زيبايي موهبتي الهي و از آن خداوند است

نازله رحماني

چندي پيش در اين مجله سئوالي مطرح گرديد مبني بر اينكه چرا به جاي پرداختن به موضوعات تخصصي قرآن به خوشنويسي، تذهيب و يا اشيايي كه دربرگيرنده آيات قرآني هستند پرداخته ميشود؟ در پاسخ بدين پرسش ميتوان گفت كه توجه به اين نكته لازم است كه خطوط علاوه بر آنكه وسيلهاي براي بيان كلمات به صورت مادي هستند، ميتوانند حالات گوناگون و مفاهيم خاصي را بيان كنند، تمامي فرمها در طبيعت به طور سمبليك پيامآور موضوعي هستند و حقيقتي را مطرح ميكنند.

ديدن نظم و زيبايي در انسان شعفي ايجاد ميكند كه اگر بدان دقت كنيم ميتوانند حقايق بسيار سادهاي را بيان كنند. انسان به طور فطري كششي به سوي زيبايي دارد و زيبايي موهبتي است الهي و از آنِ خداوند است. «انّ اللّه جميل يحبّ الجمال»*. بنابراين مشاهده و قرائت قرآنهايي كه از لحاظ بصري زيبا هستند ميتوانند بركت زيادي را براي بيننده داشته باشند. اين بركت حاصل از زيبايي معنا و زيبايي صوري آن است. قرآن كلام الهي به بشري نازل گرديد كه به واسطه هبوط خود حجاب مادي به خود گرفته است و اين كلام الهي براي مكتوب شدن محتاج به يك فرم است و فرمي كه اين كلام به خود ميگيرد فرمي است مقدس.

خوشنويسي قرآن همانند شمايلنگاري در مسيحيت از هنرهاي قدسي است. به نظر فريتهوف شوان وجود هنر مقدس جزو معيارها و اصالت دين است. خوشنويسان و وراقان جملگي از بزرگان علوم و معرفت زمان خويش بودند و سعي بر آن داشتند كه تمام هنر خود را به پاي كتابت قرآن ريخته تا بتوانند با خطي خوش كلام الهي را به تحرير درآورند و ظاهر خطوط قرآني را به باطن و معنا و پيامي كه به همراه دارند نزديك كنند.

در اين مقاله به بررسي يك قطعه خط از لحاظ فرم و معناي سمبوليكي آن و همچنين به ارتباط فرم و معناي كتيبهاش ميپردازيم. توجه به اين مسئله ضروري است كه هنرمند آگاهانه و يا غيرآگاهانه ولي با خلوص كامل از بهترين نمادها براي نشان دادن هر چه بهتر معناي كتيبه استفاده كرده است.

شي موردنظر به شماره 2196 قطعه خط تزئيني است كه در تالار خوشنويسي موزه رضا عباسي به نمايش درآمده. بر اين قطعه سوره اخلاص به خط ثلث نوشته شده است. نام كاتب آن ميرزا محمدعلي بن ميرزا غلام رسول ميباشد و تاريخ نگارش اين اثر سال 1134ه.ق. است. ابعاد اين اثر Cm 5/21×5/21 است. متن اين سوره در يك دايره به صورت مدور نوشته شده است. خط ثلث بدليل ويژگيهايي كه داراست بهترين خط براي جاي گرفتن در اين دايره است.(1) دايره سطحي است كه داراي مركزيت بوده و به جانب درون توجه دارد و در تمام شرايط داراي حالتي متعادل است. در دايره تمام نيروها از محيط آن به طرف مركز در جريان است و يا بالعكس. «وحدت در كثرت و كثرت در وحدت». دايره نماد بينهايتي است. ابتدا و انتهايي بر آن نميتوان گذاشت «هوالاول والاخر». هستي و آفرينش از آن خداست دايره سمبل آفرينش و هستي است و نماد آرامش نيز ميباشد، اين فرم را به رنگ آبي به نمايش درميآورند. اين شكل نشانة كل است. درون اين دايره سوره اخلاص نوشته شده است:

بسم الله الرحمن الرحيم

قل هوالله احد. الله الصمد. لم يلد ولم يولد. ولم يكن له كفواً احد.

به نام خداوند بخشاينده و مهربان

«اي پيامبر ما بگو آفرينده اين جهان يكي است، يگانه است، بينظير است. آن خدايي كه از همه بينياز و همه به او نيازمندند. آن پروردگاري كه زائيده شده و فرزندي نياورده و هيچكس مثل و همتاي او نيست.»

محور اسلام بر مبناي احديت و وحدانيت است. اين سوره را از آن جهت توحيد گفتهاند كه مراتب توحيد در آن به حد كمال قيد شده است (احد: يگانگي و صمد: بزرگ و سرور) و از آن جهت آن را اخلاص گفتهاند زيرا هر كس آن را با خلوصنيت بخواند و بدان معتقد باشد براستي موحد است. اين سوره 4آيه دارد و از سورههاي مكي است.

در نگارش اين سوره طول بعضي از حروف بلندتر شده است. از اتصال اين حروف كشيده با هم مثلثهايي بوجود آمده است كه دو ضلع آن دو حرف و ضلع سوم را متن كتيبه تشكيل داده است. در شكل مثلث انرژي و حركت به طرف گوشهها و زواياي آن در جريان است. در مثلث سه نيرو از سه رأس آن به طرف نقطه مركزي و بالعكس در جريان است و مثلثي كه قاعدهاش پايين باشد داراي استحكام بيشتري نسبت به مثلثي كه يك راس آن پايين است ميباشد و عدد مثلث 3 و آن را به رنگ زرد ميشناسند. در اين قطعه خط فرمهاي مثلثي شكل به طرف مركز دايره اشاره دارند و از كنار هم قرار گرفتن اين مثلثها يك ستاره هشت پر بوجود آمده است. اين ستاره از تداخل دو مربع به درون هم شكل گرفته است. ستاره هشت پر را ستاره محمدي گويند.(2) مربع داراي 4 ضلع مساوي و 4 زاويه قائمه ميباشد و اين شكل نماد ايستايي و حركتهاي برابر است. چهار نيرو از مركز به يك اندازه به اطراف حركت ميكنند. چهار مثلث بوجودآمده از تلاقي حروف ايجاد شكل چليپا را كردهاند و اين فرم 2بار تكرار گرديده است.(3) عدد مربع چهار است «تعداد آيههاي سوره» رنگ آن را به قرمز نشان ميدهند. كعبه يك مكعب است كه از حجم دادن مربع بوجود آمده است. تنها امكاني كه ميتواند مربع را به فرم دايره نزديك كند ادغام دو فرم مربع در داخل هم است كه تشكيل يك ستاره هشتپر ميدهد. در درون اين ستاره يك شمسه قرار دارد كه نماد نور است. مركز اين دايره و ستاره و شمسه يك نقطه است. نقطه به صورت هسته و نيروي متمركز اولين مولد فرم و فضا تعريف ميشود. در پائين اين دايره مستطيلي ترسيم شده است كه در آن نام كاتب ميرزا محمد علي بن ميرزا غلام رسول سنه 1134 نوشته شده است. كاغذ اين قطعه خط نخوديرنگ و رنگ جوهر كتيبه به رنگ مشكي است. براي ترسيم دايره و مستطيل (كادر نام كاتب) از رنگهاي مشكي، سبز و آبي استفاده شده است.

شي بعدي كه از جهت تذهيب مورد بررسي قرار ميگيرد قرآني است به شماره 551 موجود در موزه رضا عباسي.

ابعاد آن Cm 5/36×29 و قطر يا عطف كتاب Cm 10 است و داراي جلد چرمي سادة قهوهاي روشن بوده و داراي ترجمه و سرسورههاي مذهب است. نام كاتب ابوالفجر بن ابيالفضل الزعفراني است.

صفحة آغازين اين قرآن مذهب بوده با نقوش هندسي و اسليمي به شيوه مملوكي. در اين برگ مذهب براي تذهيب قرآن از نقوش هندسي استفاده شده است. بكار بردن فرمهاي محكم هندسي علاوه بر نشانة قدرت بيان حكمت نيز ميباشد و همينطور استفاده از خطوط اسليمي اشاره به محبت و رحمت الهي دارد كه در كل كار تذهيب بخوبي نمايان است.

رنگ طلايي رنگ قالب اثر است و نماد پاكي و قدسي بودن است و رنگهاي سفيد، سبز، قرمز، آبي و مشكي نيز در اثر بكار رفته است. كادر حاشيه اثر با نقوش گرهداري تزيين شده است و مابين 2 جدول سفيدرنگ قرار گرفته است. در كادر بعدي كتيبة كوفي وجود دارد كه در زمينه برگهاي اسليمي قرار گرفته. اين كتيبه در بالا و پايين كادر مركزي كه به شكل مربع است قرار گرفته است.

متن كتيبه بالا عبارت است از:

و ستمائه و اربع عشر كلمه

و در پايين:

الف و مائتان و خمسون اعلم حرفاً والله

كادر مركزي به شكل يك مربع است كه نشان تعادل و ايستايي و استحكام است. اين مربع بوسيلة خطوط سفيدرنگي بوجود آمده است.

درون اين مربع 4 ستاره محمدي قرار گرفته است. همانگونه كه گفته شد اين ستاره از تداخل 2 مربع درون هم بوجود ميآيد. درون هر كدام از اين مربعها كتيبهاي كوفي به قلم سفيدآب مشاهده ميگردد كه متن آن عبارت است از:

و عدد حر/ و فه ثلثمائه

الف واحد/ و عشرون

مابين هر ستاره يك فرم چليپا بوجود آمده است. در تمامي اين نقوش چه ستارهاي چه چليپا نقوش اسليمي وجود دارد. درون ستارههاي محمدي اسليميهاي طلاييرنگ، بر زمينه قرمز - طلايي ترسيم شدهاند. رنگ مربع قرمز است كه نشان حركت و جنبش است.

رنگ اسليميهاي طلايي نشان درخشندگي نور حقيقت هستند كه در كل معناي حركت و تلاش براي رسيدن به حق را نشان ميدهند و فرم اسليمي با نرمي و لطافتي كه دارد حاكي از لطف و رحمت بيكران الهي در راه رسيدن به اين هدف است. چليپاي مركزي همانگونه كه گفته شد اشاره به چهار جهت اصلي (شمال، جنوب، مشرق، مغرب) دارد.

اين فرم با رنگ طلايي كه نشان قدسيت و اسليميهاي آبي كه نماد آرامش و رحمت است تزئين شده است. مركز اين فرم مركز مربع هم ميباشد كه به صورت گل هشت پر به نمايش درآمده است.

اين گل همان شمسه يا نيلوفر است كه از تغيير فرم شكلهاي ذيل بدست آمده است كه به طور سمبليك حقيقتي را به همراه قدرت در چهار جهت كه اشاره به كل عالم است بيان ميكند و به صورت خورشيد درخشان اين بركت و فضايل الهي را در عالم نمايان ميكند.

اين برگ مذهب هرچند كه آيات الهي قرآن بر آن نگاشته نشده بود ولي دربرگيرندة فرمهايي بود كه نشان از نظم و حقايق مهمي است و هنرمند با استفادة مناسب از فرمها سعي نموده تذهيبي در شأن اين كتاب مقدس را انجام دهد. لازم به ذكر است كه در دورههاي مختلف ما شاهد روشهاي گوناگوني براي بيان اين حقايق با شيوههاي نگارش و يا شيوههاي تذهيب روبرو ميشويم كه با اندكي تأمل ميتوان معناي فرمهايي كه به شيوه صحيح ترسيم شدهاند را درك نماييم.

1 ــ خط ثلث در نگارش دور بيشتري نسبت به سطح خود دارد

2 ــ ستاره هشت پر: ستاره محمدي ستاره شش پر: ستاره داود

كتابشناسي: ــ هنر خط و تذهيب قرآني دكتر مارتين لينگز ــ هنر مقدس تيتوس بوكهارت ــ اصول و مباني هنري تجسمي دكتر محمدحسين حليمي ــ نشان رازآميز دكتر بختورتاش

3 ــ شكل چليپا اشاره به 4 جهت اصلي، مركزيت، خورشيد، صليب و قلب دارد.

* حديث نبوي: مستدرك الحاكم، ج 1، ص 26، ج 4، ص 181. حديث علوي: الكافي، ج 6، ص 438.