مراحل اجراي تذهيب

مهين دخت سالك مهدوي

تذهيب درلغت به معني زراندود كردن و طلاكاري است و در عرف نسخهآرايي، به نقوشي گفته ميشود منظم كه با طلا كشيده و بارنگ مشكي دورگيري و يا قلمگيري ميشود و در آن رنگ ديگري بكار نرفته باشد.

ممكن است طلايي كه در تذهيب بكارمي رود داراي رنگهاي گوناگون باشد، بطوري كه دركنار طلا از نقره و مس و برنز استفاده شود آنوقت رنگ آن زرد و سبز و سرخ مينمايد، اما اين به آن معني نيست كه در تذهيب از الوان ديگر هم استفاده ميشده است زيرا اگر غير طلا از رنگ ديگري مثلاً لاجوردي يا شنجرف يا رنگهاي ديگر استفاده شود در عرف مذهبان به آن ترصيع گفته ميشود.امروزه اكثر تذهيبهاي رايج مرصع است.

در گذشته تذهيب كاران در حاشية صفحات، سرفصلها، سرلوحها وروي جلد، انواع اسليميها، ختاييها و نقوش هندسي رابه كار ميبردند، سرلوح مدخلي بسوي متن كتاب ميباشد و خصوصيات كتاب رامعرفي ميكند، گاهي دو صفحه سرلوح، روبروي هم و بر اوراق اضافي قرار ميگيرد. اما اشكال تجريدي و نقش و نگارهاي گوناگون با تركيبهاي متنوع صفحه را زينت ميدهد. سرفصلها نيز از همان قاعدة عام يعني وحدت اجزاء و هماهنگي جزء با كل پيروي ميكند.

معمولاً سطور ابيات در قابي محدود ميشود كه با قابهاي منقوش و ترنجها و نيم ترنجها توازن بصري شگفت انگيزي بوجود ميآورد و در برخي حاشيهها، طرحهاي تصويري (حيوانات وگياهان )نيز ترسيم ميگردد.(تشعير)

بطور كلي تذهيبكاران با استفاده از انواع نقشمايهها و نقوش و طرحهاي اسلامي ـ ايراني سهم خود را براي زيباتر و آراسته كردن كتاب ادامي كردند.

مراحل اجراي تذهيب:

مراحل اجراي تذهيب عبارتند از:

1- طراحي و انتقال آن

2- قلمگيري كم رنگ

3- طلا اندازي و رنگ گلها

4- قلمگيري مشكي

5- رنگ زمينه

6- شرفه و جدول كشي

7- پرداز گلها

ابتدا براي اجراي طرح، فضاسازي ميكنيم، اين فضاسازي با توجه به موضوع كار صورت ميگيرد گاهي نياز به يك فضاي مدوّر داريم دراين صورت فضا سازي ما براي شكل شمسه آماده ميشود، گاهي فضاي مستطيل با سرلوح يا تاج نياز داريم و گاهي بيضي با ترنج دربالا و پايين و يا لچك و ترنج داريم. وقتي فضاي مناسب براي كار را ترسيم كرديم نياز به طراحي هندسة نقوش آن است.

بعد از اينكه فضا آماده شد كوچكترين واحد اين هندسة نقش را طراحي ميكنيم. اين واحد كوچك تكراري از دو جزء اسليمي و ختايي تشكيل شده كه به صورت دو گردش حلزوني مستقل از هم، امّا در كنار هم قرار ميگيرند .اسليميها از دوبخش انواع اسليميها وسربندها تشكيل شدهاند كه اسليميها خطوط انتزاعي برگرفته از اشكال حيوانات هستند كه به خاطر شباهتهايي ،به حيوانات نسبت داده ميشوند .مثلاًاسليمي دهن اژدري كه چون دهاني شبيه به دهانباز اژدها داردبه اين نام خوانده ميشود يا اسليمي ماري كه شبيه به اندام به هم پيچيده مار است ويا اسليمي خرطومي كه شبيه خرطوم فيل ميباشد.

اما گردش حلزوني ختايي متشكل است از انواع گلها وبرگها و جوانه ها كه روي ساقه ختايي مينشيند .ختائيها نيز خطوط انتزاعي برگرفته از طبيعت وگياهان هستند كه برش سطحي گلها ميباشندوهمانند اسليميها در طبيعت وجود خارجي ندارند.وقتي يك واگيره از اين اشكال پرشد وطراحي گرديد،در يك چهارم يا يك دوم طرح تكرار ميگردد وسپس به اشكال مختلف روي بوم نقاشي انداخته ميشود و اين كار يا با كاغذ پوستي ومهره ويا به وسيله گردهاندازي منتقل ميگردد.(گرده اندازي در قديم روش انتقال طرح بر روي بوم بوده است به شكلي كه طرح را روي كاغذ پوستي ميانداختند وآنرابافاصله هاي كوتاه سوراخ ميكردند وباكيسة گرد زغال از بين اين سوراخها طرح را روي كاغذ منتقل ميكردند.) امّا امروزه روش مهره سريعتر وتميزتر طرح را منتقل ميكند.

مقوا،كاغذ يا بومي كه طرح روي آن منتقل واجرا ميشود،كاغذ ساخته شده ورنگ شده است ،كاغذ مورد نظر رابه وسيله رنگهاي سنتي يا گياهي رنگ ميكنيم ،آهار نشاسته ميزنيم ومهره ميكشيم تا آماده كار شود.اين كاغذ ساخته شده آماده است كه طلا ورنگ را كاملاً به خود بگيرد وقلمگيري روي آن آسانتراست .

بعداز اينكه طرح كاملاً روي مقوا انداخته شد،بايد بوسيلة قلم مو ورنگ كم رنگي قلمگيري شود وآثار طرح مدادي به وسيله پاك كن از روي آن پاك شودتا كاملاً چربي آن گرفته شود.بعد مرحلة طلاگذاري آن شروع ميشود كه در سطح كاغذ ودربندهاي اسليمي وختايي انجام ميگردد.سپس نوبت رنگهاي روشن براي رنگآميزي گلهاست .آبي روشن ،سبز روشن وغيره.... بعد ساقه هاي ختايي واسليمي را (در صورتي كه طلا گذاري نكرده باشيم )رنگآميزي ميكنيم .تمام اين مراحل قبل از قلمگيري مشكي انجام ميشود.

قلمگيري مشكي ،يكي از مراحل مهم كار تذهيب است كه بايد با قلم موي مخصوص ومركب مشكي انجام شود.

بعد از قلمگيري نيز رنگهاي زمينه را انتخاب كرده وروي كار ميگذاريم تقريباً مراحل اجرايي كار تمام شده است و فقط شرفه، جدولكشي و پرداز گلها باقي ميماند .

شرفهها خطوطي نازك هستند كه فضاي بيروني كار را به فضاي داخل آن متصل ميكنند.

اين خطوط از فضاي رنگي شروع ميشوند وچشم بيننده را به سفيدي انتهاي كاغذ ميبرند وتعادلي بين كار و كادر كاغذ ايجاد ميكنند .معمولاً از رنگ اصلي متن يا رنگ مشكي براي شرفه استفاده ميكنند. پردازگلها نيز به وسيله آبرنگ انجام ميشودوباعث تيرگي متعادل گلها ميگردد.

جدول كشي و گره اندازي را در پايان كار انجام ميدهيم .باتوجه به فضاي داخلي كادر از جدولهاي رنگي (خطوط نازك رنگي )در آن استفاده ميكنيم .

ابزار كار:

در نقاشي وسايل وابزار بسيار مهم است .براي طراحي نياز به چند مدادوكاغذ سفيد داريم وبراي انجام مراحل اجرايي نياز به رنگ ،قلم مو،پالت رنگ وابزار مخصوص از جمله جعبه پرگار ،انواع ترلينگ و وسايل جانبي داريم .

رنگها:

رنگها از نظر شيميايي بردو نوعند.

1- رنگهاي معدني كه خود بر دو قسمند:طبيعي ومصنوعي

2- رنگهاي آلي

رنگهاي معدني در نقاشي مورد استفاده قرار ميگيرد و همانطور كه از نام آن پيداست به صورت رنگ در طبيعت يافت ميشوند ولي به طور مستقيم قابل استفاده نيستند اين رنگها را در كارخانه به وسيله هاونهاي مخصوص خرد كرده وبه صورت گرد نرمي در ميآورندوبه مصرف ميرسانند.

رنگهاي مصنوعي از تركيبات شيميايي رنگ ميباشند واز واكنشهاي شيميايي اجسام معدني به دست ميآيند. مثل اكسيد سرب ،قرمز كاديم ،آبي كبالت و....

اسامي بعضي از اين گردهاي رنگي نيز عبارتنداز:

شنجرف (قرمز آلبالويي )ـ سرنج (اكسيد سرب )ـ اُخرا (قرمزي كه به قهوهاي ميزند)ـ امرا يا تمرا(قهوهاي تيره)ـ زرد ليمويي (زرد كروم)ـ گل ماشي ـ نيل (تيرهترين آبي)ـ لاجوردي ـ آبي سيماني ـ سبز سير (سبز كروم)ـ سفيد يا سينكا كه قديم از سفيدآب استفاده ميكردند و انواع اكليلها (طلايي،نقرهاي و....)

استفاده از اين گردهابه اين شكل است كه اين گردها در هاون ،بسيار سائيده ميشود،سپس به آن انواع چسب مثلاً سريشم يا صمغ عربي اضافه ميگردد و خوب تركيب ميشود. بعد از خشك شدن به آن بايد مهره كشيد تا صاف وصيقلي گردد. بايد رنگ ترك نخورد ويا نريزد. در اين صورت اين رنگ ساخته شده مناسب است ودر غير اين صورت بايد در مقدار سريشم آن دقت شود .

اما امروزه ساختن رنگ نيز انجام نميگيرد چون تجربي است وبه سختي رنگ مورد نظر به دست ميآيد ومعدود هنرمنداني از اين رنگها استفاده ميكنند.

امروزه گواشهايي كه در دسترس هستند مورد استفاده قرار ميگيرند.اما اين گواشها نيز بايد ساخته شوند وتركيب گردند ومعمولاًبه ندرت به صورت خام از آنها استفاده ميشود.

براي ساختن رنگ مورد نظر آن را در پالت ميريزيم وبا رنگهاي خاصي تركيب ميكنيم وبا قلممويي خوب هم ميزنيم واين رنگ آماده استفاده بر روي كار است .

مركب نيز در قلمگيري مشكي وقهوهاي مورد استفاده فراوان دارد.كيفيت مركب بسيار مهم است .بهترين مركب موجود مركب خشك اصفهان وتبريز است كه بسيار شفاف است .

آبرنگ نيز قرصهاي رنگي خشك شده است كه در جعبههاي شش، دوازده،هجده ،بيستوچهارتايي و... وجود دارد.نحوه استفاده به اين شكل است كه قلم مو را خيس كرده وبر روي رنگ مورد نظر ميماليم .فرق آبرنگ وگواش در ضخامت قشر رنگ آن است .اصطلاحاً به رنگهاي گواش رنگهاي جسمي وبه رنگهاي آبرنگ رنگهاي روحي گفته ميشود.

قلم مو:

انواع قلمو براي انجام كار تذهيب همان قلموهاي آبرنگ است كه داراي موهاي بسيار نرم بوده واگر آن را خيس كنيم ويا در دهان بگردانيم نوكش تيز شده وموهايش به هم ميچسبند.

اين قلموها براي رنگ گذاري ،قلمگيري ،طلا اندازي وغيره... استفاده ميشوند، هرچه كيفيت قلمو بهتر باشد تأثير بهتري بر روي كار دارد. بهترين قلموها، قلموهاي دست ساز با موهاي گربه وسمور هستند.

در قديم هنرمندان اكثر ابزار مورد نيازشان را خودشان ميساختند از جمله قلموهاي دست ساز ،ولي امروزه اين امر رايج نيست و معدود هنرمنداني اين وسيله را ميسازند ودر اختيار ساير هنرمندان قرار ميدهند يا از قلموهاي رايج در بازار استفاده ميشود.

ساختن قلموي گربه نيز نياز به تجربه دارد ودر اين مقال نميگنجد كه توضيحي در مورد آن داده شود،زيرا كاملاً يك كار تجربي واجرايي است وبايد عملي آموزش داده شود.

طلا:

امروزه به جاي طلا در كار تذهيب از انواع گواشهاي طلايي (اكليلها)استفاده ميكنند. استفاده از طلا براي تمام هنرمندان مقرون به صرفه نيست ومتأسفانه كمبود طلاي آماده براي كار نيز مشكل ديگري است كه هنرمندان با آن روبرو هستند.

طلاي عيار 24 كه خالصترين طلاست به وسيله كوبيدن طلا در داخل پو ست آهو به دست ميآيد.در گذشته آماده كردن طلا يكي از مراحل كار هنرمندان بود،اما امروزه نه وسايل اين كار موجود است ونه آموزش صحيح وقابل دسترسي وجود دارد و هنرمند براي انجام اين كار متحمل زحمت زيادي خواهد شد.

غير از اين نوع طلا ،نوع ديگري از طلا براي انجام كار تذهيب وجود دارد كه از روشهاي شيميايي به دست ميآيد و اصطلاحاً طلاي تيزآبي گفته ميشود.اما نوع ديگري از طلا ،طلاهاي دفترچهاي است كه در خارج از كشور ساخته شده و مقرون به صرفه نيز هست كه آماده كردن آن نيز براي استفاده مراحل خاصي دارد.

تمام اين ابزار و وسايل كار بسته به نظر اساتيد مجرب وآشنا به اين حرفه براي هنرجويان وهنرپژوهان مورد استفاده قرار ميگيرد.

كاغذ كارنيز انواع مختلف داردواسامي تعدادي از كاغذهايي كه براي گواش وآبرنگ بكارميرودعبارتنداز:

1- كاهي

2- فيلي

3- گلاسه

4- پوستي

5- اشتن باخ

6- الوان

7- گراف

8- گراف روسي

9- فيبر

10- لفاف

11- سربي

12- طلق (تلق )

13- كانسون و...

در مورد استفاده از رنگها بايد نكاتي را مورد نظر قرار داد.

رنگهاي اصلي قرمز،آبي وزرد هستند،رنگهاي مكمل نيز سبز،نارنجي وبنفش ميباشند.

معمولاً مابراي رنگآميزي آثار خود مسايل زيادي را در نظر ميگيريم.رنگهاي مربوط به تذهيب بسيار محدود هستند اما در همين رنگذاري نيز بايد تضاد رنگ رادرنظر بگيريم.موقعي كه از تضاد رنگها صحبت ميكنيم بايداختلاف مشخصة هردو رنگي راكه در كنار يكديگر قرارميگيرنددرنظر بگيريم وتأثير متقابل آنهارا با هم مقايسه كنيم وقتي كه اختلاف وتأثير به نهايت درجة خود ميرسد آن را تضاد ميگويند.معمولاً اين تضاد حسي است .از جمله اين تضادها ،تضاد رنگهاي اصلي ـ تضاد تاريكي وروشني ـ تضاد سردي وگرمي ـ تضاد رنگهاي مكمل ـ تضاد وسعت سطوح و... ميباشد.

همانگونه كه بيان شد،اين تضادها كاملاً حسي است وبايد علاوه بر شناخت بر روي رنگشناسي با آثار قديمي واصيل كاملاً آشنايي داشت تا در رنگبندي آثار اشتباه به حداقل خود برسد.زيرا آثار تذهيب براي ارزشيابي به سه اصل مهم بستگي دارد.

1- طراحي وتركيب بندي

2- قلمگيري واجرا

3- رنگ گذاري

همچنين ازآنجايي كه آثار تذهيب، بخشي از نقاشي نگارگري يا مينياتور است بايد با نهايت ظرافت انجام شودوبا كاشيكاري يا طراحي قالي اشتباه نشود.