عايشه

دكتر احمد بهشتى

انديشه سياسى علوى در نامه‏هاى نهج‏البلاغه نامه (1)

گويا عايشه از اوّل از طرفداران عثمان يا بى‏طرف بود؛ ولى چه شد كه ناگهان به مخالفان عثمان پيوست و تحريكات دامنه‏دارى عليه او به راه انداخت. اميرالمؤمنين عليه‏السلام درباره‏اش فرمود:

«و كانَ عائشةَ فيهِ فلتةُ غضبٍ(1)».

«و عايشه به طور ناگهانى در مورد عثمان خشم گرفت».

آيا خشم او انگيزه الهى و مردمى داشت؟ اگر چنين باشد بايد بر او و بر خشمش آفرين گفت. اگر انگيزه‏اش خير؛ و نيّتش خالص بود، چرا با حكومتى كه هم وجهه نيرومند الهى داشت و هم وجهه بسيار ارزشمند مردمى، به مخالفت برخاست و چرا بلافاصله بعد از كشته شدن عثمان به همراه طلحه و زبير -كه دستهايشان به خون وى آلوده بود- به خوانخواهى وى برخاست و چرا با پول و سرمايه يعلى بن منيّه -كه سر از يك ميليون درهم و يكصد شتر(2) درمى‏آورد- و به تشويق وى از رفتن به دمشق منصرف شدند و راه بصره را در پيش گرفتند و عملاً به تقويت حكومت گستاخ و متخلّف معاويه و به تضعيف حكومت عدل و مردمى علوى برخاستند؟ آيا مى‏توان به اينگونه مخالفت‏ها و موافقت‏ها، خوشبينانه نگريست و دست‏هاى پيدا و ناپيداى بنى‏اميّه را در شورش خائنانه و ظالمانه آنها ناديده گرفت؟

«يعلى» از دست‏نشانده‏هاى عثمان و حاكم يمن بود(3). او چگونه در مكه بر سر راه عايشه و طلحه و زبير -مهره‏هاى اصلى فتنه- قرار گرفت و آن سرمايه كلان را براى تأمين بودجه جنگى از كجا آورده بود؟ آيا از زد و بندهاى خودش بود يا معاويه در اختيارش قرار داده بود، تا هم آتش فتنه روشن بماند و هم دود آن به چشم بنى‏اميّه - و مخصوصا قهرمان حيله‏باز آنها يعنى معاويه- نرود. راستى اينها چگونه توانستند به هنگام حركت از مكه به سوى بصره ششصد نيروى سواره با خود به حركت درآورند(4)؟

امام على عليه‏السلام همان كسى بود كه براى جلوگيرى از قتل عثمان، عده‏اى -از جمله حسنين عليهماالسلام - را به پاسدارى و حراست او مأمور كرد و عده‏اى نيز به پيروى آن بزرگوار كسان خود را براى حفظ جان عثمان به درِ خانه او فرستادند. آنهايى كه تصميم به قتل عثمان گرفته بودند، از خانه همسايه‏ها بر او هجوم بردند و خون او را ريختند و از اين ماجرا، اميرالمؤمنين عليه‏السلام واله و غمگين گشت(5)؛ زيرا مى‏دانست كه ريخته‏شدن خون عثمان، زمينه‏ساز آشوب‏ها و فتنه‏ها و مشكلاتى براى امّت است و از اين پس، اهل بيت و عاشقان حق و حقيقت و فضيلت با گرفتارى‏هاى بزرگى روبه‏رو خواهند شد.

على عليه‏السلام همان كسى بود كه به پاس احترام پيامبر بزرگ اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، محمد بن ابوبكر را مأمور كرد كه پس از افتادن هودج عايشه از روى شتر، به سراغ او رود و از او احوالپرسى كند. محمد دست به درون هودج برد و عايشه فرياد زد كه كيستى؟ گفت: نزديك‏ترين و مبغوض‏ترين افراد نزد تو مى‏باشم. على مرا فرستاده كه از حال تو جويا شوم. آيا آسيبى نديده‏اى؟ گفت: آسيب مهمى نديده‏ام(6).حضرتش كه دستهاى توطئه‏هاى مرموز و آشكار را پيرامون عايشه كه هر روزى به رأى و رويه جديدى روى مى‏آورد مشاهده مى‏نمود، تنها پس از زدن چوبدستى خود به هودج وى فرمود:

«اى حميرا! آيا پيامبر خدا تو را به اين كار مأمور كرده بود؟ مگر او به تو دستور نداده بود كه در خانه‏ات بنشينى؟ به خدا! آنهايى كه نواميس و عقيله‏هاى خود را در خانه‏ها صيانت كردند و تو را آواره شهر و ديار ساختند و در ديد توده مردم قرار دادند، نسبت به تو كمال بى‏انصافى را كردند(7)».

آنگاه در نهايت بزرگوارى، محمد بن ابوبكر (برادر پدرى عايشه) را مأمور كرد كه او را به خانه صفيه - دختر حارث بن طلحه عبدى- ببرد(8) تا در آن‏جا بياسايد و در موقع مناسب، او را محترمانه به مدينه بازگرداند.

با بر زمين افتادن هودج عايشه در جنگ جمل و خارج شدن او از صحنه كارزار، صحنه زد و خورد و كشت و كشتار، ورق خورد و طولى نگذشت كه عبداللّه‏ بن زبير -كه خود از آتش‏بيارهاى معركه بود- به دست تواناى مالك اشتر نقش زمين شد. عبداللّه‏ چنان زير دست و پاى مالك، ناتوان و از زندگى نوميد شده بود كه فرياد زد:

اقتلونى و مالكا و اقتلوا مالكا معى

«من و مالك را بكشيد. مالك را با من بكشيد».

اما جنگ آن‏چنان مغلوبه شده بود كه نه صداى او به گوش كسى مى‏رسيد و نه كسى را ياراى آن بود كه كمكش كند. گرد و غبار غليظ، چشم‏ها را از ديدن عاجز كرده و همه را دستخوش هيجان و حيرت و اضطراب كرده بود(9). به هر حال عبداللّه‏ به سختى از مرگ نجات يافت.

آنچه براى همه مايه عبرت بود و درس‏هايى ماندگار به اهل بصيرت مى‏داد، حكمت و سياست والاى علوى بود كه هدفى جر خاتمه دادن به فتنه، با كمترين تلفات و ضايعات، نداشت. حضرتش مردم بصره را با فرو نشستن آتش جنگ سرزنش كرد و آنها را با نداى «يا جُند المرأة» و «يا أتباع البهيمة» به اخلاق نااستوار بردگان و دورويى شوم منافقان و نااستوارى در راه دين و گريز از وحدت و اتفاق و روى آوردن به دودستگى و شقاق، مورد انتقاد و نكوهش قرار داد و اين در روز پنجشنبه، دهم جمادى‏الآخرة سال 36 هجرى بود كه پيروزمندانه وارد بصره شده بود(10) و بر خلاف ديگر فاتحان ميادين جنگ و كشورگشايان كه با ورود به شهر دشمن، عربده فتح و پيروزى سرمى‏دهند، او به حال مردم، حسرت مى‏خورد و مى‏كوشيد كه با مغلوبين و شكست‏خوردگان -مخصوصا عايشه- به بهترين وجه ممكن، رفتار كند.

به همين جهت بود كه عبداللّه‏ بن عباس را نزد عايشه فرستاد تا او را براى بازگشت به مدينه مهيا سازد. عبداللّه‏ بدون اجازه به خانه محل اقامت او وارد شد و نشست. عايشه گفت: بر خلاف سنت رفتار كردى؛ چراكه بدون اجازه ما وارد شدى و بدون دستور ما بر فرش ما جلوس كردى. عبداللّه‏ گفت: اگر در خانه‏اى كه پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله برايت به جاى گذاشت، مى‏نشستى، ما بدون اجازه وارد نمى‏شديم و بدون دستور، بر فرشت، جلوس نمى‏كرديم. اميرالمؤمنين عليه‏السلام فرمان داده است كه بى‏درنگ خود را براى بازگشت به مدينه آماده كنى.

عايشه گفت: از آنچه مى‏گويى امتناع دارم و مخالفت مى‏كنم. ابن عباس به محضر اميرالمؤمنين عليه‏السلام بازگشت و پاسخ عايشه را گزارش كرد. حضرت او را بازگرداند تا به عايشه اعلام كند كه چاره‏اى جز بازگشت به مدينه ندارد. عايشه اجابت كرد و آماده بازگشت شد(11).

روز بعد اميرالمؤمنين عليه‏السلام به همراه حسنين عليهماالسلام و ديگر فرزندان و برادرزادگان و جوان‏هايى از بنى‏هاشم و گروهى از شيعيان هَمْدان نزد عايشه آمدند. گروهى از زنان با ديدن حضرت فرياد زدند: «اى كشنده دوستان!». حضرتش در نهايت بزرگوارى فرمود:

«اگر من كشنده دوستان بودم، اكنون كسانى را كه در اين خانه پنهان شده‏اند، مى‏كشتم»؛ آنگاه اشاره به اتاقى كرد كه مروان بن حكم، عبداللّه‏ بن زبير و عبداللّه‏ بن عامر(حاكم عثمان در بصره)(12) و... در آنجا پنهان شده بودند. همراهان حضرت، شمشيرها را آماده كردند تا مبادا اين افراد از پناهگاه خارج شوند و به حضرت حمله كنند.

عايشه بعد از گفتگوى بسيار عرض كرد كه دوست مى‏دارم همراه تو باشم و در جنگ با دشمنان، تو را يارى دهم. حضرت فرمود: بلكه بايد به همان خانه‏اى بازگشت كنى كه پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تو را در آن خانه به جاى گذاشت.

عايشه تقاضا كرد كه خواهرزاده‏اش،-عبداللّه‏ بن زبير- را امان دهد و حضرت پذيرفت. حسنين عليهماالسلام هم تقاضا كردند كه حضرت، مروان بن حكم را امان دهد كه پذيرفته شد.

اما حضرتش با سياست نرمش و مدارا -همانگونه كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مردم مكه را مورد عفو قرار داد- تمام مردم بصره را بخشيد و از وليد بن عُقْبه و فرزندان عثمان و ديگر امويان نيز گذشت و عدل و عطوفت اسلامى را به نمايش گذاشت و درسى ماندگار به همه سياست‏مداران مسلمان داد(13).

جلوه‏اى ديگر از بزرگوارى

عايشه ناچار بود كه طبق فرمايش اميرالمؤمنين عليه‏السلام به مدينه بازگردد. اين كار هم به مصلحت دين او بود و هم به مصلحت دنياى او و هم به صلاح امّت. شخصيّتى كه به حكم همسرى بهترين بنده خدا و سرور همه اوليا و انبيا، بايد در ميان امّت اسلامى همواره الگو و معزّز و مقتدا باشد، با درگير شدن در مسايلى كه نه خدا مى‏پسنديد و نه وجدان پاك انسان‏هاى سليم‏النفس، چنان به سقوط و انحطاط كشانده شد كه هيچ‏كس نمى‏توانست او را از اين ورطه هولناك نجات دهد. تنها كسى كه در اين موقعيّت خطير دستش را گرفت و حرمت او را پاس داشت، اميرالمؤمنين عليه‏السلام بود كه على‏رغم اصرار عايشه بر عدم بازگشت به مدينه و روى آوردن او به تعصب‏هاى غلط زنانه، به نجات او اقدام كرد و اگر عايشه، زن قدرشناسى بود، شايد مى‏توانست توبه كند و گناهان كبيره خود را با آب استغفار و انابه شستشو دهد.

شايد اينكه تقاضا مى‏كرد كه در خدمت حضرت باشد و در جنگ با دشمنان، او را يارى دهد، حكايت از اين مى‏كرد كه او در عمق وجدانش، شرمسار است و مايل است كه خود را از لوث گناهان، شستشو دهد؛ ولى هيهات! مگر اطرافيان نابخرد و تعصب‏هاى كوركورانه و دل‏بستگى مفرط به عبداللّه‏ بن زبير -كه هم دين و ايمان پدر را به باد داده و هم وجدان و شخصيّت خاله مهربان را به تاراج برده بود- رهايش مى‏كردند و مگر سبكسرى و احساسات زنانه از نهاد او رخت برمى‏بستند؟!

بارى امام، عالى‏ترين تابلوى بزرگوارى و شرافت انسانى را به نمايش گذاشت و عايشه را به همراه برادرش عبدالرحمان بن ابى‏بكر و سى مرد و بيست زن متشخص و متديّن، از قبيله عبدالقيس و هَمْدان و جز آنها روانه مدينه كرد. مردها و زنها همه مسلّح بودند. به زن‏ها دستور داده بود كه لباس مردانه بپوشند و به عايشه نگويند كه زن هستند. اينان در حالى كه نقاب مردانه بر چهره داشتند، كليّه خدمات را در قبال عايشه برعهده داشتند و در موقع پياده‏شدن و سوار شدن، او را كمك مى‏كردند.

هنگامى كه به مدينه رسيد، از او سؤال كردند كه چگونه سفرى بود؟ پاسخ داد: سفر خوبى بود. به خدا، على بن ابى‏طالب عليه‏السلام، حداكثر بزرگوارى و بخشش را درباره من اعمال كرد؛ ولى افسوس كه با من مردانى فرستاد كه آنها را نمى‏شناختم.

در اين هنگام، زنهاى هم‏سفر، خود را به او معرفى كردند و او از فرط خوشحالى به سجده افتاد و گفت: «اى پسر ابوطالب! چه بزرگوارى‏ها كه در حق من نكردى! كاش از مدينه خارج نشده بودم و خود را به آن‏همه مشقّت گرفتار نمى‏كردم؛ مرا فريب دادند. مى‏گفتند: اگر به اين سفر پرخطر تن دهم، ميان مردم مسلمان، صلح و آشتى برقرار مى‏كنم؛ ولى شد آنچه شد(14)».

متأسفانه، عايشه دير بيدار شده بود. آب رفته به جوى، باز نايد. نوشته‏اند در جنگ جمل، از ياران اميرالمؤمنين عليه‏السلام پنج هزار و از لشكر شتر و بانوى شترسوار، از مردم بصره و غير بصره سيزده هزار نفر كشته شدند(15). آنكه بر همه اين كشتگان از هر دو جناح، بيش از هر كس ناراحت بود و ناراحتى خود را كتمان نمى‏كرد، شاه ولايت و پرچمدار امامت و محور حقيقى خلافت، على عليه‏السلام، بود(16). بى‏جهت نيست كه ملاى رومى مى‏گويد: