مرحله دوم از شيخ‏مفيد تا شيخ‏طوسى - پیشینه نظریه ولایت فقیه نسخه متنی

مرحله دوم از شيخ‏مفيد تا شيخ‏طوسى

مقدّمه

فقاهت شيعه با توجه به‏تحوّلات آن، قابل تقسيم به‏ادوار گوناگون است. دوره اول كه از زمان ائمه(ع) تا عصر غيبت (260 ه.ق) ادامه دارد، عصر پايه‏گذارى و تأسيس اصول مكتب فقهى شيعه است. انعكاس نظريه ولايت فقيه در دوره اوّل را بايد در روايات مربوط به‏آن جستجو كرد.

دوره دوم فقاهت شيعه، فاصله زمانى آغاز غيبت صغرا تا سال وفات شيخ‏طوسى است؛ يعنى از سال 260 تا460 ه.ق.

فقيهان ژرف‏نگر اين دوره، علاوه برآن‏كه در جمع‏آورى و تبويب حديث، به‏كارهاى‏عظيمى مانند كتاب تهذيب و استبصار دست زدند، براى نخستين بار، به‏خلق آثاربزرگ فقهى پرداخته و با استمداد از روايات عترت طاهره(ع) به‏تفريع و استنباط همّت‏گماشتند و آثار فقهىِ بديعى مانند المقنعة و النهاية و المبسوط، را به‏جهان فقاهت عرضه كردند.

در اين دوره، با كثرت فقيهان مواجهيم، ولى شاخص‏ترين فقيهان آن زمان عبارتند از: شيخ‏مفيد و سيد مرتضى و ابو صلاح حلبى و سلّار ديلمى و شيخ‏طوسى.

مرحله دوم در سه قسمت ارائه مى‏شود:

قسمت اول: طرح كلّى انديشه سياسى شيخ‏مفيد قسمت دوم: بررسى انديشه سياسى ابى‏الصلاح حلبى‏ قسمت سوم: انديشه سياسى سيد مرتضى و سلّار ديلمى و شيخ‏طوسى‏

قسمت اول طرح كلّى نظريه سياسى شيخ‏مفيد(ره)

محمدبن محمدبن‏النعمان، ملّقب به«شيخ‏مفيد» در دهه نخست غيبت كبرا به‏دنيا آمد و از برجسته‏ترين چهره‏هاى علم و فقاهت شيعه در سال‏هاى آغازين غيبت كبراست.(1) اين فقيه فرزانه، با بهره‏گيرى از ميراث كهن عترت طاهره(ع) و در اختيار داشتن كتب و اصول‏روايىِ مشايخ و توقيعات شريف امام عصر(عج) با توجه به‏فاصله زمانى اندك تا عصر حضور، به‏دفاع از كيان تشيّع پرداخت. شايد بتوان او را نخستين نايب عامّ عصر غيبت دانست كه‏باتصنيف و تدريس و تلاش فكرى - سياسى خود، پرچم رهبرى تشيّع را به‏اهتزاز درآورد. باهدايت اين عالم خداترس، ميراث اهل‏بيت(ع) محفوظ ماند و به‏نسل‏هاى بعدى منتقل‏گشت.

حسّاسيت و اهمّيت نخستين سال‏هاى غيبت، در خود غيبت نهفته بود. با وجود آن‏كه از صدر اسلام، مسأله غيبت و مهدويّت، از سوى پيامبر(ص) و اهل‏بيت (ع) ميان مردم مطرح و تمهيدات لازم در اين زمينه فراهم شده بود، ولى به‏هرحال، غيبت، تحوّل عظيمى بود كه ورود به‏آن، مشكلات خود را داشت. نمونه اين مشكلات - كه حسّاسيّت موضوع را نشان مى‏دهد - مهدويّت و ظهور فرقه‏هاى مختلف است.(2) تعداد اين فرقه‏ها، تا چهارده گروه شمرده شده است.(3) بى دليل نيست كه بزرگان شيعه، در اين عصر، به‏تأليف كتب متعدّدى در زمينه غيبت دست زده‏اند.

يكى از موضوعات مرتبط با غيبت، از بُعد انديشه سياسى، بحث «ولايت تدبيرى عصر غيبت» و «سرنوشت رهبرى» طبق نظريّه امامت بود. با توجه به‏اين كه ولايت، ريشه در فطرت بشر دارد و ضرورت زندگى جمعى است و تعطيل بردار نيست‏(4) و ازطرف ديگر امامِ مشروع و منصوب الهى نيز در پشت پرده غيبت است و امكان رهبرىِ ظاهرى او منتفى است، در اين زمان، چه كسى مشروعيّت دارد تا وظايف امامتِ بالأصالة را، در غياب او و به‏نيابت از او، به‏دوش كشد؟ شيخ‏مفيد(ره)، پاسخ پرسش بالا را در كتاب المقنعة به‏طور دقيق و كامل مى‏دهد. المقنعة، نخستين كتاب استنباطى فقه شيعه با سبكى تازه و جديد است. در اين كتاب، انديشه سياسى تشيّع در عصر غيبت، تبيين و طرّاحى شده است.

شيخ‏مفيد(ره) طرحى در انديشه سياسى ترسيم مى‏كند كه مشتمل برمقدّمات و تقريرات مختلف از اصل طرح و اركان و ادّله طرح است.

شيخ‏مفيد، در طرح خويش، به«ولايت انتصابى فقيهان» معتقد است و آن را نظريه حاكميت سياسى تشيّع در عصر غيبت مى‏داند.

اينك، در چهار بخش به‏كالبد شكاى نظريه شيخ‏مفيد براى اداره جامعه اسلامى در عصر غيبت مى‏پردازيم.

بخش يكم‏مقدمات

مقدمات طرح انديشه سياسى شيخ‏مفيد، مشتمل براصول موضوعه و مبادى تصديقيه‏اى است كه همه، از اجماعيّات و ضروريات كلام و فقه شيعه است. با اين وجود، به‏طور فشرده و مختصر با استفاده از كتاب المقنعة نگاهى به‏اين مقدمات مى‏افكنيم:

مقدمه نخست، دخالت دين در سياست و امور اجتماعى

آشنايى هرچند كم با قوانين شريعت اسلامى، جاى ترديد باقى نمى‏گذارد كه دين اسلام، در امور سياسى -