مباني هنرهاي تجسمي در اسلام

دكتر محمد مددپور مقاله اي با عنوان مباني هنرهاي تجسمي در اسلام به تحرير در آورده است.

به گزارش خبرنگار هنري خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، در اين مقاله آمده است:

فرق است در آب خضر كه ظلمات جاي اوست // تا آب ما كه منبعش الله اكبر است

وحدت آثار هنري اسلام

كريستين پرايس در كتاب تاريخ هنر اسلامي درباره ي آغاز هنر اسلامي چنين مي نويسند:

داستان هنر اسلامي با چكاچك شمشير و آواي سم ستوران در بيابان ها و بانگ پيروزي الله اكبر آغاز مي شود

كلمات پاياني سخن پرايس، در واقع بيان حقيقت و باطن هنر اسلامي (الله اكبر) است. جهادي كه در آغاز كلمات آمده است، مقام نفي كنندگي تفكر اسلامي را نسبت به صورت نوعي شرك آميز هنر ملل و نحل بيگانه بيان مي كند، و معطوف به روح الله اكبر علم الهي است. ظاهر جلوه گاه باطن است. هنرهاي اسلامي نمي تواند مجلاي باطن الله اكبر نباشد.

اين دو ساحت ظاهري و باطني، در همه ي صور هنري عالم اسلامي كم و بيش متجلي شده، و تا آنجايي غالب گشته كه چون روحي كلي در هنر اسلامي به نمايش در مي آيد. و به تعبير حافظ از يك حقيقت مطلق نقش هاي گوناگون در آيينه اوهام افتاده است، و از جلوه ي چنين حقيقتي است كه با وجود صور مختلف هنري در هنر اسلامي و تاليفاتي كه از هنرهاي ملل و نحل قديم در حكم ماده براي صورت بهره گرفته شده، هنرهاي اسلامي به وضوح قابل تشخيص است.

خاورشناس فرانسوي ژرژمارسه كه از هنرشناسان و پژوهشگران هنر اسلامي است، در مقدمه ي كتابي كه درباره ي اين مبحث نوشته است، خواننده را به آزمايشي آموزنده دعوت مي كند. وي مي گويد: فرض كنيم شما در هنگام فراغت مجموعه هاي مختلف از عكس هاي هنرهاي بسيار گوناگون را كه در اختيار داريد، بدون نظم و ترتيب خاص تماشا كنيد. در ميان اين عكس ها تنديس ها و نقاشي هاي مقابر مصري و تجيرهاي منقوش ژاپني و نيم برجسته هاي هندي ديده مي شود. ضمن اين بررسي و تماشا به تناوب به آثاري چون تصوير يك قطعه گچ بري متعلق به مسجد قرطبه و سپس صفحه اي از يك قرآن تزيين شده مصري و آنگاه به يك ظرف مسين قلم زن كار ايران برخورد مي كنيد. در اين هنگام هر چند ناآشنا به عالم هنر باشيد، با اين همه بلافاصله ميان اين سه اثر اخير وجوه مشتركي مي يابيد كه آنها را به يكديگر پيوسته مي سازد و همين عبارت است: از روح هنر اسلامي .

مطالب فوق مويد اين حقيقت است كه تعاليم و عقايد اسلامي بر كل شئون و صور هنري رايج در تمدن اسلامي تاثير گذاشته است، و صورتي وحداني به اين هنر داده و حتي هنرهاي باطل نيز نمي توانسته اند خود را از اين حقيقت متجلي بر كنار دارند. بنابراين همه ي آثار هنري در تمدن اسلامي به نحوي مهر اسلام خورده اند چنان كه اشتراك در دين باعث شده تا اختلافات و تعلقات نژادي و سنن باستاني اقوام مختلف در ذيل علايق و تعلقات ديني و معنوي قرار گيرد، و همه صبغه ي ديني را بپذيرند وجود زبان ديني مشترك نيز به اين امر قوت مي داده است.

غلبه ي وحدت ديني در هنر اسلامي تا آنجا پيش آمده كه تباين هنر ديني و هنر غيرديني را برداشته و تبايني كه بين هنر مقدس و غيرمقدس در مسيحيت به وضوح مشاهده مي شود، در اينجا از بين رفته است. گرچه مساجد به جهاتي شكل و صورت معماري خاصي پيدا كرده اند، ولي بسياري از اصول معماري و نيز تزيينات آنها درست مطابق قواعد و اصولي بوده كه در مورد ابنيه غيرديني هم رعايت شده، چنان كه در نقش و نقاشي و لحن و نغمه و موسيقي و كلا آثار هنرهاي تجسمي و غيرتجسمي، متجلي است. از اين رو روحانيت هنر اسلامي نه در تزيين قرآن، معماري مساجد، و شعر عرفاني بلكه در تمام شئون حيات هنري مسلمين، تسري پيدا كرده و هر يك بنا بر قرب و بعد به حق صورت روحاني تر يا مادي تر يافته اند.

هنر تجريدي و روحاني

از مميزات هنرهاي تجسمي جهان اسلامي، كاهش تعينات و تشخصاتي است كه هنر مسيحي براساس آن تكوين يافته است. اساس هنر مسيحي، تذكر خداوند بر روي زمين است و به عبارتي تجسم لاهوت در ناسوت، از اينجا تمام هم هنر مسيحي در تاكيد بر صورت مسيح و مريم و مقدسين كه مظهر اين تجسم اند، تماميت مي يابد.

ارنست كونك هنرشناس غربي درباره ي اين مميزه چنين مي گويد:

تقوايي هراس آلود مانع گرديد كه علاقه به واقعيات و گرايش به سوي كثرات بتواند موانع را از پيش پا بر دارد، و اين موضوع باعث به كار بردن طرح هايي تزييني گرديد كه خود ملهم از واقعيت بود. مخالفت با گروندگان به سوي طبيعت آن چنان در طبع فرد فرد مسلمانان رسوخ كرده بود كه حتي بدون تذكرات موكد پيامبر (ص) هم مي توانست پابرجا بماند. به اين علت فعاليت استادان هنر اسلامي فقط محدود به كارهاي معماري و صنايع مستظرفه مي شود و به علت فقدان نقاشي و مجسمه سازي آن طور كه در مراحل اوليه هنر اروپايي قرار گرفته بود، مورد توجه نشد، يعني صنايع مستظرفه پيشاپيش از نقشي كه در راه خدمت به عهده داشت، بيرون كشيده شده، و از نظر ظرافت تكنيكي و فرم در جهت درخشاني پيش مي رفت.

به اصطلاح صحيح تر تقوايي هراس آلود و مهيب و خوفناك همان خوف اجلال است كه مبناي تقوي و ورع الهي است و در برابر عظمت و جلال الهي كه اسقاط اضافات از آدمي مي كند، هرگونه تشبيه و خيال و ابداع تصوير براي خداوند و كروبيان و اوليا و انبيا را از آدمي دور مي سازد.

دوري از طبيعت محسوس و رفتن به جهاني وراي آن با صور تمثيلي از اشكال هندسي نباتي و اسليمي و ختايي و گره ها به وضوح به چشم مي آيد. وجود مرغان و حيوانات اساطيري بر اين حالت ماوراء طبيعي در نقوش افزوده است. وجود چنين تزييناتي با ديگر عناصر از نور و حجم و صورت، فضايي روحاني به هنر اسلامي مي بخشد. اين مميزه و مبناي تجسمي فوق مادي، در حقيقت گاهي از صور خيالي قصص اسلامي به نقوش تسري پيدا مي كند. اين صور كه وصف عالم و آ دم و مبدا عالم و آدم مي كنند، در قلمرو هنر اسلامي در آغاز در شعر و حكايات جلوه گر شده است وحتي مشركان، قرآن را در زمره ي اشعار و پيامبر را شاعري از شاعران مي انگاشتند.

جهان تجسمي در عالم اسلامي، تصويري از بسط يك نقطه است. حركت حجم از سه خط تكوين پيدا كرده است كه هر سه از يك نقطه ي مشخص مركز آغاز شده و اين اساس تعين گريزي و تجريد است. اين مفهوم را مي توان در شعر حكيم نظامي استنباط كرد.

نور و سير به باطن

روح هنر اسلامي سير از ظاهر به باطن اشيا و امور در آثار هنري است. يعني هنرمندان اسلامي در نقش و نگاري كه در صورت هاي خيالي خويش از عالم كثرت مي بينند، در نظر او هر كدام جلوه ي حسن و جمال و جلال الهي را مي نمايند. بدين معني هنرمند همه ي موجودات را چون مظهري از اسما الله مي بيند و بر اين اساس اثر هنري او به مثابه ي محاكات و ابداع تجليات و صورت ها و عكس هاي متجلي اسماالله است.

جهان در تفكر اسلامي جلوه و مشكات انوار الهي است و حاصل فيض مقدس نقاش ازلي، و هر ذره اي و هر موجودي از موجودات جهان و هر نقش و نگاري مظهر اسمي از اسما الهيه است. و در ميان موجودات، انسان مظهر جميع اسما و صفات و گزيده عالم است.

هنرمند در پرتو چنين تفكري، در مقام انساني است كه به صورت و ديدار و حقيقت اشيا در وراي عوارض و ظواهر مي پردازد. او صنعتگري است كه هم عابد است و هم زاير؛ او چون هنرمند طاغوتي با خيالاتي كه مظهر قهر و سخط الهي است، سر و كار ندارد. وجودي كه با اثر اين هنرمند ابداع مي شود، نه آن وجود طاغوتي هنر اساطيري و خدايان ميتولوژي است و نه حتي خداي قهر و سخط يهوديان يعني يهوه بلكه وجود مطلق و متعالي حق عز شانه و اسماالله الحسني است كه با اين هنر به ظهور مي رسد. از اينجا صورت خيالي هنر اسلامي متكفل محاكات و ابداع نور جمال ازلي حق تعالي است؛ نوري كه جهان در آن آشكار مي شود و حسن و جمال او را چون آيينه جلوه مي دهد. در حقيقت بود اين جهاني، رجوع به اين حسن و جمال علوي دارد و عالم فاني در حد ذات خويش، نمودي و خيالي بيش نيست:

در نظر هنرمند مسلمان به قول غزالي : عالم علوي حسن و جمال است و اصل حسن و جمال تناسب و هر چه تناسب است، نمودگاري است از جمال آن عالم، چه هر جمال و حسن و تناسب كه در اين عالم محسوس است همه ثمرات جمال و حسن آن عالم است. پس آواز خوش موزون و صورت زيباي متناسب هم شباهتي دارد از عجايب آن عالم.

پس او مجاز را واسطه حقيقت مي بيند و فاني را مظهر باقي، به عبارتي، او هرگز به جهان فاني التفات ندارد، بلكه رخ اوست كه اين جهان را برايش خوش مي آرايد:

او با رخ حق و جلوه رخ حق در مجالي و مظاهر اعيان ثابته كه عكس تابش حق اند و ديدار وجه الهي سر و كار پيدا مي كند. در اين مرتبه، صورت خيالي براي هنرمند مشاهده و مكاشفه شاهد غيبي و واسطه ي تقرب و حضور به اسم اعظم الهي و انس به حق تعالي است. بدين اعتبار او لسان الغيب و ترجمان الاسرار الهي مي گردد و قطع تعلق از ماسوي الله پيدا مي كند و به مقام و منزل حقيقي يعني توحيدي، كه مقام و منزل محمود انساني است سير مي كند. هنرمند با سير و سلوك معنوي خويش بايد از جهان ظاهري كه خيال اندر خيال و نمود بي بود و ظلال و سايه عكس است، بگذرد و به ذي عكس و ذي ظل برود و قرب بي واسطه به خدا پيدا كند.

به هر تقدير جلوه گا ه حقيقت در هنر، همچون تفكر اسلامي، عالم غيب و حق است. به عبارت ديگر، حقيقت از عالم غيب براي هنرمند متجلي است و به همين جهت، هنر اسلامي را عاري از خاصيت مادي طبيعت مي كند. او در نقوش قالي، كاشي، تذهيب، و حتي نقاشي، كه به نحوي به جهت جاذبه خاص خود مانع حضور و قرب است، نمايش عالم ملكوت و مثال را كه عاري از خصوصيات زمان و مكان و فضاي طبيعي است مي بيند.

در اين نمايش كوششي براي تجسم بعد سوم و پرسپكتيو ديد انساني نيست. تكرار مضامين و صورت ها، همان كوشش دائمي براي رفتن به اصل و مبدا است. هنرمند در اين مضامين از الگويي ازلي نه از صور محسوس بهره مي جويد، به نحوي كه گويا صور خيالي او به صور مثالي عالم ملكوت مي پيوندد.

هنرمند ديني در نهايت سير باطني خويش به آنجا مي رسد كه چشم و گوش قلب او باز مي شود و به نهايت بيداري و اخلاص مي رسد، از ظاهر كنده مي شود و فراتر از نگاه عامه مي رود. پراكندگي دل ها و پرگويي جاي خويش را به جمعيت خاطر و دل آگاهي مي دهد. لولا تمزع قلوبكم و تزيدكم في الحديث. سمعتم ما اسمع: اگر پراكندگي دل ها و پرگويي شما نبود، بي گمان آنچه را من مي شنوم شما نيز مي شنيديد در اين حال كندگي قلب مومن عرش رحمان مي شود: قلب المومن عرش الرحمن.

توحيد در طرح هاي هندسي

نكته اساسي در هنر اسلامي كه بايد بدان توجه كرد عبارت است از توحيد اولين آثار اين تلقي، تفكر تنزيهي و توجه عميق به مراتب تجليات است كه آن را از ديگر هنرهاي ديني متمايز مي سازد. زيرا هنرمند مسلمان از كثرت مي گذرد تا به وحدت نايل آيد. همين ويژگي تفكر اسلامي مانع از ايجاد هنرهاي تجسمي مقدس شده است. زيرا جايي براي تصوير مقدس و الوهيت نيست. انتخاب نقوش هندسي و اسليمي و ختايي و كمترين استفاده از نقوش انساني و وحدت اين نقوش در يك نقطه، تاكيدي بر اين اساس است.

طرح هاي هندسي كه به نحو بارزي وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را نمايش مي دهد، همراه با نقوش اسليمي كه نقش ظاهري گياهي دارند، آن قدر از طبيعت دور مي شوند، كه ثبات را در تغيير نشان مي دهند و فضاي معنوي خاصي را ابداع مي نمايند كه رجوع به عالم توحيد دارد. اين نقوش و طرح ها كه فاقد تعينات نازل ذي جان هستند، و اسليمي (اسلامي) خوانده مي شوند آدمي را به واسطه ي صور تنزيهي به فقر ذاتي خويش آشنا مي كنند.

تفكر توحيدي چون ديگر تفكرهاي ديني و اساطيري در معماري مساجد، تجلي تام و تمام پيدا مي كند. معماري مساجد و تزيينات آن در گنبد، مناره ها، موزاييك ها، كتيبه ها، نقوش و مقرنس كاري، فضايي را ابداع مي كند كه آدمي را به فضايي ملكوتي پيوند مي دهد و تا آنجا كه ممكن است اسقاط اضافات و افناي تعينات و تعلقات در وجود او حاصل كند.

ابن خلدون اغلب هنرها و صنايع را از قبيل درودگري، ظريف كاري، منبت كاري روي چوب، گچ بري آرايش دادن روي ديوارها با تكه هاي مرمر، آجر يا سفال يا صدف، نقاشي تزييني و حتي قاليبافي كه از هنرهاي ويژه عالم اسلام است - منسوب به معماري مي داند. از اينجا حتي هنر خوشنويسي را نيز مي توان از اين گروه دانست و تنها مينياتور از اين محدوده خارج مي شود.

معماران و نقاشان و خطاطان در تمدن اسلامي، پيشه وراني مومن هستند كه اين فضا را ابداع مي كنند. آنها درصدد تصوير و محاكات جهان خارج نيستند. از اينجا به طرح صورت رياضي و اقليدسي هنر يوناني - رومي نمي پردازند. بهره گيري از طاق هاي ضربي و گنبدها، چون نشانه اي از آسمان و انحناها و فضاهاي چند سطحي و اين گونه تشبيهات و اشارات در هنر اسلامي، عالمي پر از راز و رمز را ايجاد مي كند كه با صور خيالي يوناني متباين است.

في الواقع مسلمانان كه به جهت محدوديت در تصوير نقوش انساني و حيواني نمي توانند تلقي توحيدي و نگاهي را كه براساس آن، جهان، همه تجلي گاه و آيينه گردان حق تعالي است، در قالب توده هاي مادي و سنگ و فلز بريزند كه حالتي كاملا تشبيهي دارد با تحديد فضا و ايجاد احجام با تزييناتي شامل نقش و نگار و رنگ آميزهاي تند و با ترسيمات اسليمي، اين جنبه را جبران و به نحوي نقش و نگارهاي عرشي را در صورت تنزيهي ابداع مي كند. به قول ا.هـ.كريستي در كتاب ميراث اسلام:

اشيايي كه مسلمين چه براي مقاصد ديني و چه به جهت امور عادي مي سازند بي اندازه با نقش و نگار است كه انسان گاهي گمان مي كند اين اجسام وراي ساختمان، داراي روح اسرارآميزي هستند.

با توجه به مقدمات فوق، معماري نيز كه در هنر اسلامي شريف ترين مقام را داراست، همين روح اسرارآميز را نمايش مي دهد. معماران در دوره اسلامي سعي مي كنند تا همه اجزاي بنا را به صورت مظاهري از آيات حق تعالي ابداع كنند، خصوصا در ايران، كه اين امر در دوره ي اسلامي به حد اعلاي خويش مي رسد. از اينجا در نقشه ساختماني و نحوه ي آجرچيني و نقوشي كه به صورت كاشيكاري و گچبري و آيينه كاري و غيره كار شده است، توحيد و مراتب تقرب به حق را به نمايش مي گذارند و بنا را چون مجموعه اي متحد و ظرفي مطابق با تفكر تنزيهي ديني جلوه گر مي سازند.

از اين روست كه مي بينيم بهترين و جاودانه ترين آثار يا در مساجد و يا بر گرد مزار امام معصوم يا ولي اي از اولياي خدا متجلي مي گردد كه سر تا سر مزين به آيات الهي، اعم از نقش و خط است. نمونه هايي از آن مظاهر و تجليات را كه الهامات غيبي بر دل مومنان خداست ياد مي كنيم، تا ببينيم چگونه بخشي از تاريخ تمدن بشري ماده مي گردد، تا صورت ديني به خود بگيرد.

معماري اسلامي چون ديگر معماري هاي ديني به تضاد ميان فضاي داخل و خارج و حفظ مراتب توجه مي كند. هنگامي كه انسان وارد ساختمان مي شود، ميان درون و بيرون تفاوتي آشكار مشاهده مي كند. اين حالت در مساجد به كمال خويش مي رسد، به اين معني كه آدمي با گشت ميان داخل و خارج، سير ميان وحدت و كثرت، و خلوت و جلوت مي كند. هر فضاي داخلي خلوتگاه و محل توجه به باطن، و هر فضاي خارجي جلوتگاه و مكان توجه به ظاهر، مي شود. بنابراين، نمايش معماري در عالم اسلام، نمي تواند همه ي امور را در طرف ظاهر به تماميت رسانده و از سير و سلوك در باطن تخلف كند. به همين اعتبار هنر و هنرمندي به معني عام، در تمدن اسلامي عبادت و بندگي و سير و سلوك از ظاهر به باطن است.

اساسا اسلام جمع ميان ظاهر و باطن است و تمام و كمال بودن ديانت اسلام به همين معناست، چنان كه شهرستاني در كتاب ملل و نحل در اين باب مي گويد:

آدم اختصاص يافت به اسما و نوح به معاني اين اسما و ابراهيم به جمع بين آن دو، پس خاص شد موسي به تنزيل (كشف ظاهر و صور) و عيسي به تاويل (رجوع به باطن و معني) و مصطفي - صلوات الله عليه و عليهم اجمعين - به جمع بين آن دو كه تنزيل و تاويل.

چنين وضعي در اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامي سبب مي شود كه هنر اسلامي بر خلاف هنر مسيحي صرفا بر باطن و عقبي تاكيد نكند و يا چون هنر يهودي تنها به دنيا نپردازد، بلكه جمع ميان دنيا و عقبي كند و در نهايت هر دو جهان را عكس و روي حق تلقي كند:

و ضمن آنكه اصالت به عقبي در برابر دنيا دهد هر دو را فداي عشق حق بداند:

آداب معنوي و سمبليسم در هنرهاي تجسمي اسلامي

وقتي صنعتگران و هنرمندان اسلامي به كار مشغول مي شوند با روشي خاص سر و كار پيدا مي كنند و به كار، روحانيتي ديني مي دهند. نمونه اي از روحانيت كار را در احوال صنعت گران در رساله چيت سازان مي يابيم. وقتي كه كار به صورت اسرارآميز و سمبليك چونان سير و سلوك در مقامات و منازل معنوي تلقي مي گردد و از مرحله گرفتن قالب و

پختن رنگ تا شستن كار، همچنان كه از حضرت لوط پيامبر ياد گرفته اند تا در دنيا نامدار و در قيامت رستگار باشند، معنويت و روحانيت كار به وضوح نمايان است، يا آنجا كه قالب را مظهر 4 ركن شريعت، طريقت، حقيقت و معرفت، و رنگ سياه را مظهر ذات حق مي گيرند، 7 همه حكايت از احوالات روحاني هنرمند مي كند. تمثيل و رازگونگي كار هنري به وضوح در اين مقام مشاهده مي شود.

اساسا هنرهاي ديني در يك امر مشترك هستند و آن جنبه ي سمبليك آنهاست، زيرا در همه ي آنها جهان سايه اي از حقيقتي متعالي از آن است. از اينجا در هنرها هرگز قيد به طبيعت كه در مرتبه ي سايه است وجود ندارد. به همين جهت، هر سمبل، حقيقتي ماوراي اين جهان پيدا مي كند. سمبل، اينجا در مقام ديداري است كه از مرتبه ي خويش نزول كرده تا بيان معاني متعالي كند. اين معاني جز با اين سمبل ها و تشبيهات به بيان نمي آيند، چنانكه قرآن و ديگر كتب ديني براي بيان حقايق معنوي به زبان و رمز و اشاره سخن مي گويند:

از مميزات هر هنري اين است كه هنرهاي گذشته را ماده خويش مي كند. به اين اعتبار، هنر اسلامي نيز صورت وحداني جديدي است براي ماده اي كه خود از هنر بيزانسي، ايراني، هندسي و مغولي گرفته شده است. اين صورت نوعي وحداني، به تلقي خاص اسلام از عالم و آدم و مبدا عالم و آدم به حضور و شهود مشتركي كه حامل تجليات روح اسلامي است و همه هنرمندان مسلمان به معني و صورت آن را دريافته اند، رجوع دارد. در اين ميان در هنر اسلامي، بيشتر آن بخش از هنرهاي گذشته ماده قرار گرفته كه جنبه تجريدي و سمبليك داشته است، نظر اسليمي ها و نقوشي از اين قبيل در تذهيب كه ماده ي آنها از حجاري هاي دوران ساساني است و در تمدن اسلامي صورت ديني اسلامي خوانده است.

جدايي سياست خلفا و سلاطين عصر اسلامي از ديانت حقيقي اسلام، و كفر بالقوه و بالفعل در جامعه اسلامي، منشا پيدايي هنري شد كه گرچه متاثر از روح اسلامي است، اما در حقيقت محاكات ظهورات نفس اماره هنرمندان است. اينجا مي تواند شاهد دوگانگي هنر ديني و هنر غيرديني در عصر اسلامي بود. هنر ديني را در نهايت كمال، در شعر شاعران عارف و حكيمان انسي و كشف مخيل و تجربه معنوي شان مشاهده مي كنيم.

در واقع هنر و عرفان در وجود اهل معرفت در شعر و هنر انسي جمع مي شود و هنرمند عارف مي شود و عارف هنرمند. در مراتب نازل هر ديني، هنرمندان از انفاس قدسي اهل معرفت بهره مند و هنرشان ملهم از حضور عارفانه مي شود. در صنايع نيز اين اهل معرفت هستند كه با تاليف فتون نامه ها و رساله هايي چون چيت سازان و آهنگران، صورتي ديني به آن مي دهند و به هر كاري از منظر سير و سلوك معنوي نگاه مي كنند و در صنع بشري، نحوي صنع الهي، كه از حسن و كمال بهره مند است، مي بينند و آن را عين ذكرالله مي دانند.

اما در مقابل اين وضع، وضعي است كه حاكي از محاكات وساوس و هواجس و ظواهر نفساني و شيطاني هنرمند است. خمريات و زهديات و بزميات شاعرانه كه شرح فسق و فجور و الحاد نسبت به اسما الحسني و لااباليگري هنرمندان است، بالكل و بالتمام در مقابل هنر عرفاني اسلامي قرار دارد. در مراتب ديگر نيز اهل صنايع و هنرهاي تجسمي ملهم از اين احوالات و خطورات شيطاني هستند. بين اين دو وضع بعضي هنرمندان حالتي بينابين دارند و گاه از حق مي گويند و گاه از باطل، كه در حقيقت اين نيز نشانه دو قطب متضاد هنر در عصر اسلامي در وجود هنرمندان است.

دو قطب هنر اسلامي

قدر مسلم اين است كه هنر اسلامي جلوه ي حسن و جمال الهي است و حقيقتي كه در اين هنر متحقق شده رجوع به ظهور و تجلي حق تعالي به اسم جمال دارد. از اين هنر اصيل اسلامي با ابليس و جهان ظلماني اساطيري و حتي مكاشفاتي كه مستلزم بيان صور قبيحه است، تا آنجا كه به حقيقت اسلام قرب و حضور پيدا مي كند، سرو كار ندارد.

حسن و زيبايي در مقابل آن قبح و زشتي، بنابر ادوار تاريخي، ملاكي غير از ملاك ديگر هنرها دارد. به اين اعتبار، با زيبايي در هنر جديد، كه غالبا با زيبايي هنر يوناني زيبايي اين جهاني است، متفاوت است. و باز اين معني با ملاك زيبايي هنرهاي اساطيري كه مظهر اسما طاغوتي است، تفاوت مي كند - در حالي كه ملاك در هنرهاي اساطيري عالم ظاهر و زيبايي مجازي نيست بلكه ملاك، عالم باطن و زيبايي علوي است.

هنر تشبيهي و هنر تنزيهي

با توجه به مراتب فوق، بي وجه نيست كه وقتي بعضي مورخان غربي به هنر اسلامي مي پردازند كمتر ملاك هاي زيبايي شناسي تاريخ جديد را در آن اعمال مي كنند، علي الخصوص كه جمال و زيبايي هنر اسلامي با نفي شمايل هاي مقدس و نفي تجسم الهي در وجود آدمي و منع تقليد از فعل صانع يا نقاشي و پيكر تراشي، حالتي خاص پيدا كرده است كه فاقد فضاي طبيعي سه بعدي، يعني پرسپكتيو حسي، و همچنين فاقد سايه روشن و چهره ةاي طبيعي است، هيچ گاه مظهر تام و تمام هنرهاي اسلامي و جدا از هنرهاي تجسمي مقدس نبوده و بالنتيجه هنرهاي اسلامي به سمبليسم و زيبايي سمبليك گرايش پيدا كرده است. و آنچه موجب اين امر شده همان تفكر تنزيهي - تشبيهي اسلامي را به دنبال داشته است با اين مميزه تنزيهي است كه هنر اسلامي از تفردي كه در هنر مسيحي - در وجود حضرت مسيح - و هنر جديد وجود دارد، دور مي شود.

بيشتر سمبليسم هنر اسلامي متاثر از قرآن، در متون عرفاني و اشراقي اعم از شعر و نثر جمع شده و به اين جهت متنوعي در حكم فرهنگ اصطلاحات عرفاني و هيات تاليفي رموز نوشته شده است، حال آنكه در هنرهاي تجسمي اين رموز بسيار كاهش پيدا مي كند.

به هر تقدير، با اين تنزيه در تفكر اسلامي و عدم تفرد و تمركز معنوي در وجود واحد، هنر اسلامي با اسقاط اضافات، و تعلقات، صورتي ديگر پيدا مي كند ضمن آنكه به مراتب توجه دارد اين تفكر و تلقي در معماري نيز بسط مي يابد. سخن بوركهارت در اين باب قابل تامل است. او مي نويسد:

در حالي كه شبستان دراز و مستطيل شكل كليساهاي بزرگ اساسا راهي است كه انسان را از عالم خارج به سكوي مخصوص عبادت در كليسا هدايت مي كند، و گنبدهاي مسيحي يا به آسمان صعود مي كنند يا به سكوي عبادت در كليسا نزول مي نمايند و كل معماري يك كليسا، براي مومن حاكي از اين معني است كه حضور رباني از اجرا مراسم عشا رباني، در سكوي عبادت فيضان مي يابد، درست مانند نوري كه در ميان تاريكي مي تابد. در نقطه ي مقابل سراسر زمين براي مسلمانان جايگاه نم از مي شود و بعد هيچ بخشي از مسجد (محراب) نيز بر خلاف كليسا، كه در سكوي عبادت تمركز پيدا مي كند، فضيلتي بر ساير بخشها ندارد. خانه مسلمان نيز مي تواند مسجد مومن باشد. به اين معني، مومن حقيقي يا عارف مي تواند حضور حق تعالي را در همه جاي زمين احساس كند و اين طور نيست كه ظلمت همه جا را گرفته و فقط يك نقطه باشد كه حضور حق در آن احساس شود.

اينجاست كه يك مسلمان عارف، همچون مغربي ناظر بر معني روايت علي (ع) ما رايت شيئا و رايت الله قبله و بعده دفعه مي گويد:

روحانيت در هنر اسلامي

بنابر مباني وحياني تمدن اسلامي، همچون بسياري از تمدن هاي ديني، مراتب قرب و بعد در هنر، بر خلاف هنر مسيحي، به دو ساحت عميقا متمايز مقدس و غيرمقدس قسمت نمي شود. از اينجا نفي هنر مقدس به معناي مسيحي لفظ، در تمدن اسلامي يكي از معاني اسلام مقدس است - وحدت ديني و روحاني را وسيع تر كرده تا آنجا كه هر فردي مي تواند روحاني شود، و هر صنعتي و پيشه اي، چه در مسجد به كار رود و چه در خانه، مي تواند حامل روحانيت باشد، و تنها هنر كفر است كه هيچ بهره اي از روحانيت ندارد. اساسا در تمدن اسلامي، تنها مراتب قرب و بعد و روحانيت و شيطانيت در هنر وجود دارد، نه هنر مقدس و نامقدس محض.

نكته ي اساسي در مفهوم هنر مقدس در شرق و عالم اساطيري و تشبيهي تجسد الوهيت در وجود ناسوتي و سريان لاهوت در ناسوت و پيكره و شمايل انساني و جاندار است. ايكون و صورت خيالي هنر به قداست اصل الهي بر مي گردد. هنر مقدس در عالم اسلامي اگر بتوان چنين تعبير كرد، خطاطي قرآن و تذهيب و كلا هنرهاي قرآني در اين زمره است. هنر ديني پس از هنر مقدس قرآني است مانند معماري مساجد و مشاهد مقدسه كه مطهر به تطهير وجودات مقدسه و تجلي الهي است و نيز شعر و موسيقي عرفاني مانند مداحي و قوالي. و بالاخره سومين هنر عالم اسلامي هنر عرفي مباح مانند نقاشي و اشعار حماسي و بزمي و طبيعت گرايانه و قطب مقابل آن هنر عرفي اباحي مذموم است كه همان هنر عيش و عشرت و غفلت باشد.

در عالم اسلامي هنر و هنرمندي از قرب نوافل تا قرب فرايض سير مي كند. بدين معني هنرمند مسلمان وقتي به كار مي پردازد، بنابر مراتب قرب، در مرتبه ي قرب نوافل است و گاه از اين مرتبه به قرب فرايض مي رود. در اين مقام است كه از هنر به معني خاص مي گذرد و به مقام محمود ولايت مي رسد. اگر بعد و كفر سراغ او بيايد، به يك معني قرب و حضورش با اسم كفر است. چون صنعت و هنر ج ديد كه قربش در هر دو صورت به اصل آن، يعني انسان و نفس اماره است اصل فروغ، فرض و نقل هنر جديد، انسان است - زيبايي و جمال متجلي در آن نيز در همين انسانيت كفر، تفسير مي شود. حال آنكه در تمدن هاي ديني، هر اثر زماني از حسن و كمال و جمال برخوردار است كه آينه وجودش بتواند صفت جمال حق را بنمايد. بدين معني اساس هر هنري در قرب و بعد نسبت به جمال و جلال الهي متحقق مي شود، بر اين اساس، هنر در دوره جديد و يونان كمابيش در عصر اساطير، به جلال يعني قهر و سخط حجاب الهي وجود دارد.

تيتوس بوركهارت، اساس هر هنري را حكمت معنوي، صنعت (فن و مهارت) و علم (هندسه) مي داند. به عقيده ي او بناي هنر سنتي ممكن است يا از بالا (حكمت معنوي) فرو ريزد و يا از پايين (صنعت) ويران شود.

همين حكمت معنوي است كه در بي پيرايه ترين هنر اسلامي، يعني خوشنويسي، به نمايش در مي آيد و حقيقت اسلام را متجلي مي كند، در حالي كه هيچ كدام از هنرهاي تجسمي اسلامي مستقيما ظاهر كلمات قرآن را تصوير نمي كنند، فقط خط است كه كلمات خدا را مستقيما به نمايش در مي آورد و همين است كه آن را در كنار معماري، عالي ترين و شريف ترين هنرهاي تجسمي اسلامي كرده است.

آغاز غرب زدگي هنر و در حجاب شدن اسلامي

اما سرانجام هنر اسلامي نيز چون هنر پاياني مسيحي از سادگي نخستين به پيچيدگي گرايش مي يابد و بتدريج، حكمت معنوي خويش را كه باطن آن است، از دست مي دهد و به تقليدي صرف، تبديل مي شود، تقليدي كه در هنر اسلامي، به دليل فقدان الگوي مستقيم از قرآن (چنان كه هنر مسيحي به تصوير وقايع عهدين پرداخته و يا همان طوري كه هنر ودايي و بودايي در معماري و پيكرتراشي و نقاشي هندسي - چيني تجلي پيدا كرده است) به اوج خود مي رسد. با بسط انقلاب رنسانس و جهاني شدن فرهنگ جديد غرب و رسيدن آن در قرن نوزده به امپراتوري عثماني و شمال آفريقا و ايران و هند، هنر اسلامي كه مسخ شده است، به تدريج فرو مي پاشد و جايش را به هنري بي ريشه مي دهد كه فاقد هرگونه تفكر اصيل است.

در حقيقت هنر منسوخ غربي در صورتي منحط به سراغ مسلمانان مي آيد و در صدر تاريخ جديد، هنر غربزده جهان اسلام، ذيل تاريخ هنر غربي واقع مي شود. غفلت از تفكر و رسوخ در مبادي هنر غربي و تكرار ظاهر، با الهام از نسيم شيطاني هواي هنري غرب، وصفي غريب را مستقر مي كنند كه حكايت از بحران مضاعف ريشه دارد و نه در آسمان. او هنوز نيست انگاري عميق غربي را در وجود خويش دل آگاهانه و يا خودآگاهانه احساس نكرده تا اثري از خود ابداع كند كه در مرتبه ي هنر غربي قرار گيرد، و نه در مقام تجربه ي معنوي ديني قديم است كه در هنرش جهاني متعالي ابداع شود.

در اين مرتبه، هنرمند مسلمان غربزده، كه هيچ تجربه اي ذيل تفكر تكنيكي و محاسبه گرانه و هنر انتزاعي و يا طبيعت انگارانه آن ندارد، ميان زمين و آسمان از خيالات و اوهام خويش به محاكات از محاكات هاي اصيل محاكات ناشي از تجربه معنوي جديد مي پردازد و گاه به هنر انضمامي كلاسيك و رمانتيك و گاه به هنر انتزاعي و وهمي مدرن و پست مدرن گرايش پيدا مي كند، و عجيب آن كه در اين تجربيات منسوخ، هنر و همي خويش را كه بر تكرار صرف صورت و نقش و نگار غربي - بدون حضور و درك معني آن مبتني است، روحاني و ديني مي خواند.

البته در عصر بحران متافيزيك جديد و هنر ابليسي آن، عده اي در جست وجوي گذشت از صور و نقوش و زبان هنري جديد هستند. تجربيات هنري عصر انقلاب اسلامي نيز نشانه ي اين جست و جوست، اما تا رسيدن به تحول معنوي، هنرمندان، خواسته و ناخواسته، اسير اين صور و نقوش هستند. هنرمندان آزاد انديش ملحد غربزده ممالك اسلامي نيز حامل همان تجربه منسوخ غربي هستند، و در وهم خويش هنر اصيل غربي را تجربه مي كنند. اينان تمام همشان سير به سوي هنري است كه پايان هنر غربي است، در حالي كه برخي از هنرمندان غربي در جست و جوي را هي براي گذشت از هنر رسمي غرب تلاش مي كنند. اما به هر تقدير در همه حال در پايان دوره اي از تاريخ اسلامي و در عصر برزخ ميان نور محمدي و ظلمت مدرنيته به سخن حافظ:

امام علي عليه السلام فرمود: خداوند كه نعمت هايش بزرگ باد در هر عصر و زمان، بويژه در دوران هاي فترت و انحطاط كه جاي پيامبران خالي است، بندگاني دارد كه از راه الهام در تفكر و عقل با ايشان سخن مي گويد، و چشم و گوش و دل آنان را به نور هشياري روشن مي سازد.