تا به اين جا به گستره زندگى مردى قدم نهاديم كه وجودش جهانى ازعظمت، معنويت، خلوص، قداست، پژوهش و كوشش، همراه با نبوغ و ذكاوت و عشق افزون به هدف و كارش بود. او كه بعد از تبحر در علوم زمان خويش، به حديث و ميراث ائمه اطهار توجه كرد، چنان در اين اقيانوس نور غواصى كرد و از دُرهاى آن برچيد و آنها را در موضوعات لطيف و بديع دسته بندى كرد، كه امروزه بايد پژوهشگران بسيار با كمك دستگاههاى پيشرفته و با مخارج سنگين و صرف سالها وقت به چنان نتايجى دست يابند. در حالى كه محدث بحرانى به تنهايى در سيصد سال پيش، در پرتو تأييد و لطف الهى به چنين مهمى نايل آمده است. بوستانهاى زيبايى كه وى در سرزمين دلها كاشت و پرورش داد، نهالى از نور و رايحه اى بهشتى داشت. اكنون ما در برابر اين بوستان زيبا و نورانى قرار گرفته ايم كه باغبان حديث در طول دهها سال، از نهالهاى بهشتى و كلمات نورانى ائمه اطهار پرورانده است؛ پس بياييد تا جان را از شميم بهشتى آن معطّر كنيم.
تفرّجى در بوستان
نظاره آثار فقيه فرهيخته بحرين و كيفيت دسته بندى احاديث - كه امروزه يكى از موضوعات مهم مجامع علمى به شمار مى رود - و ميزان تتبع و دقتهاى علمى اين پارساى ژرفنگر، حكايت از آن دارد كه او يكى از نوابغ روزگار و مؤيد به تأييدات الهى بوده است.از تأليفات سيّد آنچه از سوى علما ثبت گرديده، حدود 75 عنوان است كه بسيارى از آنها خود بيش از چند مجلد است. البته تعدادى از آثار نيز در زمان خود ايشان از بين رفته است، چنان كه مؤلف رياض العلماء مى نويسد:از بعضى از فرزندان سيّد كه بيشتر مورد وثوق و اعتماد من بود شنيدم كه ايشان مى گفت: بعضى از كتابهاى پدرم را كسى كه درخواست تأليف آن را نموده بود از ايشان گرفت و در بحرين هم معروف و مشهور نگرديد و از بين رفت.موضوع اكثر اين آثار، معارف دينى و تفسير قرآنى - برگرفته از احاديث اهل بيت عصمت و طهارت - است. ما كتابهاى سيّد را در نُه موضوع كلى تحت عنوان بوستانهاى نه گانه، تنظيم و كتابهاى مربوط به آن موضوع را بررسى مى كنيم؛ گرچه ممكن است يك كتاب در دو جا يا بيشتر نام برده شود، كه در پاورقى به آن اشاره خواهيم كرد.
بوستانهاى نه گانه
1. بوستان وحى=6 كتاب 2. بوستان توحيد=2 كتاب 3. بوستان نبوت=4 كتاب 4. بوستان امامت و ولايت=30 كتاب 5. بوستان معاد=2 كتاب 6. بوستان تاريخ و مقتل=8 كتاب 7. بوستان فقه=1 كتاب 8. بوستان حديث=3 كتاب 9. بوستان رجال=7 كتاب
بوستان وحى
1. البرهان فى تفسير القرآن 2. اللوامع النورانيّه فى اسماء على و اهل بيته القرآنيه 3. المحجةفيما نزل فى القائم الحجه 4. نور الأنوار5. الهادى و مصباح النادى 6. الهدايةالقرآنيه الى الولايةالاماميه
شيوه هاى تفسيرى
تفسير در لغت به معناى بر گرفتن نقاب از چهره است؛ گرچه قرآن نور مبين است و نقابى بر چهره ندارد و ما هستيم كه بايد پرده ها را از ديدگان و ذهن خود كنار بزنيم. ترديدى نيست كه براى اين كتاب آسمانى مفاهيم عميقى است كه پى بردن به آن براى هر كسى ميسّر نيست. كار مفسران، بيان و كشف آن معانى و مفاهيم با استفاده از خود قرآن، روايات و معانى لغات و ... در حد امكان است. براى اين منظور، سه روش تفسيرى وجود دارد:
1. تفسير با توجه به كلام معصوم(ع)
در اين روش تفسيرى، آيات قرآن فقط با احاديث رسول خدا(ص) و ائمه هدى(ع) تفسير و تأويل مى شود و مفسر خود در آن نظرى ندارد و فقط به آنچه از آن پاكان رسيده است بسنده مى كند؛ اين روش را تفسير به روايت (تفسير روايى) گويند. تاريخ اين روش تفسير از صدر اسلام شروع مى شود كه راويان، احاديث تفسيرى نقل شده از رسول خدا و ائمه اطهار را روايت مى كردند. افراد مشهور در اين زمينه، ابن عباس، ابن مسعود، جابر بن عبداللَّه و ابوسعيد خُدرى هستند.از آن جا كه حديثْ نخستين مصدر بعد از قرآن است، مفسر در تفسير قرآن از آن بى نياز نيست و براى وى رأيى در مقابل حديث يا در عرض آن وجود ندارد. از همين رو رأيى درست است كه معارض با حديث نباشد، در نتيجه مفسر بايد در ابتدا تأكيدش بر روايات باشد و آن گاه است كه مى تواند از نظر و اجتهاد خود در تفسير قرآن استفاده كند؛ بنابراين اهتمام، روايات رسيده در تفسير قرآن از ارزشمندترين كوششهاى علمى در تفسير قرآن است.نام برخى از تفاسيرى كه مفسران آنها اهتمام ويژه به تدوين روايات رسيده در تفسير قرآن داشته اند عبارت است از:الف) از تفاسير شيعه: 1) تفسير عياشى، محمد بن مسعود بن عياش سمرقندى؛2) تفسير نورالثقلين، عبد على بن جمعه عروسى حويزى؛3) تفسير برهان،(1) علامه سيد هاشم بحرانى.ب) از اهل سنت: 1) الدر المنثور فى التفسير بالمأثور، جلال الدين سيوطى؛2) تفسير القرآن العظيم، ابن كثير؛3) تفسير البَغَوى به نام معالم التنزيل فى التفسير و التأويل.
2. تفسير اجتهادى
اين روش تفسيرى كه از حدود قرن پنجم هجرى شروع شده است، از مرحله تفسير روايى - كه آيات را فقط باروايات رسيده تفسير مى كردند - گذشته و به مرحله نظر و اجتهاد و رأى رسيده است. در اين روش، مفسر با استفاده از آيات و احاديث و ريشه يابى لغات قرآنى و... به مفاهيم آيات دست مى يابد و رأى خود را بر قرآن تحميل نمى كند، بلكه سعى مى كند با استفاده از منابع ديگر و اجتهاد خويش، مفاهيم و معانى عميقترى از قرآن دريابد.
3. تفسير به رأى
اين روش تفسيرى سراسر وابسته به رأى و اجتهاد مفسّر است. در واقع «خطرناكترين روش در تفسير قرآن اين است كه به جاى شاگردى در مكتب قرآن، ژست معلمى را در برابر اين كتاب بزرگ آسمانى به خود بگيريم؛ يعنى به جاى استفاده از قرآن بكوشيم افكار خود را بر قرآن تحميل كنيم و پيش داوريهايى كه مولود محيط، تخصص علمى، مذهب خاص و سليقه شخصى ماست، به نام قرآن و به شكل قرآن عرضه كنيم و در حقيقتْ قرآن براى ما امام و پيشوا و رهبر نباشد، بلكه وسيله اى براى به كرسى نشاندن حرفها و موجّه جلوه دادن افكار و سليقه هاى شخصى ما باشد.»(2)اين روش تفسيرى از نظرگاه رواياتْ بسيار نكوهش شده و مفسران را از آن بر حذر داشته است. فرموده اند:من قال فى القرآن بغير علم فليتبوّأ مقعده من النار؛(3) كسى كه در مورد قرآن بدون علم نظر دهد، جايگاهش پر از آتش خواهد بود.شايان ذكر است كه روش سيد بحرانى در تفسير، همان شيوه نخست است كه در ذيل بدان خواهيم پرداخت:
1. البرهان فى تفسير القرآن
تفسير برهان كه به سبك روايى به رشته تحرير در آمده، از بهترين تفاسيرى است كه علماى شيعه در اين زمينه تأليف كرده اند... در اين كتاب آنچه روايت از اهل بيت در تفسير قرآن وارد شده جمع گرديده است و مؤلف كوشش زيادى در جمع و تنظيم گروه زيادى از احاديث كه در مصادر روايى وارد شده، نموده (است) و اين دلالت مى كند بر درجه عالى قدرت علمى ايشان در تتبع احاديث از بسيارى از مصادر متنوعه و تنظيم آنها به موجب آيات قرآنى.(4)اين تفسير، مجموعه عظيمى از اخبار اهل بيت(ع) در تفسير آيات قرآنى است كه بسيارى از مصادر آن از كتب ناياب و بلكه بعضى از آنها در بحار نيز ذكر نشده است.(5)مؤلف در مورد تفسيرش مى فرمايد:اين كتاب شامل بسيارى از روايات اهل بيت(ع) در تفسير كتاب الهى و در بردارنده شمارى از فضايل اهل بيت و آنچه درباره ايشان نازل شده مى باشد. همچنين حاوى انبوهى از علوم احكام و آداب و قصص انبيا و غير آن است كه ديگر كتابها در بر ندارند.(6)مؤلف محترم بعد از ذكر مطالبى پيرامون شيوه كتاب در مقدمه، هفده باب مختلف در موضوعات بسيار مهم گشوده و سپس وارد اصل كتاب گرديده است.اين تفسير به امر سلطان حسين صفوى در تاريخ 1131ق. از سوى مولا محمد كاظم ابن شاه محمد تبريزى به فارسى ترجمه گرديده كه نسخه اى از آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 4211 موجود است.(7)تفسير البرهان هم اكنون در پنج جلد به قطع رحلى به چاپ رسيده است كه يك جلد آن به عنوان مقدمه تفسير برهان بوده و به قلم فاضل محقق، ابوالحسن بن محمد طاهر بن عبدالحميد بن موسى بن على بن معتوق بن عبدالحميد فتونى نباطى، در سال 1140ق. نگاشته شده است. تفسير پنج جلدى البرهان از سوى مؤسسه اسماعيليان در قم چاپ شده است.
2. اللوامع النورانيّه فى اسماء على و اهل بيته القرآنيه
اين كتاب شريف، يكى از كتب تفسيرى مفيد و بسيار لطيف و بديع است كه علاّمه در روز هفدهم ربيع الاول (سالروز ميلاد رسول گرامى اسلام) سال 1096 ق. تأليفش را به پايان رسانيده است.(8)مؤلف محترم در اين كتاب، 1154 نام از اسماى اميرمؤمنان و فرزندان گرامى اش را با استناد به روايات از قرآن استخراج كرده و بر شمرده است. كتاب داراى يك مقدمه و حاوى سه مطلب است:الف) معناى آل محمد(ص)؛ب) ذكر آنچه از اميرمؤمنان در قرآن رسيده است؛ج) ظاهر و باطن قرآن.
لطفا منتظر باشید ...
