تقسيم صفات - اراده الهی از دیدگاه امام خمینی نسخه متنی

تقسيم صفات

مطلب ديگري كه براي شروع بحث ناگزير از بيان آن هستيم، اشاره‌اي به اقسام صفات است. كمالات و صفات واجب تعالي تقسيمات گوناگوني دارد كه يكي از آن، تقسيم به صفات ذاتي و فعلي است. صفات ذاتي يعني صفاتي كه فرض ذات به تنهايي براي انتزاع آن كفايت مي‌كند و صفات فعل يعني صفاتي كه فرض آن، منوط به فرض غير است و غير از واجب تبارك و تعالي هر چه هست، فعل اوست. پس صفات فعلي، صفاتي خواهد بود كه از مقام فعل واجب يعني ماسواء الله انتزاع مي‌شود.

البته اين ديدگاهي است كه مورد قبول فلاسفه و متكلمين اماميه است و اختلاف‌نظر بسيار زيادي در اين زمينه به ويژه بين امامي با اشاعره و معتزله وجود دارد؛ زيرا اشاعره صفاتي را كه بعنوان صفات ذاتي بيان كرديم از لوازم ذات مي‌دانند و معتزله ذات مقدس را نائب مناب صفات او مي‌دانند اما از اين اختلافات كه بگذريم حضرت امام نيز در اسماء و صفات الهي قائل به دو مقام هستند:

1. مقام اسماء و صفات ذاتيه: در اين مقام ذات مقدس واجب تعالي به حيثيت واحده و جهت بسيطة محضه، كل كمالات و جميع اسماء و صفات را داراست و تمام

حضرت امام، اراده را هم صفت ذات و هم صفت فعل مي‌داند

حضرت امام معتقد به عينيت و اتحاد صفات با ذات هستند؛ به اين دليل كه صرف وجود، صرف كمال و جمال است و هيچ حيثيت كمالي، نمي‌تواند خود را از صرف وجود كنار بكشد

كمالات به حيثيت بسيطة وجوديه رجوع مي‌كند. چون ذات مقدسش صرف وجود و وجود صرف است، صرف كمال و كمال صرف نيز است.

2. مقام اسماء و صفات فعليه: اين مقام، مقام ظهور و تجلي اسماء و صفات ذاتيه است كه مقام معيت قيوميه است و آية شريفة «هو معكم اين ما كنتم» بدان اشاره دارد.

ايشان آية شريفة «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن» را جامع اين دو مقام مي‌دانند. حضرت امام در باب صفات حق ـ‌ سبحانه ـ بسيار دقيق بحث كرده‌اند. وقتي نظرات حكماء را كه در اين‌باره بررسي مي‌كنيم گفته‌اند، صفات حق يا صفت ذاتند و يا صفت فعل، به عبارت ديگر آنان يك دسته از صفات را صفات ذاتي و صفات ديگر را صفات فعلي مي‌دانند اما نظر مبارك حضرت امام اين تفاوت را با نظر حكماء ديگر دارد كه ايشان مي‌فرمايند كه صفاتي كه در يك مرتبه صفات ذات هستند، همان صفات در مرتبة ديگر (مرتبه فعل) صفت فعل به شمار مي‌روند و اين تفاوت در مورد صفت اراده كاملاً مشهود است؛ مثلاً حضرت امام، اراده را هم صفت ذات و هم صفت فعل مي‌دانند و حال آنكه عمده بحث فلاسفه‌اي چون علامه طباطبائي ـ رضوان الله تعالي عليه ـ در اين است كه آيا اراده، صفت ذات است يا صفت فعل[2]؟ و جالب توجه اين است كه بر اينكه اراده صفت ذات نيست، برهان اقامه مي‌كنند اما از نظر حضرت امام جميع اسماء و صفات حق تعالي در دو مرتبه و در دو مقام است: يكي مقام اسماء و صفات ذاتيه، كه اين مقام در حضرت واحديت ثابت است، مثل علم ذاتي حق و قدرت ذاتي حق و اراده ذاتي كه از شؤون و تجليات ذاتيه حق تبارك و تعالي است. ديگري مقام اسماء و صفات فعليه است كه به تجلي و به فيض مقدس براي حق‌تعالي ثابت است.[3]