لطفا منتظر باشید ...
حکمت 075
از سخنان امام (ع) به مرد شامى، وقتى كه از آن بزرگوار پرسيد:آيا رفتن ما به شام از روى قضا و قدر الهى است؟ از سخنان زيادى كه امام (ع) بيان فرموده است ما قسمتى از آن را به شرح زير برگزيده ايم:(واى بر تو، شايد تو قضا و قدر حتمى را گمان كرده اى، كه اگر اينطور بود، پاداش و كيفر معنى نداشت و وعده ى خوب و ترساندن از بدى، بى اعتبار بود. خداوند پاك به بندگانش امر كرده با اختيار و نهى فرموده با ترس و بيم، و تكليف كرده آسان، نه تكليف دشوار، و عمل اندك را اجر و پاداش زياد داده است. و در مقابل او سركشى نكرده اند به خاطر آن كه ناچار به سركشى بوده اند و از او فرمان نبرده اند از آن جهت كه به فرمانبردارى مجبور بوده اند. پيامبران را به بازيچه نفرستاده، و كتابهاى آسمانى را بيهوده نازل نكرده، و آسمانها و زمين و موجودات آسمان و زمين را بى هدف نيافريده است، ذلك ظن الذين كفرو فويل للذين كفرو من النار). نقل كرده اند، مردى شامى وقتى به امام عرض كرد:راجع به رفتن ما به شام بفرماييد آيا به قضا و قدر الهى است يا نه؟ امام (ع) فرمود:(سوگند به خدايى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد، ما هيچ جا قدم ننهاديم، و به دره اى فرودنيامديم مگر به قضا و قدر الهى. ) آن مرد گفت:پس نزد خدا پاداشى نداريم، يعنى:من براى خود پاداشى نزد خدا نمى بينم. امام (ع) فرمود:(ساكت باش، اى شيخ! خداوند، پاداش شما را در رفتن به شام وقتى كه مى رفتيد، و در بازگشتتان وقتى كه برمى گشتيد، زياد گردانيد، در صورتى كه شما در هيچ حال مجبور و ناچار نبوديد). آن مرد گفت:چگونه! با اين كه قضا و قدر ما را راند؟ آنگاه امام (ع) فرمود:ويحك، جز اين كه پس از كلمه ى و الوعيد عبارت چنين بوده است:... و امر و نهى، و هيچ سرزنشى از جانب خدا براى گناهكار و نه ستايشى براى نيكوكار نيامده است، اين سخن بت پرستان و پيروان اهريمنان و شاهدان جور و ستم و كسانى است كه چشمانشان از ديدن حقيقت كور است و اينان فرقه ى قدريه و مجوس اين امتند، زيرا كه خداوند متعال بندگانش را از روى اختيار امر فرموده است تا آخر... بعد آن مرد گفت:پس قضا و قدر چيست كه ما جز بدان وسيله حركت نكرديم؟ امام (ع) فرمود:آن فرمان خداى تعالى و دستورات اوست آنگاه اين آيه را قرائت كرد:و قضى ربك الا تعبدوا الا اياه. در اينجا آن مرد خوشحال از جا جست و گفت:تو آن امامى كه با پيروى تو روز قيامت خوشنودى خداوند بخشنده را اميد داري
م، تو آنچه از دين ما پوشيده بود آشكار كردى، پروردگار از طرف ما تو را در اين كار پاداش نيكو عطا كند. الويح كلمه ى ترحم است (از باب دلسوزى گفته مى شود) و الحاتم به معناى واجب مى باشد. توضيح پرسش آن مرد اين است:اگر رفتن ما به قضا و قدر بوده است در زحمتى كه كشيده ايم بى اجريم؟ و اين از آن روست كه در گفتار از قضا و آفرينش اراده مى شود و آنچه كه خداوند در بنده آفريده است بدون اختيار بنده و هر چه كه غيراختيارى باشد اجر و مزدى در انجام آن وجود ندارد. عبارت امام (ع):ويحك... الوعيد بيانگر ريشه ى گمان اوست و آن شايد چيزى است كه وى در مورد تفسير قضا و قدر، مى پنداشته، يعنى علم خدا كه خواه و ناخواه كار بايد مطابق آن انجام بگيرد. و عبارت:ان الله سبحانه امر عباده تخييرا اشاره است به تفسير قضا به معنى امر و فرمان الهى، همانطورى كه امام (ع) در پاسخ كسى كه از معناى آن مى پرسد- با استشهاد به آيه شريفه (و قضى ربك) براى اثبات اين تفسير- تصريح كرده است، و بديهى است كه امر و نهى الهى با مختار بودن بنده در كار خود، منافاتى ندارد. البته اين پاسخ نسبت به مقدار فهم طرف سوال يك پاسخ اقناعى است و گاهى در تفسير قضا گفته اند:قضا، عبار
ت است از آفرينش خداى متعال تمام صورتهاى كلى و جزئى موجودات را كه اين صورتهاى در عالم عقول به تعداد زياد و بى نهايتند، سپس از آنجا كه ايجاد آن گروه صورتهايى را كه به ماده وابستگى دارند در ماده ى خود، و بيرون آوردن از مرحله ى قوه و استعداد به مرحله ى فعليت يعنى پذيرش صورتها، يكى پس از ديگرى و تدريجى بوده است، بنابراين قدر عبارت است از ايجاد آن امور و تفصيل آنها يكى پس از ديگرى، همانطور كه خداى متعال فرموده است:و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم. اكنون مطابق اين تفسير، پاسخ گفتن به پرستش بالا نيز امكان پذير است، با اين توضيح كه قضا به معنى ياد شده با مختار بودن بنده و سن تكليف و پاداش و كيفر او، منافاتى ندارد زيرا كه معناى اختيار همان آگاهى بنده است از اين كه وى داراى نيرويى است كه هرگاه ميل به فعل- كه از آن تعبير به اراده مى كنند- و يا نفرت از فعل- كه از آن تعبير به كراهت مى كنند- بدان ضميمه شود وى هم قادر بر فعل و هم بر ترك آن است و هر دو برايش امكان دارد و اين جريانى است كه با علم خداى تعالى بر وقوع يا عدم وقوع هر يك از دو طرف، منافاتى ندارد، هر چند كه يكى از دو طرف در علم خدا بطور قطع
به عنوان عرض خارجى صادر خواهد شد. وانگهى تكليف بر حسب آنچه در علم خدا گذشته است، متوجه بنده نمى شود، بلكه علاوه بر آن، دو عامل ديگر در كار است:اول- عامل فعلى كه همان حكمت خداى تعالى است، يعنى پروردگار، موجودات را به بهترين و استوارترين صورت آفريده و هدايت هر موجود ناقص به كمال مطلوبش، به نحوى است كه در خور اوست. دوم:عامل قابليت، يعنى، بنده داراى صفت اختيار- با تعريفى كه گذشت- بوده باشد، از اين رو، امام (ع) ده چيز را به شرح زير از خصوصيات اختيار و تكليفى شمرده است كه براى رسيدن به نتيجه، مقصود اصلى حكمت است:1- خداوند بندگانش را مامور كرده است با اختيار، تخييرا مصدر جانشين حال است. 2- آنان را تهى كرده است از روى بيم و ترس. تحذيرا مفعول له است. 3- تكليف آنان را آسان قرار داده است، تا كار بر آنها آسان باشد و ميل و علاقه پيدا كند. 4- تكليف آنان را دشوار قرار نداده، تا اين كه حالت اختيار نداشته باشند و با تكليف سخت دچار تكليف طاقت فرسا و غير قابل تحمل نشوند، همانطورى كه خداوند متعال اشاره فرموده است:يريد الله بكم اليسر و لا يريد بكم العسر. 5- عمل اندك را پاداش زياد دادن كه اين خود نيز از خصوصيات اختيار است. 6-
نافرمانى خدا صورت مى پذيرد اما نه از آن جهت كه ذات اقدسش مغلوب بندگان است زيرا خدا بر همه ى بندگان مسلط است، بندگان از آن رو نافرمانى مى كنند كه خدا آنها را در كارهاشان آزاد گذاشته و اختيار كار را بر دست آنها داده است، و اين از خصوصيات اختيار و آزادى آنهاست. 7- از روى اجبار سر به فرمان او ننهاده اند، يعنى فرمانبردارى فرمانبرداران از روى اجبار از طرف خداوند نيست و اين نيز يكى از خصوصيات اختيار است. 8- پيامبران را به بازيچه نفرستاده است، بلكه فرستاده تا فرمانبرداران را به بهشت بشارت دهند و گنهكاران را از آتش دوزخ برحذر دارند، و اين خود از لوازم اختيار است. 9- كتابهاى آسمانى را بيهوده براى بندگان نازل نفرموده است، بلكه آنها را نازل كرده تا بندگان انواع تكاليف و احكام كارهايى را كه مامور به انجام آنها هستند، از آن كتابها باز شناسد، و حدود الهى كه به رعايت آن مامورند بر ايشان بيان شود و تمام اينها از خصوصيات اختيار آنان است. 10- آسمانها و زمين و موجودات آسمان و زمين را بيهوده نيافريده است، بلكه بر اساس حكمتى چند آفريده كه از آن جمله است:بندگان به وسيله موهبت انديشه در آيات قدرت حق، بينشى حاصل كنند، و بدان وسيله ب
ه راز حكمت او متوجه شوند. و پى به كمال عظمت او ببرند، چنان كه خداى متعال فرموده است:ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات لاولى الالباب و مخاطب را از اعتقادى، جز آن برحذر داشته است:ذلك ظن الذين كفروا.
