مرحله يكم: ولايت فقيه در عصر حضور معصوم - پیشینه نظریه ولایت فقیه نسخه متنی

فراهم آمده است.

توجّه به‏زواياى مختلف اين نظريه در طول تاريخ، و زمان آغاز آن در ميان متفكّران‏جهانِ تشيّع فرصتى مغتنم پديد مى‏آورد تا افراد حق‏جو و حقيقت‏طلب و علاقه‏مند به‏پژوهش در انديشه سياسى شيعه، بهتر بتوانند اين بحث را دنبال كنند و بررشد و بالندگى آن بيفزايند.

پيش از اين، كارهايى معدود در اين زمينه ارائه شده كه ناقص و محدودند و بعضاً نيز خالى‏از اغراض خاص نيستند. آن‏چه تاكنون عرضه شده، عمدةً، به‏بررسى اقوال فقيهان، آن‏هم به‏صورت مجزا و قطعه قطعه، پرداخته، بدون آن‏كه به‏اين اقوال، در يك مجموعه‏تركيبى و با نگاهى به‏تّحولات سياسى - اجتماعى بنگرد. براى بررسى نظريه يك‏فقيه، توجه به‏پيشينه موضوع، شرطى ضرورى است. با در نظر گرفتن همه قرائن‏ومقتضيات زمانى و مكانىِ نظرِ ابراز شده است كه مى‏توان سخنى را فهميد و تفسيركرد. همان‏طور كه در تفسير آيات قرآن، به‏شأن نزول التفات مى‏شود و در فهم رواياتِ‏امامان معصوم(ع) نيز اين نكته مورد غفلت قرار نمى‏گيرد، درباره نظريه‏ها نيز بايدچنين كرد.

براى بررسى پيشينه ولايت فقيه، بايد كار را از سر نخ‏هاى آن شروع كرد و پاسخ به‏اين پرسش كه آيا «ولايت فقيه» از مسايل مستحدثه فقهى بوده كه در عصر تفريع و غيبت كبرا مطرح گرديده است يا سابقه‏اى كهن دارد و در عصر امامان معصوم(ع) نيز براى شيعيان مطرح بوده است، نقشى به‏سزا در اين پژوهش دارد.

چرا كه مسأله ولايت، موضوعى فرعى‏مانند بسيارى از فروعات فقهى شمرده نمى‏شود. مسأله ولايت، مهم‏ترين موضوع براى‏چالش ميان مسلمانان بوده است و بايد پاسخ فقيهان شيعه را در طول تاريخ نسبت به‏آن جويا شد.

در اين نوشتار، برآنيم كه تا حدودى، برخى از ابعاد اين مسأله را در مراحل مختلف تاريخى‏روشن سازيم.

در اين رابطه، به‏بررسى اقوال فقيهان بزرگ و برجسته هر عصر درابوابِ مرتبط با دولت و حكومت در فقه شيعه، مانند نماز جمعه و زكات و خمس و جهادوامر به‏معروف و نهى از منكرو قضا و شهادت و حدود و وصيت و اوقاف و حجر، ونيزبرخى از نظريات مربوط به‏امامت در علم كلام مى‏نشينيم و از مجموع اظهار نظرها، سيرحركت نظريه ولايت فقيه را در پيچ و خم ايّام و فراز و نشيب‏هاى تاريخى، ترسيم و مجسّم مى‏كنيم.

با بررسى‏هاى انجام شده درباره سير نظريه ولايت فقيه در مراحل مختلف تاريخى، از آغاز تاكنون، در نهايت، مراحل نظريه ولايت فقيه را در بستر تاريخى، مى‏توان در هفت مرحله خلاصه كرد:

مرحله يكم: ولايت فقيه در عصر حضور معصوم

در اين عصر، شاهد پى‏ريزى شالوده ولايت فقيه هستيم. در اين مرحله، توّجه به‏دو نكته لازم است:

نخست اين كه فقيهانى كه منصوبِ خاصِّ امامان شيعه، در نواحى مختلف بوده و به‏ويژه،از عصر امام هشتم(ع) به‏بعد، به‏صورت شبكه و سيستمى به‏هم پيوسته عمل‏مى‏كردند، و علاوه برجمع‏آورى خمس، نسبت به‏پاسخ‏گويى و حلّ مسايل كلامى و فقهى شيعه نيز مسؤوليت داشته و هم‏چنين در تثبيت امامت امام بعدى، نقشى محورى در منطقه داشتند.

مناطق مورد نظر براى تعيين وكلا، به‏چهارقسمت تقسيم مى‏شد: الف) بغداد، مدائن، سواد، كوفه؛ ب) شمال بصره و اهواز؛ ج) قم و همدان؛ د) حجاز، يمن، مصر.

اين افراد، با نامه، در ارتباط با امام بودند.

دقّت در متن مكتوبات، وظايف و حدود اختيارات وكلا و ارتباط وكلاى جزء را با آنان كه اساساً مسؤوليت منطقه وسيعى را در اختيار داشته‏اند، نشان مى‏دهد. البته، اين افراد، چون منصوبان خاص بوده‏اند، با نصب عامّى كه در بحث، مورد نظر است، تفاوت دارد.

دوم، درباره روايات و نصوصى است كه از سوى امامان(ع) انشا شده و مستند براى ولايت فقيه قرار گرفته است. بررسى اين روايات، به‏بحث ادلّه نقلىِ ولايت فقيه موكول‏است.

مرحله دوم: از شيخ‏مفيد تا شيخ‏طوسى

عمده فقهاى بزرگ اين عصر، عبارتند از: شيخ‏مفيد؛ ابى‏الصلاح حلبى؛ سيدمرتضى؛ سلّار ديلمى؛ شيخ‏طوسى(ره).

انظار شيخ‏مفيد، به‏عنوان نخستين فقيه برجسته عصر غيبت كبرا، نشان مى‏دهد كه ولايت فقيه، همزادِ