قلب چیست؟ نسخه متنی

راه شناخت حقيقت قلب

تنها راهى كه ما براى شناخت معناى «قلب» در قرآن پيدا كرده‏ايم اين است كه در قرآن جستجو كنيم ببينيم چه كارهايى قلب نسبت داده شده و چه آثارى دارد و از راه مطالعه آثارش قلب را بشناسيم. ما هنگامى كه با چنين ديدى به موارد كاربرد واژه قلب در قرآن مى‏پردازيم در مى‏يابيم كه حالات گوناگون و صفات مختلفى به قلب و فؤاد نسبت داده شده است كه مهمترين آنها از اين قرار است:

يكى از آثارى كه به «قلب» نسبت داده شده عبارت است از «ادارك» اعم از ادراك حصولى و ادراك حضورى كه با تعابير مختلف در قرآن مجيد نشان داده مى‏شود كه فهميدن و درك كردن از شؤون «قلب» و به تعبير ديگرى «فؤاد» است؛ از اين رو است كه مى بينيم قرآن با تعابير مختلف و با استفاده از كلماتى از خانواده عقل و فهم و تدبر و ... كار ادراك و عم ادراك را به قلب نسبت مى‏دهد؛ يعنى، حتى در آنجا نيز كه ادراك را از قلب نفى مى‏كند مى‏خواهد اين حقيقت را القاء كند كه قلب كار خودش را انجام نمى‏دهد و سالم نيست؛ يعنى، شان قلب اين است كه ادراك كند پس اگر ادراك نمى‏كند بخاطر عدم سلامت آن است كه اگر سالم مى‏بود ناگزير عمل ادراك را انجام مى‏داد.

در قرآن ما به آياتى بر مى‏خوريم نظير آيه:

«ولقد ذرانا لجهنم كثيرا من الجن و الانس لهم قلوب لا يفقهون بها». [1]

[ و حقا آفريديم برا جهنم بسيارى از جن و انس را (كه) دل داشتند ولى با آن نمى‏فهميدند].

كه به كسانى كه دل دارند ولى نمى‏فهمند اعتراض دارد و نشان مى‏دهد كه دل براى فهميدن است و نيز به آيه ديگرى كه مى‏گويد:

«و منهم من يستمع اليك و جعلنا عل قلوبهم اكنة ان يفقهوه». [2]

[ و بعضى از آنان به تو گوش فرا مى‏دهند و قرار داديم بر دلهايشان پرده‏ها و حجابهايى (كه مانع مى‏شود) از اينكه آن را بفهمند].

در اين ايه نيز سخن از آن است كه دلهاى اينان آيات خدا و سخن پيامبر را نمى‏فهمند؛ ولى، نفهميدنشان را مستند مى‏كند به حجابها و موانعى كه نمى‏گذارند قلب كار خود را انجام دهد؛ يعنى، به اصطلاح مقتضى درك موجود است چرا كه قلب براى درك كردن و فهميدن آفريده شده ليكن حجب و موانع نمى‏گذارند وظيفه خويش به انجام رساند.

در بعضى از آيات از لفظ عقل استفاده شده و مى‏فرمايد:

«افلم يسيروا فى الارض فتكون لهم قلوب يعقلون بها». [3]

[ پس آيا (چرا) در زمين سير نكردند تا اينكه برايشان دلهايى باشد كه با آن بينديشند].

از آيه فوق چنين مى‏توان فهميد كه دل براى انديشيدن و درك واقعيت است و بر انسان لازم است كه از اين ابزار كه خداوند براى فهميدن در اختيارش قرار داده آن طور كه شايسته است استفاده كند و آن را براى درك حقايق به كار گيرد زيرا خداى متعال زمينه مساعد را برايش فراهم آورده تا به وسيله قلب بتواند بفهمد.

و نيز در آيه ديگر از لفظ تدبر استفاده كرده و مى‏گويد:

«افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها». [4]

[ آيا درباره قرآن نمى‏انديشند يا بر دلها قفلهاشان زده شده (و از درك آن مانع مى‏گردد)].

كه آيه نمبرده گرچه نه بطور صريح ولى بطور ضمنى «تدبر» را به دلها نسبت مى‏دهد و از اينكه منافقان، قرآن را نمى‏فهمند گلايه دارد كه آيا دلها را به كار نمى‏اندازند و نمى‏انديشند و تدبر نمى‏كنند و يا اينكه دلهاشان قفل شده و اين مانع نمى‏گذارد بفهمند؛ يعنى، باز هم مفروض اين است كه دل براى فهميدن است و اينكه اينان دل دارند و نمى‏فهمند يا بخاطر اين است كه دل خويش را براى فهميدن به كار نمى‏گيرند و يا موانعى جلو درك آن را گرفته است.

از اين گذشته قرآن پيوسته دل راه خواه به لفظ «قلب» يا به لفظ «فؤاد» در رديف ديگر ابزار ادراكى محسوسى نظير سمع و بصر به شمار آورده است. نظير آيه:

«ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان غنه مسئولا». [5]

[ محققا، گوش و چشم و دل همه آنها مورد سؤال هستند]. چنانكه تعابير ديگرى در آيات بر اين مسانخت تاكيد مى‏كند نظير آيه:

«لهم قلوب لا يفقهون و لهم اعين لا يبصورن بها و لهم اذان يسمعون بها». [6]

[ دل دارند و با آن نمى‏فهمند، و چشم دارند و با آن نمى‏بينند، و گوش دارند و با آن نمى‏شنوند].

كه باز هم قلب در رديف چشم و گوش بعنوان يكى از آلات و ادوات ادراك قرار داده شده است.

علاوه بر درك حصولى در بعضى از آيات كريمه، ادراك حضورى را به قلب نسبت داده و يا به صورت سرزنش و توبيخ از آن نفى كرده است كه در مجموع دلالت‏بر اين مى‏كنند كه «قلب» در واقع طورى خلق شده تا بتواند ادراك حضورى داشته باشد و داشتن آن خلاف انتظار بوده دليل بيمارى و كورى آن خواهد بود. از جمله، بعضى از آيات با به كار گرفتن تعبير «رؤيت» و نسبت دادن به دل (كه البته يا تعبير فؤاد آمده) اين حقيقت را نشان مى‏دهد. آنجا كه خداوند فرموده است:

«ما كذب الفؤاد ما راى افتمارونه على ما يرى و لقد راه نزلة اخرى». [7]

[ دل خطا نكرد در آنچه ديد، آيا با او درباره چيزى كه مى‏بيند مى‏ستيزد؟ تحقيقا مرتبه ديگرى (نيز) آن را ديده است‏].

در اين آيات، رؤيت را به دل نسبت داده است و رؤيت دل در واقع همان درك حضورى است. چنانكه در بعضى ديگر از آيات عمى و كورى را به بعضى از دلها نسبت مى‏دهد مثل آيه:

«فانها لا تعمى الابصار و لكن تعمى القلوب التى فى الصدور» . [8]

[ پس اين چشمها كور نيستند بلكه دلهايى كه در سينه‏ها هستند كورند].

و بديهى است عما و كورى عبارت است از نابينايى در موردى كه شان بينايى را داشته باشد و به اصطلاح عدم البصر در اينجا عدم مطلق نيست، بلكه عدم ملكه است.

تعبير ديگرى كه درك حضورى قلب را تاييد مى‏كند آيه‏اى است كه درباره كفار آمده و مى‏گويد:

«بل ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون». [9]

[ بلكه آنچه كه قبلا انجام مى‏داده‏اند بر دلهاشان زنگ زده است ].

دلهاشان زنگار زده جلا و روشنايى ندارد تا حقايق را آن چنان كه بايد منعكس سازد.

چنانكه در كنار آيات فوق آيات ديگرى نيز با تعابيرگوناگون نشانگر همين معناست و به عبارتى دلالت دارند كه دل اگر سالم باشد بالضرورة بايد حقايق را درك كند و اگر درك نمى‏كند اين خود علامت نوعى از بيماريهاى مربوط به دل خواهد بود. تعابيرى مثل ختم بر دل يا طبع بر دل در آيات:

«و ختم على سمعه و قلبه». [10]

[ و مهر بر گوش دل او نهاده‏].

«و كذلك يطبع انه على قلوب الكافرين». [11]

[ اين چنين خداوند مهر خواهد زد بر دلهاى كافران‏].

و مثل قفل زدن بر دل در آيه:

«افل يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها». [12]

[ آيا درباره قرآن نمى‏انديشند يا بر دلها قفلهاى آن زده شده‏]. همه اين تعابير ظهور در اين دارد كه اين دلها نمى‏فهند و نفهميدنشان هم غير طبيعى است و دليل بر بيمارى آنها مى‏باشد. چنان كه تعبير:

«و جعلنا على قلوبهم اكنة ان يفقهوه». [13]

[ و قرار داديم بر دلهاشان پرده‏هايى (كه مانع مى‏شود) از اينكه بفهمند].

نيز گوياى همين حقيقت است.

نيز از جمله تعابيرى كه در آيات آمده و دلالت دارد بر اينكه كارد دل ادراك كردن است تعابيرى است نظير «وارتابت قلوبهم». [14] يا «بنوا ريبة فى قلوبهم». [15] يا «قلوبنا غلف». [16] و نظاير اينهاست.

بنابراين، نتيچه مى‏گيريم كه قرآن ادراك كردن را - اعم از ادراك حصولى يا حضورى - كار دل مى‏داند به گونه‏اى كه اگر دل سالم باشد و يا اگر انسان داراى «قلب سليم» باشد ناگزير كار ادراك به شايستگى انجام مى‏پذيريد و هر گاه عمل ادراك را انجام نداد دليل بر بيمارى دل خواهد بود.

و نيز نوع ديگرى ادراك داريم به نام وحى كه ماهيت آن براى ما شناخت شده نيست و تلقى وحى يعنى همين ادراك پيچيده و مرموز نيز در قرآن كريم به قلب نسبت داده شده است. در اين مورد هم آمده كه خداى متعال قرآن كريم را بر قلب پيامبر نازل كرده است‏با تعابيرى نظير:

«قل من كان عدوا لجبريل فانه نزله على قلبك باذن الله». [17]

[ بگو هر آن كس كه دشمن جبرئيل است (دشمن خداست زيرا) كه او قرآن را بر قلب تو نازل كرد با اذن خداوند].

و نظير:

«نزل به الروح الامين على قلبك لتكون من المنذرين». [18]

[ روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرد تا از انذار كنندگان باشى ].

بنابراين تلقى وحى نيز كار قلب است كه در مورد پيامبران مصداق مى‏يابد.

پسى نتيجه مى‏گيريم كه هم ادراك حصولى كار قلب است كه به وسيله تعقل و تفقه و تدبر انجام دهد و هم ادراك حضورى و به عبارتى رؤيت حضورى و هم تلقى وحى نيز كارى است كه به قلب مربوط مى‏شود. و خلاصه ادراك به مفهوم وسيعش اعم از حصولى و حضورى و عادى و غير عادى كارى است مربوط به قلب و صفتى است كه با تعابير مختلف به قلب نسبت داده مى‏شود.