لطفا منتظر باشید ...
اخلاق‌حرفه‌اي
معرفي و نقد كتاب
س. سلمان ماهينيانسان، خواهان موفقيت است. از آن‌جا كه موفقيت فرد در زندگي شخصي، شغلي و اجتماعي با الگوهاي رفتار ارتباطي وي وابسته است، تصحيح اين الگوها نيز نقش اساسي در كسب موفقيت دارد. موفقيت در پرتو ارتباط درست و آسان انسان با خود و ديگران كسب مي‌شود؛ زيرا انسان به‌طور دائم در تعامل با خود و ديگران است. انسان موجودي اجتماعي است و امروزه با توسعة شگفت‌انگيز جوامع، انسان‌ها در تعامل با انبوهي از سازمان‌هاي گوناگون قرار دارند و اين امر ارتباط انسان‌ها را با يكديگر و با سازمان‌ها و ارتباط متقابل سازمان‌ها را باهم به شكل قابل توجهي پيچيده كرده است. به‌‌رغم اين پيچيدگي‌ها، همه خواهان ارتباط آسان و درست با يكديگرند؛ زيرا آسايش و آرامش را در پرتو آن مي‌يابند. اين ارتباط درست و آسان چگونه پديد مي‌آيد؟ ارتباطي درست و آسان خواهد بود كه موجه و برخوردار از دليل منطقي باشد. منطقي فكركردن و اخلاقي عمل نمودن كليد سعادت و آسايش انسان‌ها است. صرف‌نظر از نتيجة رفتار ـــ كه ممكن است به ظاهر ناخوشايند باشد و مسلماً در دراز‌مدت صحت، صلاح و خوشايندي خود را نشان خواهد داد ـــ همين‌كه عملي مستدل، موجه و اخلاقي باشد، آسايش خاطر و راحتي وجدان را درپي دارد. ترويج الگوهاي ارتباطي درست و اصول اخلاقي، نياز مبرم جوامع امروزي است. كيست كه در ارتباط با خود و با خانواده و افراد جامعه خواهان حفظ حرمت و آزادي نباشد و مگرنه اين است كه رفتار اخلاقي است كه حافظ حرمت و آزادي معقول انسان‌ها است و مگرنه اين است كه اگر بنا به ضرورت‌هاي فردي و اجتماعي به فرد يا سازمان و اداره‌اي مراجعه كنيم، مهم‌تر از گرفتن پاسخ مثبت براي خواسته و نيازمان، خواهان پاسخ محترمانه هستيم؟ تيرگي خاطر ناشي از بي‌‌حرمتي را حتي با گرفتن پاسخ مثبت نمي‌توان زدود، چه رسد به اين‌كه پاسخ، منفي هم باشد و شيريني حفظ حرمت را ـــ هرچند پاسخ منفي باشد ـــ نمي‌توان پوشاند. كتاب «اخلاق‌حرفه‌اي» تأليف «دكتر احد فرامرز قراملكي» دانشيار دانشگاه تهران، نخستين تلاش مدون به زبان فارسي براي ترويج اخلاق در حوزة سازمان‌ها است. اين كتاب به‌صورت ناشرمولف در 445 ص و با شمارگان 5000 نسخه در تابستان 1382 براي نخستين بار به چاپ رسيد. در اين نوشتار برآنيم تا به معرفي و ارزيابي اجمالي كتاب و مباحث آن بپردازيم. مؤلف محترم با نظر به اين‌كه اخلاق را داراي حوزه‌هاي گوناگون: شخصي، كار، سازمان ملي، جهاني و ميداند، در اين كتاب به اخلاق در حوزة سازمان پرداخته‌است كه در فرهنگ معاصر ما چندان آشنا نيست. مولف با توضيح و بيان اين‌كه اخلاق در كسب‌وكار دو ساحت دارد، (الف. حوزه‌اي كه به رفتار ارتباطي فرد در شغل ناظر است و به‌نام اخلاق كار يا اخلاق مشاغل معروف است كه اين حوزه تا حدودي در فرهنگ معاصر ما شناخته شده و مورد توجه است؛ مانند اخلاق‌پزشكي، اخلاق تعليم و تعلم، اخلاق وكيلان و ب. حوزه‌اي كه به مسووليت‌هاي اخلاقي سازمان در ارتباط با محيط مي‌پردازد كه اين حوزه چندان شناخته شده نيست.) به بيان نقش و اهميت اخلاق سازماني پرداخته است و درجهت سوق دادن وضعيت اخلاقي و فرهنگي سازمان‌ها از نامطلوب به مطلوب و از خوب به عالي تلاشي علمي و نظام‌مند انجام داده است. كتاب «اخلاق‌حرفه‌اي» نخستين نوشتار مدون به زبان فارسي در حوزة سازمان است كه به بيان مسووليت‌هاي اخلاقي شركت‌ها و سازمان‌ها به معناي عام كلمه، صرف نظر از تخصّص خدمات، توليد، پرداخته است و به سازمان‌ها به‌عنوان شخصيت حقوقي زنده و بسيار مؤثر در سرنوشت افراد و جامعه نگريسته است كه مخاطبان اصلي آن، مديران و صاحبان مشاغل و سازمان‌ها هستند. معرفي ساختار كتاب
كتاب در پنج بخش و دوازده فصل سامان يافته است. مباحث هر بخش، فصل‌هاي مرتبطي هستند كه در جست‌وجوي هدف واحد هستند. هر بخش با اشاره به مهم‌ترين مباحث و فصول آن بخش آغاز مي‌شود و براساس سبك مؤلف، سرآغاز هر فصل نيز طرح مسأله است. طرح مسأله نشان‌دهندة محوربودن مباحث است كه خود يكي از اصول مهم پژوهش و تحقيق است و مورد بحث و تأكيد مؤلف در كتاب روش‌شناسي مطالعات ديني قرارگرفته و به بيان ضرورت آن پرداخته است. درواقع طرح مسأله، بيان‌كنندة اين است كه در هر فصل، مؤلف در جست‌وجوي حل و بحث چه مسأله‌اي است و اين امر خواننده را هدايت مي‌كند به اين كه در هر فصل درپي بررسي و حل چه مسأله‌اي بايد باشد. پس از طرح و بحث مسائل مورد بحث در هر فصل، از خواننده خواسته شده است تا ديدگاه خود را دربارة آن مسأله در جدول يا نمودار ارائه شده ترسيم كند؛ سپس با آن‌چه درطي مباحث ارائه مي‌شود، ديدگاه خود را مقايسه و ارزيابي كند كه روشي براي مشاركت فعال و مستمر خواننده با مباحث است. در برخي فصول به‌سبب اهميت و نياز، تمريني ارائه شده است كه اين امر، آموزش مطالب را تا حدودي كاربردي كرده‌است. تمرين‌ها از مسائل عيني و مبتلا به سازمان‌ها در صنعت‌هاي گوناگون انتخاب شده است. در پايان هر فصل نيز خلاصة مباحث با عنوان «آن‌چه گذشت» به‌شكل چند جملة مستقل آمده است. يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي كتاب، بيان خلاصه مباحث كتاب در 74 نكته است. نويسنده ارائة خلاصه را وظيفه‌اي اخلاقي در قبال وقت خواننده دانسته است؛ به‌ويژه ازآن‌جهت كه مخاطبان اصلي كتاب، مديران هستند كه به‌سبب مشغلة فراوان با كمبود وقت روبه‌رو هستند؛ همچنين با ارائه 74 نكته در انتهاي كتاب، اين امكان را به خوانندگان مي‌دهد كه با مطالعة اجمالي اين نكات ـــ درصورت احساس نياز ـــ وقت خود را به مطالعة كتاب نيز اختصاص دهند. اين امر نيز نكته‌اي اخلاقي است كه بايد اهل قلم بدان پايبند باشند. روي‌آورد كتاب به اخلاق‌حرفه‌اي، روي‌آوردي عمومي است، نه تخصصي؛ زيرا پرداختن به اخلاق‌حرفه‌اي به‌شكل تخصصي برحسب هر صنعت و حرفه‌اي، محتاج آثار مستقلي است. نويسندة محترم اشاره كرده است كه مباحث كتاب در آغاز به شكل كارگاه‌هاي آموزشي و مشاورة گروهي اخلاق حرفه‌اي بالغ بر 80 مورد و 40 هزار نفر ساعت مدير از سال 78 تا 82 ارائه شده است. وجود چنين پيشينه‌اي بر مباحث كتاب، مسلما در منقح و تكميل‌كردن آن بي‌تأثير نبوده است. مروري اجمالي بر مباحث كتاب
مؤلف محترم در بخش نخست براي بيان ضرورت روي آوردن به اخلاق‌حرفه‌اي به توضيح نقش راهبردي آن در موفقيت سازمان پرداخته است و چنين تحليل مي‌كند كه اخلاق حرفه‌اي سبب مي‌شود تا سازمان، مسووليت‌پذير و از راه مسووليت‌پذيري پيش‌بيني شود. درواقع پيش‌بيني‌ناپذيري را معضلي آسيب آفرين در ارتباطات معرفي كرده است و در هر حيطه‌اي آن را تهديدي بزرگ ميداند كه سبب از دست رفتن سرمايه و پرداخت هزينه‌هاي گزاف مي‌شود و در اين‌جا به اهميت پيش‌بيني‌پذيري در حيطة سازمان‌ها و نقش آن در كسب موفقيت پرداخته است. وي پيش‌بيني‌پذيري را حاصل مسووليت‌پذيري ميداند كه سبب اعتمادآفريني مي‌شود. اعتماد را امري پنج وجهي (ژرف و نه سطحي، پايدار و نه موقت، دوجانبه و نه يك طرفه، اصيل و نه كاذب و فراگير، نه ناقص) معرفي مي‌كند و دستيابي به چنين اعتمادي را در پرتو افزايش نرخ پيش‌بيني‌پذيري سازمان ممكن ميداند. اعتمادآفريني سبب تسهيل و تصحيح ارتباط محيط با سازمان مي‌شود و اين امر است كه ضامن موفقيت معطوف به آيندة سازمان است. بخش دوم كتاب ـــ كه مشتمل بر دو فصل است ـــ به بيان چيستي اخلاق‌حرفه‌اي مي‌پردازد. اين‌كه اخلاق‌حرفه‌اي چيست و با اخلاق فردي چه تفاوتي دارد، سطوح و ابعاد اخلاق در حرفه كدام است، مسووليت‌هاي اخلاقي در حرفه چيست، مورد بحث قرار گرفته و در نهايت تعريفي ويژه از اخلاق‌حرفه‌اي ارائه شده است؛ سپس از ويژگي‌هاي معرفتي اخلاق‌حرفه‌اي به منزلة دانش بحث شده است. مؤلف در جست‌وجوي پاسخ اين پرسش است كه اخلاق‌حرفه‌اي به‌عنوان شاخه‌اي از دانش اخلاق، چه هويت و ويژگي‌هايي دارد. وي از راه بيان انتظارات و توقعات از اخلاق‌حرفه‌اي به منزلة دانش، هشت ويژگي براي آن معرفي كرده است. بخش سوم كتاب باعنوان مسووليت‌هاي اخلاقي سازمان در دو فصل به دو بحث مهم پرداخته است. در فصل پنجم، منشور اخلاق‌حرفه‌اي سازمان معرفي و دستورنامه‌اي براي تدوين منشور اخلاقي ارائه شده است. تمايز كدهاي اخلاقي از منشور اخلاقي و ويژگي‌هاي منشور اخلاقي و نيز ارائة نمونه‌هايي از منشورهاي اخلاق‌حرفه‌اي در بنگاه‌هاي موفق جهان از مباحث اين فصل است. در فصل ششم، وظايف اخلاقي هيأت مديره به ميان آمده است. با توجه به نقش مهم هيأت مديره يك شركت و هيأت رئيسه يك مؤسسه، آشنايي مديران با مسووليت‌هاي ويژة اخلاقي هيأت مديره اهميت مي‌يابد. دوازده مسووليت اخلاقي در اين فصل به تفصيل به ميان آمده است. بخش چهارم شامل فصل‌هاي هفتم تا نهم، به بحث بسيار مهم تشخيص و حل مسائل اخلاقي در سازمان مي‌پردازد. تشخيص درست و به موقع و حل اثربخش مسائل اخلاقي بنگاه از مهم‌ترين مسووليت‌هاي اخلاقي مديران است. مسائل اخلاقي بنگاه‌ها برخلاف مسائل حرفه‌اي آن‌ها، ويژگي‌هاي پيچيده‌اي دارد؛ فراگيري، داشتن بسترهاي فراسازماني (اجتماعي و تاريخي)،دارا بودن آثار پايدار و زنده، داشتن نتايج مركب، آثار فراسازماني و نتايج ناپيدا، شخص وابسته بودن، چند تباري بودن و برخورداري از جايگزين‌هاي گوناگون و درنهايت پيچيدگي در مقام تشخيص و دشواري حل، از اين ويژگي‌ها است. تشخيص و حل مسائل به، محتاج داشتن مهارت و توانايي ويژه‌اي نيازمند كه بحث از آن مباحث، دو فصل هشتم و نهم را تشكيل مي‌دهد. موانعي كه مديران را از رويارويي با مشكلات اخلاقي بنگاه باز مي‌دارد، تمايز شكل و مسأله، دستور تبديل مشكل به مسأله، تدوين و درنهايت شيوه‌هاي حل آن از مهم‌ترين اين مباحث است. در بخش پنجم كتاب به آرمان، اهداف و روش‌هاي ترويج اخلاق در سازمان پرداخته شده است. درطي سه فصل به بحث از بنيان اخلاق و ملاك نهايي آن و اهداف و اصول راهبردي اخلاق در حرفه، همچنين مباني و روش‌هاي ترويج اخلاق در سازمان، موانع تغيير رفتار اخلاقي و در نهايت ارائة مدلي براي شكستن طلسم تغيير رفتار اخلاقي در سازمان پرداخته شده است. نقد و ارزيابي
در ارزيابي كتاب، نكات كلي ذيل به نظر مي‌رسد: ازآن‌جهت كه اين كتاب نخستين اثر در زبان فارسي در حوزة اخلاق سازماني است گام نخستين در گشودن بابي جديد براي رفع يكي از نيازهاي اساسي و مبرم جامعه به‌شمار مي‌آيد؛ بدين‌سبب درخور توجه فراوان است. شايسته است كه مراكز دانشگاهي و پژوهشي، همچنين مديران سازمان‌ها آن را جدي بگيرند و در برداشتن گام‌هاي بعدي و توسعه و ترويج اخلاق دراين‌زمينه بكوشند؛ البته ازآن‌جهت كه گام نخست است، به‌طور مسلم با كاستي‌هايي همراه است همان‌گونه كه مشهود است، مؤلف محترم درصدد معرفي امري ناشناخته و پديده‌اي جديد در جامعة ما است و براي توفيق در اين امر و به‌دست دادن دورنمايي از اين امر ناشناخته و معرفي اين پديده ـــ به‌‌رغم 440 صفحه بحث ـــ بسياري از مباحث را به اجمال بيان كرده است؛ بنابراين مباحث كتاب، محتاج تفصيل به‌شكل آموزش يا تدوين آثار ديگر است. ساختار كتاب داراي اسلوب علمي است و طرح مباحث به‌شكل روشمند، علمي و منسجم باعث سردرگمي و سرخوردگي خواننده نشده است؛ بلكه او را به پيگيري مطالب تشويق مي‌كند. داشتن طرح مساله، ارائة جدول، نمودار و ارائة تمرين‌هاي عيني و مبتلابه سازمان‌ها، برقراري ارتباط فعال با خواننده و به مشاركت طلبيدن او از ويژگي‌هاي قابل توجه اين اثر است. برخي غلط‌هاي چاپي و ابهام‌هاي عبارتي در كتاب ديده مي‌شود. مواردي كه ذكر شد، هر چند در مقايسه با حجم اثر و ساير آثار ناچيز است، ولي به‌طور مسلم رفع آن‌ها به زيبايي اثر و بالابردن حيثيت علمي كتاب مي‌افزايد. به برخي از اين موارد اشاره مي‌شود الف. ابهام در عبارت و مطلب
ص83: اما تطابق آن‌ها در ابعاد خلاقانه ناشي از ارزش ذاتي خود اصول اخلاقي است. ص 129: دانش را دانشي به‌صورت معرفت نظام‌مند تدوين مي‌كند. ص 132: انسان ، محتاج ابزارها و روشهايي است كه نيازهاي آن‌ها را با حفظ اصالت وحي پاسخگو باشد. ص 225: تقرب به خدا و دوري افراد. ص 231: و اين معناي دوم تنوع است كه به شكل برمي‌گردد. ص 254: روزمرگي و نزديكي بيش از اندازه به مسائل سبب مي‌شود كه از ديدن آن‌ها محروم شويم. ص 267: GM اصطلاح تخصصي بدون توضيح. ص 271: (t)، ((gt، (ta) اصطلاحات تخصصي بدون توضيح. ص312: اما چنين راه‌حل‌ها و روشهايي براي دو راه حل ديگر پيشنهادي غيرقابل استفاده هستند. ص 368: اهداف اخلاقي‌اند. ب. اغلاط مطبعي
ناهمگوني رسم الخطي همزه يا ء حرف اضافه در كل كتاب در برخي موارد همزه آمده در برخي موارد ي آمده و در برخي موارد هيچكدام. 2. ص 21 س 2 شامل تكرار شده ص 27 بيت اول شعر مصرع دوم آرايش آرامش ص 59 پاورقي 2 Knowledye Knowledge ص 92 و 95 سياستگذار سياستگزار ص 96 پاورقي تحيق تحقيق ص 106 دكوراسيون مي‌تواند اخلاقي يا غيراخلاقي است باشد ص 120 سطر آخر بي‌نياز از آن نيستم نيستيم ص 197 چنان به خود مستعرق در خود مستغرق ص 227 پاورقي من‌رب مندوب ص 279 مواجدي مواجهة ص 239 سطر 11نا نه؟ ص 316 و 319 انگشت شصت شست ص 324 تير اخلاص تير خلاص ص 38422 تبديل نكردن آن‌ها سايل آن‌ها به مسايل از آن‌جا كه روي آورد كتاب به اخلاق حرفه‌اي روي‌آوردي عمومي است و در قالب كلي و عامي طرح شده است، براي عموم افراد در هر سازمان و صنعتي قابل استفاده است. اصول كلي و مطالب مطرح شده قابل انتزاع وتطبيق در هر سازماني، حتي سازمان خانواده است و از آن‌جا كه حاوي روي‌آورد و نگرشي جديد در طرح مباحث اخلاقي است، شايستة توجه لازم است. پژوهشگر.
