لطفا منتظر باشید ...
﴿ معرفي‌قرآن‌هاي موجود در موزه‌ها و مجموعه ها ﴾
يكي از افتخارات هفته‌نامه گلستان قرآن آن است كه در طول انتشارش موفق شده تعداد زيادي ازقرآن‌هاي موجود در موزه‌ها و كتابخانه‌هاي سطح كشور و همچنين برخي قرآن‌هاي موجوددر موزه‌هاي جهان را كه هر يك نمادي از نفاست و نشانه ذوق و ارادت‌هنرمندان بي نام و نشان قرآني به شمار مي‌آيد، به خوانندگان خود معرفي‌كند و معرفي صدها نسخه ديگر از قرآن مجيد نيز در دستور كار هيئت تحريريه قراردارد، كه نگفته پيداست پيرامون هر يك از نسخ مورد اشاره، به اندازه‌اي به‌مراتب بيش از حجم صفحات هر شماره از گلستان قرآن مي‌توان سخن گفت كه‌متأسفانه چنين مجال و امكاني موجود نيست و در اين مقال كوشش شده اطلاعاتي‌مختصر و مفيد پيرامون قرآن‌هاي ياد شده در اختيار خوانندگان محترم قرار گيرد.
يادگاري از هزاره اول هجرت
يكي از نفايس كتب خطي و مذهب از جمله اموال فرهنگي‌متعلق به موزه رضا عباسي تهران، نسخه‌اي از قرآن كريم، به خط و رقم‌عبدالله الكاتب است كه دقيقا در يكهزارمين سال هجرت پيام آور وحي، حضرت‌محمد مصطفي (ص)، به هنگام سلطنت شاه عباس اول تحرير، تذهيب و تجليد شده‌است. اين اثر شريف كه همچون ستاره‌اي در ميان ديگر آثار موجود در موزه رضاعباسي مي‌درخشد، در قطع وزيري و هر صفحه‌اش به ابعاد 24×36 سانتيمتر است واز جهات اجزاء و عناصر طرح‌ها و وسعت تزئينات، وجود تعداد كثير اوراق مستحبات‌و ملحقات تزييني در پيش از افتتاح، جوار متن شريف و خاتمه، از نفايس كتاب‌آرايي ايراني در عصر صفوي محسوب مي‌شود و اغلب كار شناسان آن را جزوفرازهاي ارزشمند مكاتب هنري تبريز و هرات دانسته‌اند.
چند قرآن از يك كاتب
ملا علاء بيك تبريزي كه از مشاهير ادبا و كاتبان قرآن ميبددر نيمه دوم قرن دهم هجري به شمار مي‌آيد، قطعات - مرقعات و مصاحف متعددي‌از خود برجاي گذاشته كه از جمله معروف‌ترين آنها قرآني مذهب در قطع وزيري‌به ابعاد 17 × 28 سانتيمتر، به خط نسخ و عناوين به قلم رقاع، به تاريخ964 قمري است كه جلدي با رويه لاكي و اندرون تيماج ساده دارد. از اين‌كاتب چندين قرآن ديگر نيز بر جاي مانده است كه مشخصات برخي از آنها چنين‌است:
نسخه قرآن‌مذهب به شيوه نسخ، به تاريخ 955 قمري به قطع 57 × 12 سانتيمتر با جلدتيماج ضربي (مجموعه كتابخانة مجلس).
نسخه قرآن‌مذهب، به خط نسخ و ثلث، به تاريخ 964 قمري با جلد معرق به قطع رحلي(مجموعه موزه ملي ايران)
نسخه قرآن‌مذهب، به خط نسخ، به تاريخ 980 قمري، در قطع وزيري با جلد روغني الحاقي‌از دوره قاجاريه (مجموعه كاخ گلستان).
نسخه قرآن‌مذهب و مرصع، به خط نسخ، به‌تاريخ 989 قمري، با جلدي چرمي و نقوش لچك ترنج ضربي، به ابعاد 515 ×524 سانتيمتر (مجموعه كاخ گلستان).
يك جزء از قرآن‌كريم، مذهب، به خط ثلث و نسخ، بدون تاريخ، با جلدي تيماج در قطع وزيري،(مجموعه‌كاخ گلستان).
نسخه قرآن‌مذهب، به خط ثلث، ريحان‌و رقاع، به تاريخ 978 قمري، به ابعاد 33 × 47سانتيمتر، با جلد چرمي ساده (مجموعه موزه آستان قدس رضوي).
نسحه قرآن‌مذهب، به خط نسخ، به تاريخ 1003 قمري، در قطع جيبي( مجموعه آستان قدس‌رضوي).
يك جزء از قرآن‌مجيد، مذهب به خط نسخ و ثلث، بدون تاريخ در قطع وزيري، با جلد تيماج(مجموعه كاخ گلستان).
قرآن مزار شيخ احمد جام
با وجودي كه‌اغلب محققان مجموعه سي جزء قرآن كريم به خط عثمان بن وراق غزنوي راشاهكار هنر كتابت و تذهيب كلام الله مي‌دانند، اما به جرات مي‌توان گفت‌قرآني كه يك قرن بعد از تحرير و تذهيب آن قرآن در قرن ششم قمري كتابت‌شده، اگر از جهات هنري برتر از قرآن عثمان بن وراق نباشد، هم سطح آن هست.اين نسخه كه مشتمل بر چهار مجلد و هر مجلد آن شامل يك ربع قرآن است،مجموعا از 1825 صفحه به قطع 30 × 39 سانتيمتر تشكيل شده و به طوري كه ازكتيبه رقمش بر مي‌آيد، كتابت آن در ربيع الاخر سال 584 قمري توسط محمدبن‌علي نيشابوري پايان يافته و در آن حداقل 10 هزار طرح ظريف تزييني و تذهيب‌كه هر يك پركارتر از ديگري است به چشم مي‌خورد. اين قرآن كه جزو موقوفات‌مزار شيخ احمد جامي است، تمام صفحاتش جداول زرين و شنگرف دارد.
نصف القرآن
اگرچه خط كوفي‌ايراني، به دليل دشواري كتابت چند قرن بيشتر رواج نداشت، يكي از خطوطي‌است كه در اواخر سده سوم و اوايل قرن چهارم قمري شكل گرفت و قرآن‌هاي‌متعددي به آن خط، تحرير شده و شناخته شده‌ترين آنها قرآني است كه قسمتياز آن، موسوم به نصف القرآن، هم اكنون در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود.اين نسخه كه مورخ به سال 844قمري است، 427 صفحه دارد و جلد چرمي ميشن آن عليرغم فرسودگي بيش از حد،همچنان زيبايي خود را حفظ كرده است.
به خط كوفي،قرآني كامل نيز در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود كه بر روي پوست آهونوشته شده و مشتمل بر 616 صفحه به ابعاد 318 × 727 سانتيمتر است و كارشناسان‌زبان تحرير آن را بين قرن دوم و سوم قمري تشخيص دادند.
نسخه بقعه شيخ صفي‌الدين
نسخه‌اي نفيس‌از قرآن مجيد، كه هم خط خوش و تذهيب زيبا و پركار دارد و هم ترجمه و ملحقات‌متعددش آن را از ساير قرآن‌هاي تحرير شده در دوره صفوي متمايز مي‌سازد، نسخه‌اي‌است كه به سفارش شاه قلي خليفه، يكي از شخصيت‌هاي سياسي عهد صفويه‌كتابت، تذهيب تجليد شده، اين‌قرآن مترجم كه به خط نسخ نگارش يافته، در قطع رحلي بزرگ، به ابعاد 216× 25 سانتيمتر است و در پايان آن، به قلم شنگرف، فالنامه‌اي قرآني به خط‌نستعليق گنجانده شده است. اين قرآن تاريخ كتابت و نام كاتب را ندارد واز وقفنامه‌اي كه بر آن نوشته‌اند چنين بر مي‌آيد كه به سال 946 قمري وقف‌بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي شده است. اين نسخه قرآن، هم اكنون در موزه‌ملي ايران نگهداري مي‌شود.
يكي ديگر ازقرآن‌هاي موقوفه بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي، نسخه‌اي است به ابعاد 519× 31 سانتيمتر كه جلد ميشن قهوه‌اي رنگ، مزين به نقوش اسليمي و حاشيه بازوبندي به شيوه سوخت ضربي دارد و توسط شاه‌طهماسب صفوي وقف شده است. نام‌كاتب و تاريخ كتابت اين قرآن مشخص نيست.
خوشنويس پركار
ميرزا احمد نيريزي، نسخ نويس معروف قرن دوازدهم قمري،كه متأسفانه اطلاعات چندان زيادي از زندگي وي در دست نيست، از جمله‌پركارترين خوشنويسان ايراني محسوب مي‌شود كه طي عمر طولاني خود چندين قرآن‌تحرير كرده كه برخي از آنها عبارت است از:
1 - قرآن وزيري‌بزرگ به ابعاد 521 × 532 سانتيمتربا افتتاح مذهب و جلد چرمي ضربي كه درسال 1122 قمري تحرير شده (مجموعه مجلس شوراي اسلامي).
2 - قرآن وزيري‌بزرگ به ابعاد 20 × 832 سانتيمتر، مذهب با جلد ضربي چرمي كه تاريخ اتمام‌كتابت آن ماه صفر 1125 قمري است (مجموعه كتابخانه چستربيتي دوبلين).
3 - قرآن رحلي‌به ابعاد 22 × 35 سانتيمتر، مذهب، به قلم رقاع كه در تاريخ رمضان 1131قمري به فرمان دستور اعظم...محمد قلي خان بيگدلي شاملو تحرير شده (مجموعه‌موزه ملي ايران).
4 - قرآن وزيري،مذهب، به ابعاد 514 × 513 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه(كارعبدالوهاب مذهب باشي) كه در گذشته جزء مجموعه مجلس شوراي ملي (سابق)بود و در سال 1332 به ملك سعود، پادشاه وقت عربستان سعودي هديه شد.
5 - قرآني تمام‌مذهب كه در كتابخانه مصر نگهداري مي‌شود.
6 - قرآني مورخ‌به سال 1114 قمري (مجموعه كتابخانه نورالدين بيگ - مصر).
7 - قرآني مذهب‌و مترجم با جلد نفيس كه كتابت آن در سال 1108 قمري به پايان رسيده است.
8 - قرآن مذهب،به ابعاد 511 × 518 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه(كتابخانه آستان قدس رضوي).
9 - قرآن مذهب،به ابعاد 23 × 521 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه (كتابخانه‌آستان مقدس رضوي).
10 - قرآن مذهب‌به قطع رحلي 22 × 35 سانتيمتر كه تاريخ كتابت آن رمضان المبارك 1131 قمري‌است و جلد ضربي چرمي دارد.
11 - يك ورق‌مذهب، حاوي فاتحه‌الكتاب، به ابعاد 20 × 832 سانتيمتر كه در سال 1127 قمري‌به سفارش شاه سلطان حسين صفوي نوشته شده است.
12 - قرآن رحلي‌مذهب كه تاريخ آن 1127 قمري را دارد و قبلا جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي‌بود.
13 - قرآن رحلي‌مذهب به خط نسخ و نستعليق توامان كه تاريخ اتمام كتابت آن 1111 قمري‌است و در گذشته جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي بود.
14 - قرآن رحلي‌مذهب، مورخ به سال 1124 قمري كه به فرمان شاه سلطان حسين صفوي تحريرشده است و در گذشته جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي بود.
15 - دو نسخه‌قرآن مذهب (مجموعه خصوصي ناصر خليلي).
قرآن‌هايي به قلم محقق
اگرچه از گذشته‌هاي‌دور، خط نسخ به عنوان رايج‌ترين خط براي نگارش قرآن رواج يافته، اماقرآن‌هاي متعددي نيز در مجموعه‌ها و موزه‌ها نگهداري مي‌شود كه با اقلام كوفي،ثلث، ريحان و حتي غبار تحرير شده و جالب توجه اينكه از خط محقق نيز، كه‌به راستي نماد نظم، استواري و وزن به شمار مي‌آيد، در كتابت معدودي ازقرآن‌هاي قرن هشتم و نهم قمري استفاده شده و در مجموعه كاخ گلستان (سابق) چند نسخه‌قرآن نفيس به خط محقق وجود دارد كه هر يك در حد خود، شاهكاري ازهنرخوشنويسي محسوب مي‌شود. همچنين در موزه ملي ايران قسمت هايي از قرآن‌كريم به قلم محقق،اثر هنرمندان برجسته‌اي همچون احمد سهروردي، عمادالطاووسي، بايسنقري ميرزا و عماد محلاتي محفوظ است كه در بين آنها چهار جزءقرآن، به رقم احمد سهروردي از نظر فنون كتاب آرايي جزو آثاري بي نظير است.همچنين قرآن مذهب كوچكي با خط نسخ نيم دانگ جلي خوش و ثلث دو دانگ جلي‌به تاريخ سال 718 موجود است.
در رابطه با فعاليت‌هاي قرآني سهروردي، به 33 جلد قرآن‌كتابت شده توسط وي اشاره رفته كه متأسفانه امروزه از اغلب آنها نشانه‌اي‌در دست نيست. فقط مي‌دانيم يك نمونه قرآن كامل از آثارش در كتابخانه‌اياصوفيه استانبول محفوظ است. به اضافه آنكه چهار جزء از قرآن بزرگي كه‌وي در ابعاد 136 × 49 سانتيمتر نوشته و صفحه اول تمام آنها مذهب و مرصع‌است، در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود، كه يك جزء از آنها تاريخ 704قمري و دو جزء تاريخ 706 قمري را دارد و جزء چهارم فاقد تاريخ است.
از خوشنويسي‌موسوم به عماد المحلاتي نيز چهل نيم جزء قرآن كريم مذهب، به خط محقق درقطع رحلي 525 × 234 موجود است و افزون بر اين 13 جزء قرآن به خط محقق‌در قطع رحلي 225 × 135 با رقم عمادالقاري الطاووسي در موزه ملي ايران‌نگهداري مي‌شود كه جزءهاي اخيرالذكر، مترجم نيز هست و از كتيبه‌اش چنين‌برمي‌آيد كه به سال 870 قمري، در شهر تبريز تحرير شده است.
از ديگر آثارقرآني به خط محقق، 23 جزء از قرآني بسيار نفيس با تذهيبي عالي، به رقم‌علاء الدين و متعلق به قرن نهم قمري است كه در موزه ملي ايران نگهداري‌مي‌شود و بالاخره اينكه از بايسنقر ميرزا نيز يك صفحه از قرآني به خط محقق‌به اندازه 112 ×
179 سانتيمترموجود است كه بر هر رويش آياتي به خط محقق ديده مي‌شود.
قرآن‌هاي‌كتابخانه تبريز
در كتابخانه‌ملي تبريز هم، كه بهتر است گنجينه بي نظيري از كتاب‌هاي خطي و منابع مكتوب‌با چاپ سنگي ناميده شود، ده‌ها نسخه نفيس قرآن از ادوار مختلف تاريخي و به‌قلم خوشنويسان معروفي يافت مي‌شود كه برخي از آنها عبارت است از:
قرآن‌هاي مشابه: يكي از قرآن‌هاي بسيار نفيس‌كتابخانه ملي تبريز، نسخه‌اي است كه در اختيار مرحوم حاج‌حسين نخجواني‌بوده و توسط وي به كتابخانه اهدا شده است. اين نسخه كه با خط محقق،روي كاغذ خان‌باليغ، يعني كاغذ تهيه شده در چين نگارش يافته، تا چند سال‌پيش محررش مشخص نبود. ولي اينك گفته مي‌شود كه در قرن ششم قمري توسط خوشنويسي به نام سيدعلي‌موسوي هزارجريبي خطاطي شده است. اين قرآن 36×29 سانتيمتري، مهمترين مشخصه‌هايش‌اين است كه كليه اوراقش مزين به شمسه‌هايي از جنس طلا بوده و شمسه‌هابراي نمايش سجاوند، سجده‌ها، احزاب و جزوها به كار رفته است. سرسوره‌ها،برخلاف بسياري از ديگر نسخه‌هاي مربوط به اين دوره، طلااندازي ندارد، بلكه‌با ميناكاري تذهيب شده و عبارت بسم‌الله الرحمن الرحيم در ابتداي سوره‌هاي‌آن به 40 نوع نگارش يافته است.
قرآن ديگري كه‌از لحاظ خط، مشابه قرآن مورد اشاره به شمار مي‌آيد و مانند آن به خط محقق‌نگارش يافته، نسخه‌اي است كه تاريخ سال 912 قمري را دارد، بر روي كاغذختايي نوشته شده، جلدش چرمي ضربي و كاتبش ناشناخته است و برخلاف نسخه‌پيشين داراي ترجمه به زبان فارسي مي‌باشد.
قرآن ياقوت‌مستعصمي: يكي از نوادر موجوددر كتابخانه ملي تبريز، قرآني با خط ريحان بسيار عالي، به قلم ياقوت‌مستعصمي است كه جلد چرمي دارد، روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و داراي ترجمه‌به زبان تركي جغتايي است.
قرآن به خط نسخ: بيشترين قرآن‌هايي كه در كتابخانه ملي تبريز نگهداري مي‌شود،به خط نسخ و از بين آنها، قرآن‌هاي ذيل قابل اشاره است:
1- قرآن مجيد،با خط نسخ، به قلم سليمان‌بن مكايل كلوان، كه تاريخ كتابت ندارد، ولي‌محققان آن را از آثار خوشنويسي قرن دهم قمري دانسته‌اند. اين قرآن كه‌اندازه‌اش 235×15 سانتيمتر است، داراي 293 ورق، مجدول و مذهب است، روي‌كاغذ ابريشمي نگارش يافته و در هر صفحه‌اش 17 سطر نگارش يافته و در ابتدا دوسرلوح زيبا و هنرمندانه با آب طلا و مينا به سبك مكتب هرات دارد. اين قرآن،جلد سوخت بسيار نفيسي داشته كه براثر مرورزمان از بين رفته و فعلاً فقط يك‌رويه از جلد اصلي آن را در داخل جلد جديد، با مهارت قاب كرده‌اند.
2- قرآن مجيد، مجدول و مذهب، با خط‌نسخ، در 189 ورق، با كاغذ هندي، به ابعاد 519×12 سانتيمتر، كه كاتبش معلوم‌نيست. اما افتادگي آن توسط شخصي به نام محمدحسين شيرازي مرمت شده است.اين قرآن، كه هر صفحه‌اش 19 سطر دارد، داراي جلد چرمي ضربي است و با اين‌حال از آغاز سوره فاتحه تا آيه بيستم سوره بقره را فاقد است.
3- قرآن مجيد،با خط نسخ، به خط سيديوسف نجيب، داراي 208 ورق، كه در سال 1241 قمري،بر روي كاغذ ابريشمي نوشته شده و هر صفحه‌اش 15 سطر دارد. ابعاد اين قرآن16×10 سانتيمتر و داراي جلد چرمي ضربي است.
4- قرآن مجيدبا خط نسخ، به ابعاد 115×8 سانتيمتر، در 322 ورق كه بر روي كاغذ هندي‌نوشته شده و هر صفحه‌اش 12 سطر دارد. اين قرآن نفيس كه مجدول و مذهب است،كاتبش مشخص نيست و در آغاز دو سرلوح دارد و ابتداي سوره‌ها، آيات علايم ورموز سجاوندي آن را با شنگرف نوشته‌اند.
5- قرآن مجيد،به خط نسخ محمدجعفر، شامل 228 ورق، به تاريخ 1132 قمري، به ابعاد511×56 سانتيمتر كه بر روي كاغذ ابريشمي تحرير شده و هر صفحه‌اش 20 سطردارد. در اين قرآن كه مجدول و مذهب و داراي جلد چرمي ضربي است، دو سرلوح‌به سبك نگارگري هندي به چشم مي‌خورد، آغاز سوره‌ها و نشانه سجده‌ها را باآب طلا و رموز سجاوندي را با شنگرف نوشته و فاصله آيات را با آب طلا پركرده‌اند.
6- قرآن مجيد،به خط نسخ، شامل 32 ورق هفت سطري، به ابعاد 524×15 سانتيمتر كه روي‌كاغذ ترمه نوشته شده و جلد چرمي سوخت بسيار نفيسي دارد. در اين قرآن كه‌سوره الفاتحه تا آيه 141 سوره بقره را شامل مي‌شود، دو سرلوح زيبا با ميناو آب طلا به چشم مي‌خورد و جداول، نشانه‌هاي سجاوندي و فواصل آيات با آب‌طلاست.
7- قرآن مجيد،با خط نسخ عماد محلاتي، به تاريخ 854 قمري، در 453 ورق يازده سطري، كه‌روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و جلد چرمي كهنه‌اي دارد كه به نظر مي‌رسدالحاقي باشد. اين قرآن نفيس، مجدول و مذهب دو سرلوح بسيار زيبا با مينا وآب طلا دارد، آغاز سوره‌ها و نشانه‌هاي حزب و جزء آن را با آب طلا نوشته،جداول و نشانه‌هاي فاصله آيات را با آب طلا ترسيم كرده‌اند و نشان‌هاي‌سجاوندي را با شنگرف نوشته‌اند.
8- قرآن مجيد،با خط نسخ، در 379 ورق 15 سطري، به ابعاد 17×10 سانتيمتر كه روي كاغذ هندي‌نوشته شده و قبلاً جلد چرمي نفيسي داشته كه از بين رفته و با اين حال يك‌رويه از جلد اصلي آن را داخل چرمي جديدش قاب كرده‌اند.
اين قرآن، كه‌دو سرلوح زيبا در صفحات اوليه دارد، تمام سطور اوراقش با آب طلا مجدول ومذهب شده، نام كاتبش مشخص نيست، اما به نظر مي‌آيد از آثار قرن دهم قمري‌به بعد باشد.
9- قرآن مجيد،به خط نسخ حسين آملي، شامل 196 صفحه، به ابعاد 28×18 سانتيمتر كه به سال1117 بر روي كاغذ فرنگي تحرير شده است.
10- قرآن مجيد،به خط نسخ سيدسليمان در 300 صفحه به ابعاد 16×13 سانتيمتر كه روي كاغذفرنگي نوشته شده و تاريخ تحريرش مشخص نيست.
11- قرآن، به‌خط نسخ، مورخ به سال 1215 قمري كه نام كاتبش مشخص نيست و روي كاغذفرنگي نگارش يافته است.
12-... وبالاخره يك نسخه قرآن مجيد بسيار فرسوده و ناقص، به ابعاد 29×17 سانتيمتركه روي كاغذ فرنگي نوشته شده و فقط 187 صفحه از آن موجود است و تاريخ‌تحريرش دقيقاً مشخص نيست.
ادامه دارد
هفته نامه گلستان قرآن سالچهارم شماره پياپي 144 دوره جديد شماره 100 دوشنبه 26 آذرماه 1380