اوزان تازه و نادر در ديوان خواجو، دكتر سيروس شميسا

در كتاب «سير غزل در شعر فارسي»(1) درباره ي خواجو نوشته بودم: «برخي از اوزان غزليات او نادر و يا تازه است» اما تاكنون مجالي دست نداده بود كه آن اوزان را مطرح سازم. اين اوزان تازه عمدتاً در بخش صنايع الكمال است.

به هر حال، از تنوع اين اوزان تازه و نادر نيك پيداست كه خواجو عروضي بوده است. ظاهراً يكي از مدعيان عروض، كه گويا از اصحاب عمائم بوده است، به خواجو نكته گرفته بود كه برخي از اوزان شعري او مرسوم و متعارف نيست. خواجو در قطعه اي كه خطاب به او سروده است، به درستي مي گويد كه اوزان و آهنگهاي شعري از حد شمار بيرون است:

(ص164)

و حق با خواجو است. علي العجاله، حدود سيصد و اندي آهنگ در شعر فارسي شمارش شده است كه در ادبيات جهان بي سابقه است و هر آينه هر شاعري مي تواند به تعداد اين آهنگها بيفزايد.

علاوه بر اين، در ديوان خواجو اشارات عروضي ديگري هم هست، از جمله در رباعيات مي گويد:

(ص521)

(ص522)

و اينك اوزان تازه او به ترتيبي كه در صنايع الكمال آمده است:

غزل شماره21، ص186: مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفا

-u /---u /---u /---u

در بحر هزج، مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعي (=فعولن) مرسوم است و خواجو با كاستن يك هجاي بلند ديگر، وزن تازه اي ساخته است. اگر بخواهيم بر اين وزن اسمي بگذاريم، هزج مثمن مجبوب (فعَل) خواهد بود:

تمام مصاريع اين غزل نه بيتي درست است، جز مصراع دوم كه دو هجاي بلند كم دارد و مثلاً بايد به اين شكل باشد: صبوح است اي بت ساقي بده [«ما را» يا «از آن»] شراب؛ احتمالاً اشتباه از خود خواجوست.

غزل شماره22، ص187: مفعول فاعلن مفعول فاعلن (يا مستفعلن فعل دوبار)

-u-/ u-- // -u-/ u-

در اوزان دوري، مفعول فاعلاتن دوبار مرسوم است و خواجو با حذف يك هجاي بلند از آخر، اين وزن تازه را ساخته است:

چون وزن دوري است، شاعر مختار است در آخر لخت اول مصاريع، يعني در وسط مصراعها، يك يا دو صامت اضافه بر وزن بياورد؛ چنان كه در اين شعر دال «عود» از تقطيع ساقط شده است. در ضمن، كلمه ي «ماه» در مصراع اول، در ديوان به صورت «مه» ضبط شده است كه مخلّ وزن است.

قبل از خواجو، شعري به اين وزن گفته نشده است، اما بعد از خواجو، قاآني به اين وزن گفته است:

غزل شماره170، ص256: فعلاتن فعلاتن فعلاتن

--uu/ --uu/ --uu

غزل شماره221، ص280: مفتعلاتن مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن

-uu-/ --uu-// -uu-/ --uu-

اين وزن تازه نيز دوري است و به همين لحاظ در وسط مصاريع، صامتهاي اضافه بر وزن آمده است:

غزل شماره252، ص295: مفتعلاتن فعلاتن مفتعلاتن فع، يا مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن مفتع (=فع لن)

-/ --uu-/ --uu/ --uu-

غزل شماره279، ص309: فعلات فاعلاتن فعلات فع لن

--/ u-uu// --u-/ u-uu

از آخر وزن دوري مرسوم و متعارف فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن، رمل مثمن مشكول، دو هجا كم كرده است و وزن از تقارن خارج شده است. اما در آخر پاره ي اول مكث را، كه از مختصات وزن دوري است، رعايت كرده است:

با توجه به اينكه در قديم تقطيع هجايي مرسوم نبوده است، چنين ابتكاري، يعني كم كردن هجا از پاره ي دوم وزن دوري، كه امروزه خيلي آسان به نظر مي رسد، بسيار حائز اهميت است، زيرا فقط شاعراني كه گوش عروضي دقيقي داشتند از عهده ي اين گونه نوآوريها برمي آمدند. خاقاني از اصل اين وزن، يك هجا كم كرده و گفته است:

(ديوان- ص677)

كه به فعلات فاعلاتن فعلاتُ فاعلن تقطيع مي شود.

غزل شماره286، ص313: فعلاتن مفاعلاتن فعلاتن مفاعلاتن

--u-u/ --uu// --u-u/ --uu

يعني به آخر هر لخت وزن مرسوم و متعارف فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن (غريب يا جديد مثمن مخبون) يك هجاي بلند افزوده است:

شاعر مختار است كه در ركن اول شعر به جاي فعلاتن، فاعلاتن بياورد، چنان كه در اين شعر ديده مي شود (اما برعكس آن صحيح نيست).

غزل شماره330، ص334: مفاعيلتن فعلاتن مفاعيلتن فعلاتن(7)

--uu/ -u--u/ --uu/ -u--u

غزل شماره331، ص334: مفاعيلن فاعلن مفاعيلن فا (=فع)

-/ ---u/ -u-/ ---u

يعني از آخر وزن دوري مفاعيلن فاعلن مفاعيلن فاعلن (كه خود اين وزن هم تازه است) يك هجاي بلند كم كرده است، اما در اينجا هم مكث وزن دوري را رعايت كرده است. اين شيوه ي ايجاد اوزان تازه (يعني افزودن به يا كاستن هجا يا هجاهايي از وزن دوري) بسيار جالب است و مي تواند مورد توجه شاعران معاصر قرار گيرد.

در اين غزل 9بيتي دو مصراع اشكال دارد:

اول

«نگاري مهوشي بتي عياري» كه يك هجا كم دارد و بايد به جاي نگاري، نگاريني باشد.

دوم

«سمن سا هندويش پريشان كاري» كه يك هجا كم دارد و به احتمال قوي خطا از خود شاعر است. اگر واژه اي مثلاً «دو» به بيت بيفزاييم، وزن صحيح خواهد شد: سمن سا دو هندويش پريشان كاري.

اما با توجه به موازنه ي شكارافكن آهو در مصرا، به نظر مي رسد كه شاعر «دو هندويش» نگفته باشد.

مسمط ص356: مستفعلن مستفعلن مس (=فع)

-/ -u--/ -u-

غزل10، ص376: مستفعلتن فعل مستفعلتن فعل (يا مفعول مفاعلن دوبار)

-u/ -uu--// -u/ -uu--

چون وزن دوري است، حروفي را در وسط مصاريع زايد بر وزن آورده است.

غزل شماره213، ص476: فاعلن فعَل فاعلن فعَل (يا فاعلاتتن دوبار يا فاعلات فع دوبار)

-u/ -u-// -u/ -u-

وزن دوري است و در بيت آخر مكث در وسط كلمه ي «خواجو» است.

قاآني در مثن همين وزن گويد:

فروغي بسطامي و هادي حائري هم به مثمن اين وزن شعر دارند. استاد فرزاد مي نويسد: «اين وزن را بايد از ابتكارات عروضي قاآني دانست، زيرا شعري به اين وزن قبل از اين غزل قاآني سراغ ندارم.»(10)

جز اين اوزان تازه، خواجو اوزان نادري هم دارد:

غزل شماره138، ص241: مفتعلن مفتعلن مفتعلن فع

-/ -uu-/ -uu-/ -uu-

يعني از آخر بحر رجز مثمن مطوي (چهار بار مفتعلن) سه هجا كاسته است:

شادروان فرزاد اين وزن را به صورت «تن فعلاتن فعلاتن فعلاتن» تقطيع كرده و براي آن بيتي از مولوي را مثال زده است:

سپس در توضيح آن مي نويسد:

«مولوي يك غزل ديگر به اين وزن دارد كه دو بيت از آن ذيلاً نقل مي شود:

هيچ شعر ديگري به اين وزن در زبان فارسي (چه قبل و چه بعد از مولوي) نديده ام و اين وزن را از ابتكارات عروضي مولوي مي دانم.»(11)

خواجو چند غزل ديگر هم به اين وزن دارد:

(غزل300، ص319)

غزل270، ص304: مفاعلاتن مفاعلاتن (يا مفاعلن فع دوبار)

--u-u/ --u-u

استاد فرزاد براي اين وزن اين بيت رودكي را مثال مي زنند:

و مي نويسد: «اين يگانه شعري است كه در زبان فارسي به اين وزن ديده ام. وزن را بايد از ابتكارات عروضي رودكي دانست.»(12)

غزل287، ص313: مفتعلاتن مفاعلاتن

--u-u/ --uu-

براي اين وزن در «المعجم» بيت زير آمده است:

استاد فرزاد مي نويسد: «فقط يك شعر ديگر [علاوه بر بيت المعجم] به اين وزن در زبان فارسي ديده ام و آن از استاد الهي [قمشه اي] با مطلع ذيل است: ناله چو مرغ سحر زن اي دل.»(13)

غزل295، ص317: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن

--u-/ --u-/ --u-

استاد فرزاد براي اين وزن اين بيت انوري را مثال مي زنند:

و مي نويسد: «اين قديمترين شعر به اين وزن است كه در فارسي به نام شاعري ديده ام، پس شايد از ابتكارات عروضي انوري باشد.»(14)

در «المعجم» هم نمونه اي براي آن ذكر شده است. قاآني و خود مرحوم فرزاد هم به اين وزن شعر دارند. برخي از مصاريع شعر «خانه ام ابري است» نيما هم به همين وزن است:

يكسره روي زمين ابري است با آن

غزل شماره296، ص317: مفتعلاتن مفتعلاتن

--uu-/ --uu-

استاد فرزاد در باب اين وزن، اين بيت مولوي را مثال مي زند:

و مي نويسد: «مولوي يازده غزل به اين وزن دارد. از هيچ شاعر ديگري شعر به اين وزن نديده ام.»(15)

غزل شماره144، ص442: فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن

-u-/ -u-/ -u-/ -u-

در «المعجم» براي آن، بيت زير را مثال زده است:

وزن متدارك قبل از نيما مورد توجه نبود. «افسانه» نيما به همين وزن است، منتهي به جاي فاعلن آخر، فع گفته است: اي فسانه فسانه فسانه!

(16)غزل شماره 139، ص695: فعلاتن مفاعلن فعلاتن

--uu/ -u-u/ --uu

در «المعجم» سه بيت براي اين وزن به عنوان مثال آمده است. استاد فرزاد مي نويسد:

«سنايي غزلي به اين وزن و داراي مطلع ذيل ساخته است:

پس شايد اين وزن از ابتكارات عروضي سنايي باشد.»(17)

خلاصه

خواجو دوازده وزن تازه دارد:

1. مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفا

2. مفعول فاعلن مفعول فاعلن

3. فعلاتن فعلاتن فعلاتن

4. مفتعلاتن مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن

5. مفتعلاتن فعلاتن مفتعلاتن فع

6. فعلات فاعلاتن فعلات فع لن

7. فعلاتن مفاعلاتن فعلاتن مفاعلاتن

8. مفاعيلتن فعلاتن مفاعيلتن فعلاتن

9. مفاعيلن فاعلن مفاعيلن فا

10. مستفعلن مستفعلن مس

11. مستفعلن فعل مستفعلن فعل

12. فاعلن فعل فاعلن فعل

از اين دوازده وزن نوين، نه وزن دوري است و از اين نه وزن، در سه وزن تقارن پاره هاي وزن دوري را رعايت نكرده است.

همچنين خواجو هفت وزن نادر دارد:

1. مفتعلن مفتعلن مفتعلن فع

2. مفاعلاتن مفاعلاتن

3. مفتعلاتن مفاعلاتن

4. فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن

5. مفتعلاتن مفتعلاتن

6. فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن

7. فعلاتن مفاعلن فعلاتن

1. انتشارات فردوس، چاپ سوم، 1370، ص120

2. در اوزان معمولي نيز اغلاط متعددي ديده مي شود.

ديوان مورد مراجعه، مصحح احمد سهيلي خوانساري، چاپ دوم، انتشارات پاژنگ است.

3. از مصدر روييدن

4. استاد مسعود فرزاد در ص17 «مجموعه ي اوزان شعري فارسي» به اشتباه اين بيت را از «المعجم» دانسته است.

5. در اين مصراع، كلام با وزن تمام نشده است، يعني جاي مكث تقريباً درست نيست.

6. در متن «برون» ضبط شده كه مخل وزن است.

7. يا: فعولن فعولن فعولن دوبار

8. در ديوان: چو

9. در ديوان: «فشانم» كه مخل وزن است.

10. مجموعه اوزان شعري فارسي، ضميمه ي خرد كوشش، دفتر چهارم، بهمن ماه 49، ص60

11. همان، ص46

12. همان، ص57

13. همان، ص65

14. همان، ص40

15. همان، ص66

16. از «كتاب الشوقيات»

17. مجموعه اوزان شعري فارسي، ص37

- به نقل از مجله «ادب و زبان»، فصلنامه ي دانشكده ي ادبيات فارسي و زبانهاي خارجي دانشگاه علامه طباطبايي، سال اول، شماره1، بهار1375.

© کپي رايت توسط .:مقاله نت.: بزرگترين بانك مقالات دانشجويي کليه حقوق مادي و معنوي مربوط و متعلق به اين سايت و گردآورندگان و نويسندگان مقالات است.)

برداشت مقالات فقط با ذکر منبع امکان پذير است.