بر طبيعت است كه انجام مي‏گيرد.16

3. جهان اسلام:

در جهان اسلام مخالفتها از شدّت بيشتري با وجود آراء متفاوت برخوردار بوده است كه ما نظر برخي از علماي اسلام را در دو بخش بيان مي‏كنيم:

يك. اهل سنّت

هفته نامه «المسلمون» در شماره 633، در تاريخ پنجم ذي‏القعده 1417 ه·· . ق. به نقل از ابن عثمين، عضو هيئت علماي سعودي مي‏نويسد: كم‏ترين مجازات مبتكران بدل‏سازي با كلون كردن، بريدن دستان و پاهاي آنان مي‏باشد (مجازات مفسد في الارض)؛ زيرا اين كار بزرگ‏ترين فساد در زمين است.

مجمع پژوهشهاي اسلامي دانشگاه الازهر قاهره كه بالاترين مرجع ديني اهل تسنن به شمار مي‏رود، روش شبيه‏سازي را حرام اعلام كرد. به گزارش شبكه تلويزيوني الجزيره در اين فتوا آمده است: شبيه‏سازي حرام است و بايد با آن مقابله كرد و با استفاده از هر وسيله‏اي از آن جلوگيري كرد.

يوسف القرضاوي، مفتي مصري مقيم قطر، به شدت شبيه‏سازي را محكوم و آن را مغاير با اختلاف و تنوع در خلقت دانست. شوراي روابط اسلام و آمريكا نيز اعلام كرد كه كارشناسان مسائل اسلامي باشبيه‏سازي انسان صريحا مخالفت كرده‏اند، همچنين اتحاديه عرب و سازمان كنفرانس اسلامي اخيرا با صدور بيانيه‏اي مخالفت صريح خود را با پروژه شبيه‏سازي اعلام كردند. «مجمع بررسيهاي اسلامي» كساني را كه تكنولوژي شبيه‏سازي را بر روي «كلونينگ» در علم زيست‏شناسي عبارت است از «تكثير موجود زنده بدون آميزش جنسي» و فعلاً به عمل كاشت جنيني در رحم اطلاق مي‏شود كه ابتدا در آزمايشگاه توليد شده باشد.

انسان انجام مي‏دهند، محارب دانسته است.

سازمان اسلامي علوم پزشكي نشستي را با حضور علماء اسلامي و پزشكان متخصص در كشور مغرب برگزار كردند و در اعلاميه پنج ماده‏اي شبيه سازي را محكوم كردند.17

دو. علماء شيعه

مراجع عظام فعلي شيعه شبيه سازي حيوانات را بالاتفاق جائز مي‏دانند، امّا درباره شبيه‏سازي انسان نظرات مختلفي دارند.

در ابتدا توجه خوانندگان را به سؤالات و پاسخها در مورد شبيه‏سازي حيوانات جلب مي‏كنيم:

سؤال:

از آنجا كه در قرن بيستم شاهد رشد حيرت‏آور علم پزشكي هستيم... آيا مشابه‏سازي حيوان زنده توسط تكثير سلولهاي وي (كلوناژ) جايز است؟ (سلولي از حيوان زنده اخذ مي‏شود و با تكثير آن سلول از طريق اطلاعات DNA حيواني با همان خصوصيات قبلي ايجاد مي‏كنند.)

در جواب اين استفتاء مراجع عظام چنين فرموده‏اند:

آية اللّه‏ بهجت: ظاهرا اشكالي به نظر نمي‏رسد.

آية اللّه‏ خامنه‏اي: اين كار في نفسه اشكال ندارد.

آية اللّه‏ سيستاني: مانعي ندارد.

آية اللّه‏ صافي گلپايگاني: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد، بنفسه اشكال ندارد.

آية اللّه‏ مكارم شيرازي: اين كار در مورد حيوانات اشكالي ندارد.

آية اللّه‏ نوري همداني: در غير انسان جايز است.

آية اللّه‏ فاضل لنكراني: دليلي بر حرمت اين عمل بر حسب عنوان اولي به نظر نرسيده است، گرچه برحسب عناوين ثانويه اشكال دارد.18

اما د رمورد شبيه‏سازي انسان از مراجع عظام سؤال شده است: «از آنجا كه در قرن بيستم شاهد رشد حيرت‏آور فن‏آوري هستيم، خصوصا پيشرفتهايي در علم پزشكي حاصل شده است و يكي از آنها برآيندهاي مهم نوين، مهندسي ژنتيك و بدل سازي (كلوناژ) مي‏باشد كه در علم وراثت مسائل مبهم و پيچيده‏اي پيدا شده است، بفرمائيد:

الف) اگر سلول جنيني در سردخانه براي مثلاً صد سال يا بيش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زني كاشته و رويانده شود، آيا طفل ناشي از اين سلول پس از رشد و نموو بلوغ مي‏تواند از بستگان و خويشان خود مطالبه ارث نمايد؟

ب) در صورتي كه دختر باكره‏اي با بهره‏گيري از فن‏آوري بدل‏سازي (كلوناژ) داراي فرزندي از سلول جنين خود شود، در اين فرض آيا حامله شدن وي مشروع است؟ آيا فرزند به دنيا آمده نسخه بدل اوست يا همسانش و يا دخترش؟

ج) اگر خانواده‏اي نسخه‏اي از فرزندشان را در سردخانه نگه‏داري كردند و پس از مرگ فرزندشان، با فن‏آوري بدل سازي (كلوناژ) نسخه بدل او را در رحم مادر كاشتند و روياندند، در اين صورت آيا آفرينش انساني براي هدفي كه به خود او مربوط نيست و نفعي نمي‏رساند، جايز است؟

د) در صورتي كه فن‏آوري بدل‏سازي (كلوناژ) به قدري رشد كند كه مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال، به كاتولوگهاي مختلف مراجعه و جنين را گزينش كنند (طفل، سالياني رشد مي‏كند ولي نسخه‏هاي دست نخورده‏اش در سردخانه محفوظ مانده است.) چنين مراجع عظام فعلي شيعه شبيه سازي حيوانات را بالاتفاق جائز مي‏دانند، امّا درباره شبيه‏سازي انسان نظرات مختلفي دارند.

بارداري شرعا چه حكمي دارد؟

در جواب اين سؤالات آية اللّه‏ بهجت فرموده‏اند:

الف) وراثت نيست.

ب) مانعي ندارد و به ولد اشبه است.

ج) مانعي ندارد.

د) از حيث تكليف منعي بر آن نيست و از حيث معامله به نظائر آن مراجعه شود.

آية اللّه‏ سيستاني فرموده‏اند:

الف) چنانچه تولد از مني شخص مذكور باشد، آن شخص پدر او محسوب مي‏شود و بستگان پدر، بستگان فرزند مي‏شوند.

ب) مانعي ندارد.

ج) مانعي ندارد.

د) اشكالي ندارد.19

و نيز سؤال شده است كه: آيا مشابه‏سازي و تكثير انسان در آزمايشگاه و از طريق روشهاي پيشرفته علمي (كلوناژ) جايز است؟

گروهي از مراجع تقليد فتوا به حرمت داده‏اند، مانند:

آية اللّه‏ تبريزي: جايز نيست واللّه‏ العالم.

آية اللّه‏ مكارم شيرازي: اين كار جايز نيست و مفاسد زيادي دارد.

ولي عده ديگري از مراجع به عنوان اولي منعي براي آن نديده‏اند:

آية اللّه‏ فاضل لنكراني: به عنوان اولي اشكالي ندارد؛ لكن اگر مفاسدي بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوي جايز نيست.

آية اللّه‏ نوري همداني: تحقق اين عمل معلوم نيست كه ممكن باشد و در صورت امكان اگر با موازين اسلامي مخالف نباشد، اشكال ندارد.

آية اللّه‏ سيستاني: في حد ذاته مانعي ندارد.

1. گزارشي پيرامون شبيه‏سازي، عبدالرسول مهاجري، دفتر مطالعات زنان، 1381، ص 1 ـ 2؛ و ر.ك: بدل‏سازي انسان، حميد رضا شريعت‏مداري، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 10.

3. با نگاهي به پاسخ آيت اللّه‏ ناصر مكارم شيرازي به مسئله شبيه‏سازي.

4. ر.ك: فصلنامه حوزه (همان)؛ گزارشي از شبيه‏سازي (همان)، ص 4 ـ 5.

5. هفته نامه افق حوزه، 15/2/82، ص 8.

6. ابرار، 7/11/80.

7. همان.

8. همشهري، 16/2/81، فرانسيس فوكوياما، ترجمه فرزاد پرستش.

9. حيات نو، 20/1/80.

10. افق حوزه، 15/2/82.

11. ر. ك: گزارشي پيرامون شبيه‏سازي، (همان)، ص17.

12. همان، ص 18 ـ 17، و ر.ك: خراسان، كوروش شجاعي، 11/10/1381، تحت عنوان «اين حوا آدم را به كجا مي‏برد».

13. ر.ك: گزارشي از شبيه‏سازي، همان، ص 18 و ر.ك: شيخ قرضاوي در مقاله‏اي اينترنتي، سايت اول لايت نت و سايت ITAN مربوط به مركز تكنولوژي ايران.

14. همان، و ر.ك: سياست روز، 11 ديماه، 1381.

15. ابرار، 7/11/80، و تازه‏هاي دانش، جام جم، 22/10/1381.

16. ر.ك: گزارشي از شبيه‏سازي، همان، ص 5 ـ 6. و ر.ك: هفته نامه افق حوزه، 15/2/82، ص 8، و ر.ك: اعتماد، 10/10/81، «شبيه‏سازي انسان دخالت در كار خدا نيست» (گزارش).

17. گزارشي پيرامون شبيه سازي، همان، ص 13 ـ 12، و ر.ك: صداي عدالت، 30 ديماه 81، و سايت «SALAMRAN NETWORK».

18. اينترنت و گروه استفتاي مركز تحقيقات فقهي قوه قضائيه.

19. همان.