لطفا منتظر باشید ...
عرفان نمادها، فقاهت و توحيد
حضرت علامه آيه الله حاج سيد محمد حسين حسيني طهراني . در هر طائفه از اهل عرفان ، افرادي بي خُبرويّت و معرفت ، خود را جا زده‌اند آل كاشف الغطاء ، وحدت وجود و موجود را ملموس و برهاني كرده است تعليقة آية الله حكيم بر فتواي مرحوم سيّد در «عروه» وحدت حقيقيّة وجود و موجود با كثرت اعتباريّة آن دو ، عالي‌ترين اقسام توحيد است ابيات راقية ميرزا محمّد رضا قمشه‌اي در وحدت موجود فقيه نمايان ، به نجاسات «وحدت وجودي» را افزوده‌اند تا خود را از مسؤوليّت برهانند رساله نويسان ، تا صاحب ولايت الهيّه نباشند ، در روز قيامت موقف خطرناكي دارند استدلال به آيات قرآن براي اثبات دوئيّت حقيقي بين خالق و مخلوق ، فاسد است در هر طائفه از اهل عرفان ، افرادي بي خُبرويّت و معرفت ، خود را جا زده‌اند آري!چيزي كه در آن رَيْب و شكّي وجود ندارد آنستكه در تمام اين طوائف ، افرادي كه اهليّت آنرا ندارند از بي‌خبرگان و بي‌خبران و اهل هوي و هوس وارد شده و با دَسّ و خدعه خود را جا زده‌اند؛تا به حدّي رسيده است كه از جهت كثرت نزديك است غلبه پيدا كنند بر ارباب عرفان راستين . در اينصورت سزاوار نمي‌باشد همه را با يك چوب برانيم؛يا بطور تساوي آنان را بگيريم و معتقد شويم ، و يا رها نموده و طرد نمائيم ! همانطور كه بعضي از مبالغه كنندگان و متوغِّلين در عشق و غَرام و تحيّر و هَيام و ذوق و شوق بدان مقام عالي و مرتبة راقي هم ، شعلة معرفت چنان در دلهايشان بالازده و وجودشان آتش گرفته و فروزان گشته كه نتوانسته‌اند از ضبط عقول و نگهداري زبانهايشان خودداري كنند . و از ايشان بروز و ظهور كرده است شطحيّاتي كه ابداً لائق به مقام عبوديّت نيست . مثل سخن بعضي از آنان: أنَا الْحَقُّ [189] و ما في جُبَّتي إلاّ الْحَقُّ . [190] و اعظم از اينها در جرأت و غلط و پريشان گوئي سخن برخي ديگر است: سُبْحاني ما أعْظَمَ شَأْني . [191] و افرادي كه در عرفان الهي قدمي استوار دارند اينگونه سخنان را حمل مي‌كنند بر اينكه از آنها در حالت مَحْو سرزده است نه در حالت صَحْو ، و در مقام فناء بوده است نه در مقام استقلال و ثبات . و اگر هرآينه در حال غير فناء و محو از ايشان صادر گشته بود كفر مي‌بود . علاوه بر اين ، آنچه از حَلاّج [192] نقل شده است آن مي‌باشد كه به كسانيكه بر كشتن او گرد آمده بودند گفت: اقْتُلوني ! فَإنَّ دَمي لَكُمْ مُباحٌ ! لاِنّي قَدْ تَجاوَزْتُ الْحُدودَ؛وَ مَنْ تَجاوَزَ الْحُدودَ اُقيمَتْ عَلَيْهِ الْحُدودُ . «بكشيد مرا ! به سبب آنكه خون من براي شما مباح است ! زيرا كه من از قاعده و قانون به در رفتم؛و هر كس كه از قاعده و قانون به در رود ، حدود الهيّه بر وي جاري مي‌شود!» وليكن عارف شبستري [193] براي اينگونه شَطَحات عذري جسته است ، و آنها را بر بهترين وجه حمل نموده است؛آنجا كه گفته است:
أنَا الحَقّ كشفِ آن اسرار مطلق
روا باشد أنَا الحَق از درختي
چرا نبود روا از نيك بختي ؟
بجز حقّ كيست تا گويد: أنا الحَقْ
چرا نبود روا از نيك بختي ؟
چرا نبود روا از نيك بختي ؟
نكتة اوّل:
كلام سبزواري (قدّه) كه بهترين گفتار از اقوال اربعه را قول «وحدت وجود و وحدت موجود در عين كثرت آن دو» شمرده است و آنرا توحيد أخصّ الخواصّ نامگذاري نموده است؛در اينجا يك سؤال پيش مي‌آيد . و آن اينستكه كثرتي را كه در اينجا ذكر ميكند آيا اعتباري است يا حقيقي ؟ اگر پاسخ دهند: اعتباري است ، اين همان قول دوّم يعني توحيد بعضي از صوفيّه مي‌باشد كه آنرا توحيد خاصّ نام گذاردند . تمام صوفيّه‌اي كه ايشان مدّ نظر دارند هَمّ و غمّشان اثبات همين كثرت اعتباري است ، نه انكار اصل كثرت گرچه به نحو اعتبار باشد . شما در ميان جميع فِرق يك نفر را نشان بدهيد كه حتّي كثرت اعتباري وجود و موجود را نفي كند ! و اگر كسي چنين تفوّه نمايد او را از زمرة عقلا خارج دانند و گفتارش را در رديف دگران عنوان ننمايند . و اگر پاسخ دهند: كثرت حقيقي است همانطور كه همينطور هم هست و خودشان تصريح دارند و در مكاتبات ميان عَلَمَين آيتين: مرحوم آية الحقّ و سَندالتّوحيد و العرفان حاج سيّد أحمد طهراني كربلائي و محقّق مدقّق حكيم و فيلسوف مرحوم حاج شيخ محمّد حسين كمپاني اصفهاني قدّس الله أسرارهما به خوبي مشهود و بلكه نزاع بر سر همين است و بس ، كه آية الله كمپاني اصرار بر اثبات وحدت و كثرت حقيقي دارد و آية الله كربلائي پر و پاي آنرا ميزند و خاكسترش را به باد فنا ميدهد و روشن مي‌سازد كه با وجود وحدت حقّة حقيقيّه و وجود بالصّرافه اصلاً تعدّد حقيقي معني ندارد و كثرت حقيقي را در بيغوله‌هاي جهنّم و زواياي آتش شرك بايد جست نه در بهشتِ توحيد و معرفت كه در آنجا شائبه‌اي از كثرت موجود نيست؛بنابراين همان اشكال واضحو روشن فوراً در برابر ما جلوه ميكند كه: عقلاً وحدت واقعيّه با كثرت واقعيّه نمي‌توانند جمع شوند . وحدت با كثرت ، متضادّين يا متناقضين هستند .مفهوم وحدت با مفهوم كثرت ضدَّين يا نقيضَين هستند؛آنگاه چگونه امكان دارد در جائي كه وحدت را حقيقي فرض كرده‌ايم كثرت را نيز حقيقي بدانيم ؟ بر اين اساس قول ذَوق المتألّهين كه: وحدت وجود و كثرت موجود حقيقي است ، با قول صدر المتألّهين كه: وحدت وجود و وحدت موجود در عين كثرت آن دو هر دو حقيقي هستند را بايد كنار بگذاريم ، و پس از غير قابل قبول بودن قسم اوّل ناچاريم كه آنچه را كه از بعضي از صوفيّه نقل كرده‌اند و آنرا توحيد خاصّ گرفته‌اند كه: وحدت وجود و وحدت موجود حقيقيّه با كثرت وجود و كثرت موجود اعتباريّه مي‌باشند را عالي‌ترين اقسام توحيد و ميزان و شاخص قرار دهيم . نكتة دوّم:
وجود خالق و مخلوق ، و آمر و مأمور ، و راحم و مرحوم در اينصورت بسيار روشن است كه ابداً جاي انكار و شكّي در آن تصوّر نمي‌گردد . مثال روشن آن انسان است با قواي باطنيّه و قواي ظاهريّة آن . نفس ناطقة هر فرد از افراد بشر داراي حسِّ مشترك و قواي مفكّره و واهمه و حافظه ، و داراي حسّ باصره و سامعه و شامّه مي‌باشد . اين قوا همگي از جهت وحدت ، عين نفس ناطقه بوده و واحد هستند؛وليكن به اعتبار تعيّنات و ظهورات بدينگونه متعيّن و ظاهر شده‌اند . حقّاً و تحقيقاً ما نمي‌توانيم وحدت و وحدانيّت خودمان را انكار كنيم؛و ايضاً در عين حال ، اين تعدّد و تعيّن و تكثّر قوا امري است غير قابل ترديد . نفس وحداني ما ، به قواي باطنيّه و آنگاه به قواي ظاهريّه امر ميكند و از ما بدين واسطه كارهائي سر ميزند كه داراي عنوان كثرات هستند؛ولي در عين حال وحدت ما در اين افعال و قوا به جاي خود باقي است . بنابراين قواي باطنيّة ما ، خود ماست در آن ظهورات؛و قواي ظاهريّة ما مثل ديدن و شنيدن ما نيز خود ماست در اين ظهورات . تعدّد در قواي ما كه موجب عُزلت گردد غلط است . وحدت است كه در مظاهر و مجالي خود ظهور و تجلّي كرده است؛همچنين است اين امر راجع به حضرت سبحان: خود اوست نه غير او كه در اين آيه‌ها و آئينه‌ها و مظاهر و مجالي ظهور نموده است . تعدّدي كه مستلزم عزلت شود غلط است؛وحدت است در كثرت ، وحدت حقيقي در كثرت اعتباري . حقّ سبحانه و تعالي ، خالق است در مرتبة عالي و مخلوق است در مرتبة داني . آمِر است در مقام بالا ، مأمور است در مقام پائين . راحم است در افق مبين، مرحوم است در نشأة أسفل السّافلين . ابيات راقية ميرزا محمّد رضا قمشه‌اي در وحدت موجود
چقدر خوب و عالي و دلنشين فرموده است عارف واصل ما:
آنِ خداي دان همه مقبول و نا قبول
از رحمت آمدند و به رحمت روند خلق
خَلقان همه به فطرت توحيد زاده‌اند
گويد خرد كه سرِّ حقيقت نهفته دار
يك نقطه دان حكايت ما كان و ما يكون
جز من كمر به عهد امانت نبست كس
گر خوانيَم ظلوم ، و گر خوانيم جهول [201]
مِنْ رَحْمَةٍ بَدا وَ إلَي رَحْمَةٍ يَـُولْ
اينست سرّ عشق كه حيران كند عقول
اين شرك عارضي بود و عارضي يزول
با عشقِ پرده‌در چه كند عقل بوالفضول
اين نقطه گه صعود نمايد گهي نزول
گر خوانيَم ظلوم ، و گر خوانيم جهول [201]
گر خوانيَم ظلوم ، و گر خوانيم جهول [201]
نكتة سوّم:
اين مطلب از سابق الايّام براي بندة حقير مشكل آمده بود كه چرا برخي از فقيهان ما دربارة مُجَسِّمه و مُعَطِّله و مُنَزِّهه و مُجَبِّره و مُفَوِّضه حكم به تكفير نمي‌كنند و گفتار آنان را با قبول اصل توحيد موجب كفر و نجاستشان نمي‌شمرند؛ وليكن راجع به قائلين به وحدت وجود فوراً چماق تكفير را بر سر ميكوبند ، و در تسرُّع اين امر از هيچ دريغ ندارند ؟ به چه علّت ايشان به انواع و اقسام نَجَس العَين از بول و غائط و غيرهما ، يكي را به نام «وحدت وجودي» افزوده‌اند ؟ افزوده شدن اين شي‌ء نَجَس العين به نجاسات از چه و از كدام زمان شروع شد ؟ بالاخره پس از مطالعات و مشاهدات ، بعد اللَتَيا و اللَتي مطلب به اين نكته منتهي گشت كه بواسطة دقّت و رقّت و عظمت فهم و ادراك اين نوع از توحيد كه توحيد مُخلَصين و مقرَّبين بارگاه حضرت حقّ جلّ شأنه مي‌باشد از طرفي ، و از طرف ديگر بواسطة صعوبت و مشاقّي كه در اين راه و در سبيل حصول اين مرام براي سالك سبيل إلي الله پيش مي‌آيد و طبعاً با مزاج مُتَتَرِّفين سازش ندارد؛قشريّون و ظاهريّون كه از جهتي سطح فكري‌شان ، و از جهتي سطح علميشان كوتاه و ضعيف است ، براي زير بار نرفتن اين مسأله و عدم تقليد و تبعيّت از مرد وارستة راه پيموده ، خود را راحت كرده و با نداي كفر و خروج از اسلام ، زيربناي اين بنيان را خراب و تيشه بر بن اين ريشه زده و با اتّهام به نجاست كه اثر زندقه و الحاد است آنان را زنديق و ملحد دانسته‌اند . آري ! معروف است و تجربه هم تأييد ميكند كه تكفير و تفسيق چماق بيخردان است . و اينان با اين تكفير ، تيشه بر اساس اسلام زده‌اند . مگر نه آنكه اسلام دين و آئين توحيد است ؟ توحيد عين وحدت است . توحيد از باب تفعيل و متعدّي، و وحدت از باب ثلاثي مجرّد و فعل لازم است . توحيد اسلام يعني يكي كردن جميع كَثَرات و منحصر گردانيدن اثر و قوّه و علم و حيات و قدرت و وجود و ذات را در حضرت حقّ سبحانه و تعالي . وحدت يعني يكي شدن و يگانه بودن اين افعال و اسماء و صفات و ذات در آنحضرت متعال . در اينصورت «وحدت وجود» يعني نتيجه و ما حصلِ بدست آمدة از توحيد ، و ثمرة اين شجرة مثمره . پس كجا توحيد با وحدت ضدّيّت دارد . توحيد اسلام كمال ملايمت بلكه عينيّت با آن را دارد . «وحدت وجود» شربت شيرين و خوشگوار «توحيد حقّ» در مراحل كثرات است . امّا اين بي‌انصافان كه نمي‌توانسته‌اند و نتوانسته‌اند آنان را به «توحيد در وجود» متّهم سازند ، زيرا اين كلام ملعبه و بازيچه براي دشمنان و دوستان مي‌شد كه عجيب است ! چه عيب دارد كسي كه به دين اسلام گرويده است به نتائج غائي آن كه توحيد در ذات و در صفت است برسد و «توحيد در وجودي» گردد ؟ آمده‌اند لفظ «توحيد» را با «وحدت» عوض كرده‌اند؛و عوامّ النّاس كالانعام هم كه خبر از هيچ چيز ندارند ، گرز وحدت وجودي را بر سر آنان ميكوبند . و ايشان به عنوان كافر مُلحد زنديق خارج از دين ، صبغة نَجس العَين به آنان زده‌اند تا مردم از صدمتري دستشان به آنان نرسد . مخالفت با معتقدين به وحدت وجود ، عبارةٌ اُخراي مخالفت با اهل توحيد است؛يعني با موحّدين . مشركين عرب و بالاخصّ قريش كه مخالفت با رسول اكرم صلّي الله عليه وآله ميكرده‌اند ، بر اساس توحيد و يگانه دانستن و يگانه شمردن مبدأ و معاد و جميع امور مابينهما بوده است . آنان مي‌گفته‌اند: اين مرد زنديق و ملحد است ، سحر ميكند ، و به توحيد فرا ميخواند؛و اين خروج از دين و آئين و سنّت ماست . او مردي است پليد ! يا وي را بدين جرم و جريمه بايد بكشيم ، و يا از شهر و ديارمان بيرون كنيم ، يا خانه را بر سرش آوار آوريم ، يا در عزلت و انزوا تنها و تنها خودش و پيروانش را محصور كنيم ! وَ عَجِبُو´ا أَن جَآءَهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَ قَالَ الْكَـ فِرُونَ هَـ ذَا سَـ حِرٌ كَذَّابٌ . أَ جَعَلَ ا لاْ لِهَةَ إِلَـ هًا وَ حِدًا إِنَّ هَـ ذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ . وَ انطَلَقَ الْمَلاَ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلَي ´ ءَالِهَتِكُمْ إِنَّ هَـ ذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ . مَا سَمِعْنَا بِهَـ ذَا فِي الْمِلَّةِ ا لاْ خِرَةِ إِنْ هَـ ذَآ إِلاَّ اخْتِلَـ قٌ . أَءُنزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِّن ذِكْرِي بَل لَّمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ . [202] «و كافران به شگفت درآمدند كه يك نفر رسول بيم دهنده از جنس خودشان به سويشان بيايد . و كافران گفتند: اين مرد سحر كننده و بسيار دروغگو مي‌باشد (دروغ ساز است) . آيا او خدايان كثيره و متعدّدة ما را يك خدا كرده است ؟ اين مسأله از چيزهائي است كه زياده از حدّ موجب تعجّب مي‌باشد . [203] و سران مستكبر قومشان بر اين تصميم و منهاج برآمدند كه: بايد طريقه و راه و روش خودتان را ادامه دهيد و بر پرستش خدايان بسيارتان ثابت قدم و استوار باشيد . (يا با قيام پيغمبر كه شما را به توحيد فرا ميخواند و بر خدايان بسيارتان خرده ميگيرد و اين از وقايع و پيش آمدهاي زشت زمانه است ، بايد مقاومت نمائيد!) اين كاري است كه مورد پسند و خواست و ارادة جميع ملّت ماست . ما حتّي در آخرين ملّتي كه آمده است (ملّت مسيح و مذهب نصاري) نشنيده‌ايم كه مردم را به وحدت خداوند بخوانند . بنابراين ، دعوت محمّد جز بافتگي و دروغ اندازي از نزد خودش چيز ديگري نمي‌تواند بوده باشد . آيا وحي و قرآن ، از ميان ما جميع مردمان فقط به سوي وي نازل گشت ؟! بلكه اين مردم كافر از نزول قرآن كه ذكر من است در ريب و شكّ و ترديد بسر ميبرند؛بلكه هنوز طعم عذاب مرا نچشيده‌اند . (تا بدانند كه نتائج قول به كثرت خدايان و تعدّد وجود و موجود و آلهه چه بلاي خانمانسوزي بر سرشان آورده است؟!)» اين آيات و امثال اينها كه در قرآن مجيد بسيار است ، همه دلالت دارد كه اشكال مشركين و كافرين بر پيامبر و بر اسلام و قرآن ، مسألة توحيد بوده است و بس . آيا اشكال درس خوانده‌ها و عالماني كه به وحدت وجودي‌ها مي‌تازند و آنانرا مورد اتّهام و سرزنش و مؤاخذه قرار ميدهند ، به مثابه بلكه به عين اشكال مشركان و كافران به موحّدان نمي‌باشد ؟! آن بصورت اشكال بر توحيد وجود و اين بصورت اشكال بر وحدت وجود . آن با رَمْي به زندقه و خروج از دين؛اين هم با رمي به زندقه و خروج از دين . آن به عنوان انحراف مردم از آئين؛و اين هم به عنوان از دست رفتن عقيدة عاميانة عامّة مردم . البتّه اسرار پيوسته بايد حفظ شود ، و مطالب عالية راقية عرفانيّه را به هركس نتوان گفت ، و تكلّم با مردم در حدّ عقول و استعدادشان هميشه مطلوب بلكه مأمورٌ به و فرض است؛امّا گفتار ما با خواصّ است نه با عوامّ ، با علماء است نه با جُهلاء ، با اهل فهم و درايت و ادب و مطالعه است نه با مرد عامّي عاري از همه گونة اين مسائل . ما ميگوئيم: اگر بنا بشود يك هزار و چهار صد سال از شريعت توحيد محمّدي بگذرد و باز هم عقيدة ما فقط توحيد لساني باشد ، و از اسرار و مراتب عالية توحيد فكري و عقلي و قلبي سر در نياوريم ، و به همان يقين اجمالي قانع باشيم ، و عملاً هم بر اهل وحدت كه موحّدان حقيقي و مسلمانان واقعي هستند هَجْمه و حَمله آوريم؛پس فرق ميان ما با مشركين قريش كه در جنگ بَدر و اُحد و أحزاب و حُنَين بر روي پيامبر و أميرالمؤمنين عليهما السّلام و بر روي جميع موحّدان يعني قائلان و معتقدان به وحدت الهي شمشير كشيده‌اند چيست ؟! رساله نويسان ، تا صاحب ولايت الهيّه نباشند ، در روز قيامت موقف خطرناكي دارند ما كه به عنوان مرجع و وليّ فقيه رساله طبع مي‌كنيم ، يعني جان و مال و ناموس و عِرْض مردم مسلمان را بدست ميگيريم و در تحت پوشش اراده و قواي فكري خود مسلّط مي‌پنداريم ، نبايد لاأقلّ در مسألة توحيد هم قدمي زنيم؛ و خداي ناكرده اين فتاوي موجب هتك نفوس و اموال و نواميس و اعراض نگردد . ما لازم نيست خود را پاسدار و نگهبان جا بزنيم؛لاأقلّ دشمنِ شمشير بدست بر نفع خصم مشرك ، و بر ضرر اين فرد مسلم موحّد نبوده باشيم! « ما را به خير تو اميّد نيست؛شرّ مرسان » ! استدلال به آيات قرآن براي اثبات دوئيّت حقيقي بين خالق و مخلوق ، فاسد است نكتة چهارم:
پس از آنكه معلوم شد صحّت گفتار خالق و مخلوق ، و آمر و مأمور ، راحم و مرحوم؛و وجه صحّت و علوّ اين تعابير بنا بر رأي پيشگامان فلسفه و عرفان اسلامي امثال محيي الدّين عربي و تلامذه‌اش همچون قونَويّ و قَيصريّ ، و مثل عالم فقيه نبيل و عارف بي‌بديل غائب از انظار و افكار در مدّت هفت قرن: سيّد حيدر آملي ، و مثل فقيه و حكيم خبير و بصير و دانشمند فرزانة الهي: ملاّ صدراي شيرازي و أمثالهم كه حقّاً و واقعاً حقّي عظيم بر اسلام و مسلمين و مؤمنين و پيروان أميرالمؤمنين عليه أفضل الصّلوات و أكمل تحيّات المصلّين دارند كه با كتب برهانيّه و شهوديّة خود به اسلام خشك شده در اثر غلبة افكار حشويّه و ظاهريّون و اخباريّون تهي مغز و سبك درايت ، جان نويني بخشيدند و درخت توحيد را از نو آبياري كردند و خُطَب «نَهج البلاغة» را باز به خاطرها آوردند؛اينك عرض مي‌كنيم: عبارتي را كه مرحوم آية الله حكيم قدّس سرّه در پايان تعليقه و فتواي خود مرقوم داشته بودند كه: وَ مَا تَوْفِيقِي´ إِلاَّ بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ «و نيست توفيق من مگر بواسطة خداوند . من بر او توكّل كرده‌ام ، و بسوي او بازگشت مي‌نمايم.» داراي دو نكته و اشاره است: اوّل: همين معني آن كه درخواست اين امور از خداوند است . دوّم: آنكه ميخواهند بفهمانند: آيه دلالت بر دوئيّت آمر و مأمور و راحم و مرحوم دارد؛زيرا براي خودش خوديّتي و توفيقي را در مقابل خدا ، و توكّلي و انابه‌اي در برابر خدا بيان كرده است . آري ، مطلب از اين قرار است ولي آيا خوديّتي و توفيقي و توكّلي حقيقي را بيان ميكند يا اعتباري ؟! اگر حقيقي باشد ، درست نيست؛زيرا در برابر ذات و صفت حقّ براي هيچ ذرّه‌اي از ذرّات استقلال نيست ، چه در وجود و چه در صفت . و اگر اعتباري باشد ، اين منافات با كلام صوفيّه ندارد بلكه عين مطلب آنها مي‌باشد . چنانچه خود حضرت شُعَيب علي نبيِّنا وآله و عليه الصّلوة والسّلام كه بدين سخن لب گشوده است مرادش همين بوده است: قَالَ يَـ قَوْمِ أَرَءَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَي بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ مَآ أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَي مَآ أَنْهَب كُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الاْءصْلَـ حَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ مَا تَوْفِيقِي´ إِلاَّ بِاللَهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ .[204] «شعيب گفت: اي طائفه و خويشاوندان و اقوام من ! شما مرا مطّلع سازيد از آنكه اگر من از جانب پروردگارم داراي حجّت و برهاني بوده باشم ، و آن پروردگار به من از نزد خودش روزيِ نيكو عطا ميكند (باز من پرستش و اطاعت او را نكنم؟!) ومن اراده ندارم كه خودم كاري را انجام دهم كه شما را از آن نهي مي‌نمايم . من درخواستي و اراده و نيّتي ندارم مگر اصلاح بقدري كه در خودم توان و قدرت مي‌يابم . و توفيق من نيست مگر بواسطة او؛بر او توكّل كرده‌ام و به سوي او بازگشت مي‌نمايم!»
نه هر كه چهره برافروخت دلبري داند
نه هر كه طرف كله كج نهاد و تند نشست
تو بندگي چو گدايان به شرط مزد مكن
غلام همّت آن رند عافيت سوزم
وفا و عهد نكو باشد ار بياموزي
بباختم دل ديوانه و ندانستم
هزار نكتة باريك‌تر ز مو اينجاست
مدار نقطة بينش ز خال تست مرا
به قدّ و چهره هر آن كس كه شاه خوبان شد
ز شعر دلكش حافظ كسي بود آگاه
كه لطف طبع و سخن گفتنِ دَري داند [205]
نه هر كه آينه سازد سـكندري دانــد
كـلاه داري و آيـيـن ســروري دانــد
كه دوست خود روش بنده‌پروري دانــد
كه در گداصـفتي كيمياگري دانـد
و گرنه هر كه تو بيني ستمگري دانــد
كه آدمي بچه‌اي شيوة پـري دانــد
نه هر كه سر بتراشد قلندري دانــد
كه قدر گوهر يكدانه جوهري دانــد
جهان بگيرد اگر دادگسـتـري دانــد
كه لطف طبع و سخن گفتنِ دَري داند [205]
كه لطف طبع و سخن گفتنِ دَري داند [205]
[189] و [190] و [191]ـ عبارت أنا الحقُّ از حلاّج است ، و عبارت سُبْحاني ما أعظمَ شَأني از بايزيد بسطامي ، و عبارت ليس في جُبَّتي سِوي اللَه از بعض كسانيكه به مقام شهود رسيده‌اند بنابر نقل فرغاني در «مشارق الدّراري» . و ما راجع به أسناد اين كلمات در تعليقة ص 172 از ج 1 «الله شناسي» مختصر مطالبي را آورده‌ايم . [192] ـ أبومعتب حسين بن منصور حلاّج ، صوفي مشهور كه در سنة 309 ه . در بغداد به قتل رسيد .(تعليقه) [193] ـ سعد الدّين محمود بن أمين الدّين تبريزي شبستري ، از اكابر عرفاء و حكماء است . وي صاحب كتاب «گلشن راز» مي‌باشد كه شروحي كه بر آن نوشته شده است به يازده ( 11 ) شرح رسيده است . وي در سنة 720هـ . وفات يافته است ، و عمرش از ( 33 ) سال تجاوز ننموده بود . در «كشف الظّنون» بعضي از مؤلَّفات او را از كتب شيعه شمرده است ، و همچنين شيخُنا البحّاثةُ المحقّقُ در كتاب «الذّريعة» ج 4 ، ص 158 ؛و ج 7 ، ص 42 طبع طهران . (تعليقه) [194] ـ لَبيد بن رَبيعة عامري أنصاري از شعراء مُخَضرمين است . گفته مي‌شود كه وي در زمان معاويه در يكصد و پنجاه و هفت ( 157 ) سالگي فوت كرد . و در اسلام شعر نگفت مگريك بيت:
الْحمدُ لِلّهِ إذ لم يَأْتِني أجَلي
حتّي كَساني من الإسْلامِ سِرْبالا
حتّي كَساني من الإسْلامِ سِرْبالا
حتّي كَساني من الإسْلامِ سِرْبالا
عمر به او گفت: از شعرهايت براي من بخوان ! او سورة بقره را تلاوت كرد و گفت: پس از آنكه خداوند به من سورة بقره را تعليم نموده است من شعري نسروده‌ام . («الشّعر و الشّعرآءِ» ابن قتيبه ، ص 50 ، طبع اوّل مصر ، سنة1322 ه .) (تعليقه) [195] ـ و مصرع دوّمش اينست: «و كُلُّ نَعيمٍ لامَحالةَ زآئلُ» و پس از آن اين بيت است:
سوَي جَنَّةِ الفِردوسِ إنَّ نَعيمَها
يَدومُ وَ إنَّ الموتَ لابُدَّ نازلُ (تعليقه)
يَدومُ وَ إنَّ الموتَ لابُدَّ نازلُ (تعليقه)
يَدومُ وَ إنَّ الموتَ لابُدَّ نازلُ (تعليقه)
[196] ـ يكصدمين باب از كتاب «مصباح الشّريعة» ، و عبارت زير از نسخة حضرت حجّة‌الاءسلام و فخر العلماء الاعلام حاج شيخ حسن مصطفوي دام بقاؤه نقل مي‌شود (ص 66 ): قالَ الصّادِقُ عَلَيْهِ السَّلامُ: الْعُبوديَّةُ جَوْهَرَةٌ كُنْهُها الرُّبوبيَّةُ؛فَما فُقِدَ مِنَ الْعُبوديَّةِ وُجِدَ في‌الرُّبوبيَّةِ، وَ ما خَفيَ عَنِ الرُّبوبيَّةِ اُصيبَ في الْعُبوديَّةِ . قالَ اللَهُ تَعالَي: سَنُرِيهِمْ ءَايَـ تِنَا فِي الآفَاقِ وَ فِي´ أَنفُسِهِمْ حَتَّي يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ و عَلَي كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ . أيْ مَوْجودٌ في غَيْبَتِكَ وَ في حَضْرَتِكَ . و معني فقرة اوّل اينست: «عبوديّت حقّ تعالي جوهره‌اي است كه حقيقت و ذاتش ربوبيّت است.» [197] ـ آية 26 ، از سورة 55: الرّحمن [198] ـ قسمتي از آية 88 ، از سورة 28: القصص [199] ـ كتاب «الفردوس الاعلي» با تعليقة شهيد آية الله قاضي (ره) طبع ثاني ، نشر مكتبة فيروز آبادي ، ص 198 تا ص 221 [200] ـ «مستمسك العروة الوثقي» طبع ثاني (سنة 1376 ه) ج 1 ، ص 329 [201] ـ كتاب «عدل الهي» طبع اوّل ، ص 260 ؛و گويد: گويا مرحوم آقا محمّد رضا قمشه اي باشد . [202] ـ آيات 4 تا 8 ، از سورة 38: ص [203] ـ در «أقرب الموارد» آورده است: العُجاب بالضّم: ما جاوَز حَدَّ العَجَب . أمرٌ عَجَبٌ و عُجابٌ و عُجّابٌ ، بِتَخفيف الجيمِ و تَشْديدِها للمبالغة: أي يُتَعجَّب منه . و عَجَبٌ عُجابٌ: مُبالغةٌ. بنابراين معني عُجاب عبارت است از چيزي كه بيش از اندازه انسان را شگفت‌انگيز ميكند . مثلاً در لسان عاميانة ما فارسي زبانان مي‌آيد: بقدري عجيب بود كه نزديك بود من شاخ در بياورم ! [204] ـ آية 88 ، از سورة 11: هود [205] ـ «ديوان خواجه حافظ شيرازي» طبع محمّد قزويني و دكتر قاسم غنيّ ، ص 120برگرفته از پايگاه دوره علوم و معارف اسلام كه از تاليفات حضرت علامه آيه الله حاج سيد محمد حسين حسيني طهراني قدس سره است .
