پاره‏اى از رياضت‏هاى مشروع [1]

نويسنده: آيت الله جوادى آملى

1. صمت و كم گفتن و گزيده‏گويى:

حضرت على (ع) در وصف مومنان راستين مى‏فرمايد: «بعيد همه، كثير صمته». [2] البته خاموشى كه با تفكر آميخته باشد بازدهى آموزنده‏اى خواهد داشت چنانكه حضرت على (ع) در وصف سكوت رسول اكرم (ص) مى‏فرمايد: «صمته لسان». [3] و اهل بيت نيز اينچنين بوده‏اند: «صمتهم عن منطقهم». [4]

اين نكته را هم نبايد از نظر دور داشت كه: خاموشى بدون جهت و در هنگام لزوم بيان، زيانبار است.

حضرت (ع) در همين رابطه مى‏فرمايند: «لا خير فى الصمت عن الحكم كما انه لا خير فى القول بالجهل». [5]

ايشان در رابطه با تاثير صمت در فروغ فكر و صفاى ضمير و نورانيت دل بيان مى‏دارند:

«لا عبادة كصمت قد افلح التقى الصموت الصمت روضة الفكر اكثر صمتك يتوفر فكرك و يستنر قلبك». [6]

2. يكى ديگر از راههاى تصفيه روح و تهذيب نفس كه زمينه شهود را فراهم مى‏كند و در عرفان هم بدان توصيه شده جوع و گرسنگى معتدل است.

حضرت على (ع) درباره پيامبر (ص) مى‏فرمايد: «اذ جاع فيها مع خاصته ... فتأسى متأس بنبيه و اقتص اثره و ولج مولجه و الا فلايا من الهلكة». [7]

و درباره حضرت عيسى (ع) مى‏فرمايد: «كان ادامه الجوع». [8]

اندرون از طعام خالى دار تا در او نور معرفت بينى

حضرت (ع) مى‏فرمايد: «لا تجتمع الصحة و النهم» (صحت با پرخورى جمع نمى‏شود) «لا تجتمع الجوع و المرض» (گرسنگى و كم خورى با مرض جمع نمى‏شود) «لا تجتمع عزيمة و وليمة» (عزم و تصميم با وليمه خورى مستمر جمع نمى‏شود). [9]

3. از ديگر راههاى تهذيب روح، سهر و بيدارى و كم خوابى است.

«كانوا قليلا من الليل ما يهجعون. و بالاسحار هم يستغفرون» . [10]

«تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا» . [11]

حضرت على (ع) در وصف متقين مى‏فرمايد:

«اما الليل فصافون اقدامهم، تالين لا جزاء القرآن يرتلونها ترتيلا، يحزنون به انفسهم و يستشيرون به دواء دائهم». [12]

4. خلوت و تنهايى معتدل هم از وظايف سالك شمرده شده است زيرا اشتغال وافر، اجازه بخود آمدن را به نفس نمى‏دهد اما آرامش زمينه نيايش و فكر و مراقبت و محاسبت و مانند آن را فراهم مى‏آورد و وسيله خوبى است براى اينكه رابطه روح را با نشئه وحدت بيشتر نمايد و روح را از حجاب كثرت رهايى دهد.

5. دوام ذكر خدا هم از دستورهايى است كه به سالك مى‏دهند و ذكر از منازلى است كه سالك بايد آن را طى كند، «اذكروا الله ذكرا كثيرا». [13] البته:

ذكر آن باشد كه اندر هر زمان خويش را در نزد حق بينى عيان

حضرت على (ع) در اين رابطه مى‏فرمايد: «خداى سبحان را از روى سهو و غفلت ذكر مگو و او را فراموش مكن، خداى را به حقيقت ياد نمى‏كنى جز در صورتى كه در حال ذكر نفس خودت را فراموش نمايى و در انجام كار، خودت را نيابى». [14]

(... و لن تذكره حقيقة الذكر حتى تنسى نفسك فى ذكرك و تفقدها فى امرك»

ايشان در جاى ديگر مى‏فرمايد: «ان الله سبحانه و تعالى جعل الذكر جلاء للقلوب..». [15]

صمت و جوع و سهر و عزلت و ذكرى به دوام ناتمامان جهان را بكند كار تمام

[1]. كتاب: مراحل اخلاق در قرآن ص 187.

[2]. نهج كلمات قصار 333.

[3]. خطبه 96.

[4]. خطبه 147.

[5]. كلمات قصار 182.

[6]. غرر و درر ص 215 تا 217.

[7]. خطبه 160 ص 71.

[8]. خطبه 160 ص 70.

[9]. غرر و درر ص 483.

[10]. ذاريات / 17.

[11]. سجده / 16.

[12]. خطبه 193 خطبه همام ص 95.

[13]. احزاب / 41.

[14]. غرر ص 817.

[15]. خطبه 222 ص 108.