شاعرانگي بيدل دهلوي

پروين سلاجقه

برگرفته از: سايت آتي بان

سخن گفتن از عوامل شاعرانگي در شعر شاعري که :

کاري بس دشوار و فوق طاقت است . چرا که براي تهيه مقاله اي که بتواند حق مطلب را به تمامي ادا کند و کليه عناصر به کار گرفته شده در ساختار شعر او را در برگيرد در برابر عظمت شعر او :

به هر تقدير ، محور سخنم را به طور عمده به سه جنبه از جنبه هاي شعر بيدل اختصاص مي دهم و به طور اجمالي ، درباره منش استعاري زبان ، ذهن و تصوير در شعر بيدل ، نکاتي را ياد آور مي شوم .

به طور کلي امروزه آنچه که مربوط به بررسي متن شاعرانه مي شود ، جدا از فرايند تحول کلي نظريه هاي ادبي و مقوله نقد نيست. چرا که مقوله شعر در قلمرو تعريف ونقد ، همواره مورد توجه نظريه پردازان ادبي بوده و خواهد بود . بحث هاي نظري درباره متن شاعرانه ، اززمان ارسطو آغاز شده و در گذر تاريخ ، چالش هاي فراواني را پشت سرنهاده است که بر آيند کلي آنها ، به ويژه در قرن بيستم ، با تاثير پذيري از دستاوردهاي دانش زبان شناسي و همچنين نظريه هاي شعري در آراء صورت گرايان روس و پس از آن ، ساختار گرايان ، جايگاه ويژه اي را براي آن فراهم کرده است . در حوزه زبانشناسي ، با تکيه بر آراء سوسور و نظريه پردازان نشانه شناسي ، رهيافت هاي ارزشمندي براي درک جايگاه ويژه آن در نظام زبان در نظر گرفته شده است ؛ به گونه اي که متن شاعرانه از ديدگاه يوري لوتمان نشانه شناس برجسته روس ، اين گونه تعريف مي شود : « متن شاعرانه ، نظام نظام ها يا رابطه رابطه هاست ؛ پيچيده ترين شکل قابل تصور سخن است که چندين نظام مختلف را درهم فشرده مي کند.[ زيرا ] شعر دال را باتمام وجود، فعال مي کند و واژه را در چنان شرايطي قرار مي دهد که تحت فشار شديد واژه هاي اطراف حد اعلاي عملکرد را از خود بروز مي دهد و غني ترين استعداد خود را رها مي سازد.» با توجه به نظر لوتمان ، بيدل يکي از معدود شاعراني است که شعر او در بسياري از موارد به نظام نظام ها تبديل شده و به مدد درک لحظه ها و ذهن و زبان شاعرانه ، چندين نظام مختلف را در هم فشرده ساخته و در نتيجه موفق به کشف زباني شده است که يکسره برمنش استعاري ، استوار است. اين زبان از سه سرچشمه اصلي استعاره (کلاسيک، رمانتيک و مدرن) بهره گرفته و حد اعلاي کارکرد واژگان در زبان را به سامان رسانده است. ازهمين رو، بستر سيال اين زبان، جايگاهي مناسب براي تجلي تخيل جادويي شاعرانه او واقع شده و به خلق بياني تصويري و خارج از مرزهاي قرار دادي جهان واقعي منجر شده است.

يکي ازمهم ترين عواملي که در خلق يک فضاي يکه و يگانه در شعر بيدل موثر است ، قطع پيوندهاي جهان شاعرانه او از جهان واقعي است و پناه بردن او به ساحت فردي در لحظه آفرينش هنري .

بدين طريق مي توان شعر بيدل را ، شعر گريز از رئاليسم وانمودي کليشه اي در زندگي روزمره به حساب آورد که خرق عادتي جسورانه راتوصيه مي کند.

گريز از رئاليسم عادتي که يکي از نشانه هاي مدرنيسم در اسلوب نوشتاربيدل است ، او را به سمت فرا واقعيتي هدايت مي کند که جايگاه وهم فرا واقع است و ساخت فضا و تصاوير استعاري در شعر او درنتيجه همين گريز انجام مي پذيرد و به بستري مناسب براي سامان يابي استعاره هاي قدرتمند و هنجارگريز وتصاوير هنري متناقض نما تبديل مي شود؛ تصاويري ازاين دست :

علاوه بر آن ، ذهنيت در شعر بيدل، درنتيجه گريز از کليشه ها به سمت عرفاني بي بديل، کمال يافته و شناختمدار پيش رفته و در نتيجه تصوف مدعي ، به عرفان بي ادعا ، تبديل شده است، که خود بنيان هاي اصلي عرفان آينه بين در شعر بيدل را بنا نهاده است:

و همين عرفان آينه بين بيدل را به شناختي رسانده است که فناي مطلق را در پي دارد:

همچنين ،همين عرفان ناب ، بيدل را به سمت تواضع و قناعتي مي کشاند که نهايت بي ادعايي و اظهار ناچيزي در برابر جمال معشوق را که در مکتب بيدل ، از حاصل جمع جمال و جمال آفرين حاصل مي شود ، بيان مي دارد :

اين شيفتگي ، جز تحير برباد دهنده دين و دنيا براي شاعر ، چيزي در پي ندارد :

وقناعتي اندک خواه را نصيب اومي سازد :

اين ذهنيت يا انديشه غني شده در شعر بيدل ، انديشه اي پديدار شناسانه و فلسفي است و آرامش عادت زده حاکم برزندگي روزمره را به چالش مي کشد و ناچيز مي شمارد؛ پس شاعر با ديد بصيرت بين ، در سرشت کليه عناصِر هستي ، پريشاني و عدم آرامش مشاهده مي کند:

انديشه فلسفي در شعر بيدل ، درتلاشي خستگي ناپذير، در صدد آن است تا حقيقت شگرف زيبايي جهان آفرينش را که درنتيجه کشف و شهود شاعرانه ، نصيب او شده است ، در مسند باور بنشاند ، و کثرت را در آن به وحدت هستي مدارانه متصل کند؛ پس عرصه شعر او به جولانگاه سفر کثرت به وحدت و بالعکس تبديل مي شود. اين مسئله بالاترين هدف شناخت در شعر او را ، که تامل درپيکر وا حد و زيبايي هستي است ، رقم مي زند. چرا که اين عرصه ، جايگاه ديدار معشوق است و تحير از تجلي جمال بي بديل او :

ديداري که شاعر در آرزوي نائل آمدن به آن حتي برگريه اي ابدي دل مي بندد:

يکي ديگر از بارزترين نمودهاي انديشه فلسفي در شعر بيدل ، فراهم آوردن بستري مناسب ، براي کارکرد حيرت انگيز عنصر بازتاب يا انعکاس در شعر است ؛ به گونه اي که در فرايندي جادويي پديد ه هاي حيات در شعر او در چرخه اي عجيب قرار مي گيرند تا پس از پالايش ، به خلوص و شفافيتي دست پيدا کنند تا بتواند به مثابه ابزاري براي انعکاس زيبايي معشوق به کار آيند. اين فرايند در کليت خود از جزيي ترين عناصر هستي تا کلي ترين آنها را در برمي گيرد و جهان شعر بيدل را به آيينه زاري از تلاقي انعکاس هاي متعدد تبديل مي کند. که از اين ميان ، سه عنصر شبنم ، آينه و شاعر بالاترين درجه مقام انعکاس و آينگي را از آن خود ساخته اند. چراکه از کيفيت نوع زيبايي اي که مشاهده مي کنند و قرار است آن را بازتاب دهند ، هر سه در حيرت اند:

و :

دراين ميان دغدغه اصلي ذهنيت در شعر بيدل ، قبولاندن اين زيبايي بي قيد و شرط ، قطعيت يافته ازلي و ابدي و تغيير ناپذير در جهان ، به مخاطب است . پس انديشه در شعر او جانب نسبيت را فرو مي گذارد و به قطعيتي اقتدار طلبانه دست پيدا مي کند. زشتي هاي چهره جهان رانيز زيبا مي بيند ، دريچه هاي عرفان اجتماعي را بر جهان خود مي بندد ، عرفان شخصي و احوالي را بر مي گزيند و چالشي تازه را با رئاليسم وانمودي درزندگي واقعي طرح مي ريزد که پرداختن به آن از حوصله اين بحث خارج است . شايد بتوان گفت نکته ديگري که درنتيجه فرايند چرخه شفافيت در شعر بيدل ، به اهميتي ويژه از ديدگاه مباحث زيبايي شناختي دست پيدا مي کند ، تبديل شدن پديده ها به اُبژه درنتيجه ذهنيت قوي جاندار انگارانه( عملکرد عنصر آنيميسم ) است . در نتيجه اين جاندار انگاري هنري ، هيچ چيزي ، بيرون ازدايره نمي ماند. چرا که در بسياري از موارد ، علاوه برعناصر و پديده ها ، مفاهيم نيز به شخصيت هايي صاحب شعور تبديل مي شوند ؛ و اين است که مفاهيم حيرت و حيراني درموارد متعدد، به موجوداتي هوشمند ، در برابر جلوه بي نظير معشوق ، خود ، به حيرت مي نشيند:

يا :

حال ، نکته اي که دراين بيان قابل تامل است اين است که زبان شعر بيدل، اين گونه آشنايي زدا و هنجار شکن است ، بدون ترديد ، خوانشي آشنايي زدا را نيز مي طلبد؛ خوانشي از نوع گفتمان سه جانبه مولف ، متن و مخاطب. خوانشي که در آن ، مخاطب براي نزديک شدن به جهان شعر مجبور است ابزارهاي سنتي و قرار دادي خوانش شعر را به يکسو نهد و به دنبال ساده کردن نظام پيچيده اين زبان شاعرانه نباشد . زيرا جهان شعر بيدل جهاني اثيري و آميزش يافته از دو عنصر بيخودي (متعلق به تجربه هاي ناب عرفان شخصي) و وهم (متعلق به گريز از رئاليسم وانمودي) است ، و به همين دليل عناصر شعر او ، پيوسته در حال لغزش ، جهش و رهايي اند و دامنه اي بسته ، محدود و قابل ساده شدن ندارند. دلبستگي بيدل به مکان هايي فراواقعي که جايگاه گريز او از واقعيت زندگي روزمره و پناه بردن به عزلت شاعرانه و عارفانه اند ، نکته ديگري است که شايد اشاره به آن در اين مقوله ، در روشن تر شدن گوشه هايي از جهان شعر او ، موثر باشد . اين مکان ها درهمه اشکال خود بر فضايي اختصاصي و فردي دلالت دارند ؛ مکان هايي که يا وهم آلودند يا بي نشان و يا حيرتکده .

اين مکان ها در همجواري با جهان پريوار در شعر بيدل به کيفيتي جادويي و افسانه اي دست پيدا کرده و در همراهي با فضايي لامکان و دشت بي نشان ، مکان فلسفي عدم را در شعر او مطرح کرده اند؛ اما نوعي عدم مکانمند و هستي مدار. آفرينش اين مکان فلسفي و استفاده ابزاري از آن در جهت خلق معاني تازه ، يکي از زيباترين پارادوکس هاي معنايي و فلسفي در ذهنيت شعر بيدل است ؛ چرا که اين عدم مکانمند در ظلمت آباد خود ، مقدمات اميد به شناختي کمال يافته تر و نشانه هايي از حضور افسانه اي معشوق را در خود نهان دارد :

عدم فلسفي در شعر بيدل ، جايگاه تجربه و کشف و شهود عارفانه نيز هست و تنها مکاني است که شاعر در آن ، تجلي صبح ديدار معشوق را انتظار مي کشد:

يا :

به هر حال ، بيدل به مکان هاي بي نشان ، خمار آباد ، جنونکده ، عدم آلوده و گسسته از جهان واقعي (جهان موجود) دل بسته است . چرا که صحراي امکان (يا اين جهان فاني را )، زراعتگاه سراب مي داند؛ آن را به ابتذال متهم مي کند؛ از بيم آفت آن در هراس است ؛ مخاطب را ازدل بستن به آن بر حذر مي دارد و از سرنوشت نا بسامان خويش درمدت اقامت در آن ، سخن مي دارد:

اما يکي از اساسي ترين نکته ها شعر بيدل ، قرار گرفتن لحظه هاي ناب کشف و شهود شاعرانه او در برابر آينه است . آينه يکي از جاندار ترين موتيف هاي نمادين شده در شعر بيدل است حيرت و حيراني او را به تمامي گستر هستي بازتاب مي دهد . درباره چند و چون کيفيت کاربرد متنوع اين نماد در شعر بيدل ، جاي سخن فراوان است . اما زيباترين نقش آينه زماني است که شاعر به آن ، وظيفه اي دو سويه محول مي کند و آن را به مثابه هم ابزاري براي تماشا ي زيبايي و هم چشم تماشاگر زيبايي در برابر عظمت جاودانه هستي مي نشاند و اين نقش متاقض نما ، حيرت انگيزترين پارادوکس تصويري شعر بيدل است که در نتيجه اين فرايند ، نماد شگرف حيرت آينه خلق و زيبا ترين بازي هاي هنري با اين نماد عجيب آغاز مي شود :

و:

اما نکته اي که شايد دراين مقوله ، اشاره به آن خالي از لطف نباشد اين است که هر چند بيدل از جهان فرديت يافته خود راضي به نظر مي رسد ، اما گاهي از رنج آوارگي و پريشاني خود نيز سخن مي گويد که معني ضمني کلام اين سخن را به سمت گلايه يک عارف رنج کشيده درراه دشوار شناخت ، هدايت مي کند:

و در بياني گلايه آميزتر و اندکي دردناک :

و يا:

واما سرانجام همه اين حکايت ها ، باز هم حکايت آينه است که در حسرت ديدار يار حتي از غبار به جا مانده از پيکر شاعرهم دست برنمي دارد ودرکنشي جادويي ، يکي ديگر از زيباترين استعاره هاي قدرتمند متناقض نما در شعر بيدل را درهيات چکيدن آينه از غبار پيکر شاعر در بياني بي نظير و شاعرانه رقم مي زند:

© کپي رايت توسط .:مقاله نت.: بزرگترين بانك مقالات دانشجويي کليه حقوق مادي و معنوي مربوط و متعلق به اين سايت و گردآورندگان و نويسندگان مقالات است.)

برداشت مقالات فقط با ذکر منبع امکان پذير است.